106. Omów modele wyjaśniania ????

Wyjaśnianie przez generalizację
Uogólnienie (generalizacja) – sprowadzenie pojęcia do mniej szczegółowej postaci. Jest fundamentalnym elementem logiki i rozumowania człowieka. Uogólnienie zakłada istnienie dziedziny lub zestaw elementów, jak i również jednej lub większej ilości wspólnych cech dla tych elementów. Jest podstawą wnioskowania dedukcyjnego. Aby zweryfikować uogólnienie, trzeba sprawdzić czy odnosi się do danej sytuacji.

Dla dwóch powiązanych ze sobą pojęć A i B, możemy powiedzieć, że A jest uogólnieniem B wtedy i tylko wtedy gdy:

• każdy przypadek pojęcia B zawiera się w pojęciu A; oraz

• istnieją przypadki pojęcia A, które nie zawierają się w pojęciu B.

Na przykład, zwierzę jest uogólnieniem pojęcia ptak, ponieważ każdy ptak jest zwierzęciem i nie wszystkie zwierzęta są ptakami np. pies. W lingwistyce relacja uogólniania nosi nazwę hiperonimii. Zatem zwierzę jest hiperonimem dla pojęcia ptak. Odwrotną relacją semantyczną jest hiponimia, zgodnie z którą pojęcie ptakjest hiponimem dla pojęcia zwierzę. Relacje te pozwalają tworzyć hierarchię pojęć (gdy dane pojęcie ma dokładnie jedno pojęcie bardziej ogólne) lub heterarchię pojęć (gdy dane pojęcie ma więcej niż jedno pojęcie bardziej ogólne).
np. Generalizacja historyczna - pewne swoiste uogólnienie historyczne, mające charakter statystyczny lub ogólny. Od praw nauki wyróżnia się tym, że podmiot twierdzenia posiada określone pewne ramy czasowo-przestrzenne. Zazwyczaj do określenia tych ram wykorzystywane są pojęcia historyczne lub terminy geograficzne. Dodatkowo podmiot twierdzenia zazwyczaj sam jest nazwą ogólno-historyczną.
Przykładem takiej generalizacji historycznej może być twierdzenie: "Mieszkańcy Galicji dysponowali słabszym wykształceniem niż ludność Prus co przekładało się na ich poziom życia" Poprzez Galicję należy rozumieć tereny historyczne stanowiące część Austro-Węgier a więc mamy tu pewne dookreślenie terenów geograficznych i zarazem ram czasowych w których istniało Cesarstwo Austro-Węgierskie. Twierdzenie to nie ma odniesienia do ludności zamieszkującej obecnie te tereny.

Wyjaśnianie teoretyczne
dowodzenie w sposób czysto teoretyczny, abstrakcyjny, ogólny, oderwany od praktyki, konkretu, realiów, rzeczywistego życia.

Interpretacja humanistyczna
Wpisy terminu w różnych słownikach wraz z komentarzami.
"Interpretację humanistyczną określić można w pierwszym przybliżeniu jako czynność formułowania odpowiedzi na pytanie typu: <Dlaczego X podjął taką a taką czynność?> albo: <Dlaczego X nadał wytworowi swej czynności takie a takie cechy?>; odpowiedź ta składałaby się z: (1) założenia o racjonalności, (2) opisu wiedzy X-a wyodrębniającej możliwe do podjęcia przez niego czynności oraz określającej ich rezultaty, (3) opisu charakterystycznego dla X-a porządku wartości utworzonego z owych rezultatów, takiego, że rezultat czynności rozważanej jest wartością preferowaną (przyp. autora: w pewnych przypadkach interpretacji poddaje się nie jedną z czynności C1, C2,....Cn, lecz alternatywę dwu- lub więcejczłonową tych czynności.)" 
W naukach humanistycznych sensu stricto do tradycyjnych zabiegów należy wyjaśnianie sensu i wartości dzieł ludzkich. Tak rozumiana interpretacja jest zabiegiem złożonym, który zakłada zrozumienie dzieła i w konsekwencji umożliwia przeżycie odpowiednich reakcji emocjonalnych. Interpretacja w tym sensie zakłada wcześniejsze wykonanie opisu i analizy badanego dzieła. Sposoby takiego opisu i analizy bywają różnie formułowane w zależności od przyjętych założeń metodologicznych i od dziedziny sztuki, której dzieła są przedmiotem badania. Uwieńczeniem interpretacji jest ocena wartości dzieła.

Wyjaśnianie kauzalne
wszelkie zjawiska i zdarzenia można wyjaśnić przez podanie ich przyczynowych związków i współzależności, a nie tylko współwystępowanie lub następstwo zjawisk

Wyjaśnianie subsumpcyjne
Subsumpcja (pisane też "subsumcja") - przyporządkowanie stanu faktycznego ustalonego w procesie stosowania teorii/prawa do sformułowanej w wyniku wykładni normy.
Termin Kanta przyporządkowanie tego, co jednostkowe temu, co ogólne.

