Dyplomatyka - nauka o dokumencie. Jej nazwa wywodzi się od słowa starogreckiego ?? ?í?????, - ????, od którego pochodzi łacińska nazwa diploma, polska dyplom. Terminu tego używano w starożytności m. in. na oznaczenie rzeczy dwoistej, podwójnej, pisma złożonego na dwoje, którym określano paszporty wydawane przez senat rzymski. Dyplomatyka jest nauką, której przedmiotem zainteresowań jest autentyczność, przekaz, forma, redakcja oraz edycja dokumentów pisanych.
Dokument - to każde pisemne oświadczenie, posiadające prawnie i kancelaryjnie samodzielny byt, które służyło powstawaniu, udowadnianiu i wykonywaniu określonych uprawnień oraz posiadające pewne określone prawem i kulturą cechy wewnętrzne i zewnętrzne, zmieniające się zależnie od czasu i miejsca jego powstania.
Księga wpisów - to forma kancelaryjna stosowana w XIV - XVIII w. Początkowo były to księgi regestrów kancelaryjnych, przybierające z czasem, w Polsce w ciągu XIV - XV w. charakteru instytucji zaufania publicznego, do których zaczęto wpisywać czynności osób trzecich zdziałanych przed urzędem oraz akty sporządzone poza urzędem (instytucja oblaty).
Regest - krótkie streszczenie dokumentu.
Rodzaje dokumentów: rozróżniamy dokumenty ze względu na moc prawną (1 i 2) oraz formę kancelaryjną (3).
1. Dokument publiczny: dokument, którego wystawcą była osoba sprawująca władzę publiczną bądź działająca w jej imieniu.
2. Dokument prywatny: dokument pochodzący od osoby prywatnej, albo publicznej w sprawie prywatno - prawnej.
2.1 Dokument poświadczeniowy: dokument, który poświadcza dany stan prawny.
2.2 Dokument dyspozytywny: dokument, który nie tylko stwierdza, ale sam stwarza nowy stan prawny. W wypadku, gdy dokument stwierdza specjalne prawa lub wyjmuje spod takiegoż prawa mówimy o przywileju.
3.1 Dokument (dyplom): w sensie ścisłym to pisemne oświadczenie, w którym manifestuje się wola wystawcy, sporządzone wedle obowiązujących norm, zazwyczaj regulujące stosunki wieczyste między ludźmi.
3.2 Akt: pismo powodujące uprawnienia i ich wykonywanie lub potwierdzający dany stan prawny, ale nie przybrane w formy właściwe dla dokumentu.
3.3 List: w zakres zainteresowań dyplomatyki wchodzi korespondencja powodująca powstawanie i wykonywanie uprawnień, np. mandat książęcy albo królewski.
Formy przekazu dokumentu:
1. Oryginał: dokument powstały za wolą wystawcy, w wymaganej prawem formie. W wypadku, gdy mamy do czynienia z falsyfikatem zachowanym w formie naśladującej autentyczny dokument mówimy o rzekomym oryginale.
2. Autentyk: dokument powstały za wolą wystawcy.
3. Falsyfikat: dokument, który nie powstał za wolą wystawcy.
- fałszerstwo rzeczowe (historyczne) jest to dokument, którego treść nie odpowiada rzeczywistości historyczno - prawnej.
- fałszerstwo formalne (dyplomatyczne) jest to dokument, który przedstawia rzeczywisty stan prawny, ale nie został wystawiony z woli wystawcy.
- dokument interpolowany jest to dokument, do którego wprowadzono wtręty bez wiedzy i zgody wystawcy.
4. Koncept: brulion, minuta, forma dokumentu poprzedzająca jego ostateczną redakcję.
5. Kopia: to transkrypcja literalna tekstu wcześniejszego dokumentu.
- wystawcy pierwotnie w formie luźnej karty, następnie łączona w osobne księgi tzw. regestry.
- odbiorcy najczęściej zbiór dokumentów spisywanych w osobnych księgach, zwanych kopiarzami.
- naśladowcza to taka kopia, której redaktor starał się odtworzyć nie tylko treść, ale i formę zewnętrzną.
6. Dokumenty powtarzające: powstawały w trosce o oryginał dokumentu, jak również o konfirmację treści prawnej zawartej w oryginale.
- transumpt albo vidimus (widymat) to dokument stwierdzający zgodność kopii z oryginałem.
- insert potwierdza ponadto treść oryginału przez powtórzenie jej przez sukcesora wystawcy.
- pankarta była dokumentem konfirmującym prawa bądź posiadłości, dla których tytuły prawne zaginęły oraz dokumentem wymieniającym po kolei wcześniejsze dokumenty w celu ich potwierdzenia. Tym samym pankarta zbliżona była swym charakterem do kopiarza.