Wyjaśnienie erotetyczno-kontrastowe

	Generalizujące	Teoretyczne	Kauzalne	Interpretacja Humanistyczna
eksplanans	Nomologiczno – dedukcyjne	Indukcyjno - statystyczne	Prawo Ogólne	Prawo Statystyczne
	Warunki Początkowe Hipotezy ↓	Prawo Ogłolne	Prawo Statystyczne
eksplanandum	Zdanie jednostkowe	Zdanie Ogólne

Nomologiczno – dedukcyjne → to model podciągający eksplanandum pod pewne prawo.

Indukcyjno – statystyczne → to model podciągający eksplanansum pod prawo statystyczne

Kauzalne → bazuje na arystotelesowskim modelu szukania przyczyny

Porządkujące → wyjaśnia przez umieszczenie eksplanandum w podziale, kategoryzacja i przyporządkowanie

Eroderyczno- kontrastowe → bazuje na budowaniu w eksplanans opozycję przeciwności, często może posłużyć się alternatywą

Model nomologiczno-dedukcyjny
Model nomologiczno-dedukcyjny (w skrócie model ND) - to formalizacja ogólnego schematu naukowego wnioskowania, zaproponowana przez Carla Hempla i Paula Oppenheima w 1948 r. Model ten opisuje w sposób możliwie najbardziej ogólny sposób rozumowania, który ma miejsce przy próbach naukowego wyjaśniania zjawisk i obserwacji.
Model ten jest swoistym uogólnieniem prób logicyzacji procesu generowania i stosowania teorii naukowych zaproponowanych przez filozofów wywodzących się z kręgu Koła Wiedeńskiego oraz Karla Poppera.

Model ten zakłada, że w każdym jednostkowym rozumowaniu naukowym, mającym na celu "wyjaśnienie" - czyli odpowiedź na pytanie dlaczego dane zjawisko ma miejsce, występują dwa zbiory zdań logicznych:

• opisujące fenomen, który podlega wyjaśnieniu - nazywany eksplanandum - [S]

• wyjaśniające opisywany fenomen - nazywany eksplanansem - [P]

Aby rozumowanie było poprawne w sensie naukowym muszą być spełnione tylko dwa kryteria:

eksplanans musi zawierać minimum jedno zdanie, któremu da się przyporządkować relację wynikania w stosunku do minimum jednego zdania w eksplanandum

przynajmniej jedno ze zdań z eksplanansu, z którego wynika jedno ze zdań eksplanandum musi mieć charakter "prawa ogólnego" - a dokładnie dać się zapisać z użyciem kwantyfikatora wielkiego (Dla wszystkich X spełniony jest warunek Y)

Gdy eksplanans zawiera w sobie zdania, do których można przypisać poprzez relację wynikania wszystkie zdania eksplanandum - to wówczas "wyjaśnienie" jest pełne. Gdy nie wszystkie zdania eksplanandum są "wyjaśnialne" przez eksplanans - rozumowanie nadal jest naukowo poprawne - ale niepełne.
Dedukcyjność modelu ND zawiera się w fakcie, że każdy eksplanans może być w kolejnym rozumowaniu zamieniony na eksplanandum, dla którego szuka się kolejnego eksplanansu, co daje ogólny "algorytm" rozumowania naukowego:

[S]1 ← [P]1

[S]2 := [P]1

[S]2 ← [P]2

...

[S]n := [P]n-1

[S]n ← [P]n

Jeśli w danym rozumowaniu podstawimy za [S]1 - zbiór zdań będących bezpośrednim opisem obserwacji lub eksperymentu, a za wszystkie [P] - zdania tworzące kolejne piętra teorii naukowych - otrzymujemy standardowy model rozumowania nauk empirycznych. Jakkolwiek teoretycznie, proces wyjaśniania można prowadzić w nieskończoność, w praktyce zatrzymuje się on na którymś, kolejnym eksplanansie ([P]n), który stanowi, przy aktualnym rozwoju nauki, bazowy zbiór zdań nie podlegających dalszemu wyjaśnianiu.

Rozumowanie ND można też przeprowadzać w drugą stronę - tzn. wychodząc z teorii [P]n generować przez wynikanie kolejne eksplanandy - aż do dotarcia do eksplanandum będącego zbiorem zdań obserwacyjnych. Tak więc, z logicznego punktu widzenia, przewidywanie i wyjaśnianie są dokładnie takimi samymi procesami, tylko prowadzonymi w innym kierunku.
Celem stworzenia tego modelu było uproszczenie i zunifikowanie sposobów opisywania rozumowań naukowych przez różnych metodologów nauki. Potrzeba tego rodzaju uproszczenia zaistniała głównie na skutek dyskusji między członkami Koła Wiedeńskiego między sobą a także między nimi i ich oponentami na temat tego, które zdania obecne w rozumowaniach naukowych można uznać za "obserwacyjne", a które są już "teoretyczne". Model ten w pewnym sensie rozwiązywał ten dylemat - przyjmując po prostu, że pierwsze, bazowe eksplanandum jest zdaniem obserwacyjnym, a wszystkie kolejne eksplanansy stanowią zbiór zdań tworzących teorię.

Kilka lat po ogłoszeniu tego modelu, gdy został on w zasadzie zaakceptowany przez większość pozytywistów logicznych, a także Karla Poppera - matematyk i logik Willard Van Orman Quine - zauważył, że z użyciem tego modelu można dowieść, że żaden z eksplanansów końcowych ([P]n) nie może być skutecznie ani zweryfikowany, ani sfalsyfikowany.

W przypadku próby weryfikacji teorii (czyli sumy zbiorów od [P]n do [P]1) zawsze istnieje możliwość "odkrycia" w każdej chwili zdania należącego do zbioru [S]1, które będzie sprzeczne z przewidywaniem wyprowadzonym z [P]n (czyli zweryfikuje je negatywnie) - mimo że wcześniej zebrano już dowolnie dużą, ale skończoną liczbę zdań wyjaśnialnych w obrębie [P]n - a więc pozornie je zweryfikowano. Biorąc pod uwagę, że zbiór zdań obserwacyjnych jest potencjalnie nieskończony, prawdopodobieństwo potwierdzenia teorii przez nawet ogromną liczbę obserwacji jest zawsze równe 0! Dokładnie to samo rozumowanie, tylko w sposób mniej formalny, przeprowadził wcześniej Popper, co skłoniło go do zaproponowania jako kryterium naukowości - zasady falsyfikacji.

Jednakże, w przypadku próby falsyfikacji samej [P]n istnieje zawsze możliwość takiej modyfikacji któregoś z kolejnych zbiorów eksplanansów [P] - aby uzgodnić dowolne zdanie z [P]n z dowolnym zdaniem z [S]. Co więcej, Quine dowiódł, że w zasadzie wystarcza jedno "piętro" wyjaśniania ([P]2 → [P]1 → [S]) aby uniemożliwić falsyfikację, gdyż do zbioru [P]1 zawsze można dodać zdanie uzgadniające dowolne zdanie z [P]2 z dowolnym zdaniem z [S]. Tak więc, wbrew Popperowi, praktycznie wszystkie teorie naukowe, oprócz tych, które zawierają wyłącznie zdania będące w bezpośredniej relacji logicznej z [S] (czyli należące do zbioru [P]1) - są całkowicie niefalsyfikowalne - albo inaczej - zawsze można je przed sfalsyfkowaniem obronić.

Wynik Quine'a został zaakceptowany także przez samego Poppera, który próbował na różne sposoby "obejść" model Hempla, ale bez większego powodzenia. Problem ten stał się też punktem wyjścia do teorii programów badawczych Imre Lakatosa.

Model indukcyno-statystyczny
wyjaśnienie jednostkowych zdarzeń
-zabiegi wyjaśniania uogólniającego, subsumpcyjnego

Struktury Wyjaśniania i jego Typy ????

	Generalizujące	Teoretyczne	Kauzalne	Interpretacja Humanistyczna
eksplanans	Nomologiczno – dedukcyjne	Indukcyjno - statystyczne	Prawo Ogólne	Prawo Statystyczne
	Warunki Początkowe Hipotezy ↓	Prawo Ogłolne	Prawo Statystyczne
eksplanandum	Zdanie jednostkowe	Zdanie Ogólne

Nomologiczno – dedukcyjne → to model podciągający eksplanandum pod pewne prawo.

Indukcyjno – statystyczne → to model podciągający eksplanansum pod prawo statystyczne

Kauzalne → bazuje na arystotelesowskim modelu szukania przyczyny

Porządkujące → wyjaśnia przez umieszczenie eksplanandum w podziale, kategoryzacja i przyporządkowanie

Eroderyczno- kontrastowe → bazuje na budowaniu w eksplanans opozycję przeciwności, często może posłużyć się alternatywą

Właściwości Wyjaśniania ????

• Asymetryczność (eksplanans → (wynika z ) eksplanadum)

• Wskazanie przyczyny (uwzględnia czynniki przyczynowe, ale nie samą przyczynę)

• Pragmatyczność (wyjaśnienie jest rozwijaniem jednostki, problem obserwatora wyjaśnianie jest dokonywane przez pryzmat obserwatora)

• Wyjaśnianie widzialnego przez niewidzialne, rozumianego przez strukturę niezrozumiałą, złożoną (explanandum jest oczywiste gdy ieksplanans jest niezrozumiały)