7. Notycja: charakterystyczna dla wcześniejszego średniowiecza zapiska sporządzana zwykle w obiektywnej formie zawierająca imiona fundatorów, darczyńców, odnotowująca przedmiot nadania bądź darowizny oraz datę fundacji. Szczególnie rozpowszechniona na terenach południowych Niemiec i w Austrii gdzie szereg zapisek łączono razem tworząc tzw. libri traditionum, księgi tradycji bądź tzw. kopiarze - kroniki.
8. Chirograf: dokument sporządzany najczęściej w dwóch równobrzmiących egzemplarzach, przecinany następnie pośrodku dokumentu wzdłuż falistej linii oraz napisu CYROGRAPHUM, ALPHABETUM bądź jakiejś dewizy, czy sentencji. Ojczyzną chirografu była Anglia.
9. Ekstrakt: wypis dokumentu z księgi wpisów, zawierający postanowienia prawne, pomijający formuły wstępne oraz końcowe.
Osoby występujące w dokumencie:
Wystawca - osoba, w imieniu której wystawiono dokument.
Odbiorca - osoba, dla której wystawiono dokument.
Sprawca - osoba, która spowodowała zaistnienie stanu prawnego przedstawionego w dokumencie.
Formularz dokumentu: dzieli się na część wstępną protokół, zasadniczą treść dokumentu kontekst oraz część końcową eschatokół. Na sam tekst dokumentu składa się szereg formuł i klauzuli poprzez które rozumiemy:
- formuła: określa frazy, wyrażenia i grupy słów, które stosuje redaktor dokumentu, aby wyrazić każdą z klauzuli, albo każdy element formalny dokumentu wg zwyczajów prawnych bądź kancelaryjnych.
- klauzula: to pojedyncze rozporządzenie dokumentu, których całość składa się na jego dyspozycję.
1. Protokół:
1.1 Inwokacja - Wezwanie do Boga. Inwokacja występuje na dokumentach w formie werbalnej bądź graficznej, w postaci chryzmonu, krzyża, tzw. labarum tj. monogramu imienia Chrystusa złożonego z greckich liter ??, czy greckich liter ? i ?.
1.2 Intytulacja ? zawiera imię i tytuł wystawcy. Połączona jest często z formułą dewocyjnądei gratia wskazującą na boskie pochodzenie władcy.
1.3 Inskrypcja - wymienia odbiorcę dokumentu.
2. Kontekst:
2.1 Arenga - motyw wystawienia dokumentu, często przyobleczony w formę sentencji filozoficznych, teologicznych, prawnych, czy cytatów biblijnych.
2.2 Promulgacja - ogłoszenie woli wystawcy.
2.1 Narracja - opis okoliczności poprzedzających wystawienie dokumentu.
2.2 Dyspozycja - zasadnicza część dokumentu zawierająca postanowienia prawne. Złożona z szeregu klauzul oraz renuncjacji, czyli wszelkiego rodzaju zrzeczeń prawnych.
2.3 Sankcja - zagrożenie karami dla osób, które naruszyłyby postanowienia prawne zawarte w dokumencie. Rozróżniamy sankcję karami świeckimi, najczęściej pieniężnymi oraz kościelnymi, najczęściej w formie klątwy.
3. Eschatokół:
3.1 Korroboracja - zapowiedź środków uwierzytelniających dokument.
3.2 Testacja - lista świadków lub ich podpisy, własnoręczne bądź wciągnięte przez pisarza spisującego dokument.
3.3 Datacja - data i miejsce wystawienia dokumentu podane najczęściej w formule actum i datum, z których actum zazwyczaj odnosi się do czynności prawnej zaś datum do momentu dokumentacji.
3.4 Aprekacja - końcowe życzenie spełnienia zawartych w dokumencie postanowień prawnych, często połączone z ponownym wezwaniem Boga.
Cechy zewnętrzne dokumentu: to materiał pisarski, na którym spisano dokument, jego format, pismo, środki uwierzytelniające oraz napisy dorsalne, tj. na marginesie lub na odwrociu dokumentu.
Cechy wewnętrzne dokumentu: to język oraz formularz dokumentu.
Podstawowe serie ksiąg wpisów:
1. Protokół - księga brulionów, do której wpisywano akta w uproszczonej formie.
2. Indukta - księga czystopisów, do której przepisywano wpisy z protokołów przyoblekając je w rozbudowany formularz.
Kancelaria - zorganizowane miejsce spisywania dokumentów, w którym sprawy zakresu działania danej osoby, władzy lub instytucji bywają stale ubierane w określone formy dokumentowe.
Rozbiór dyplomatyczny dokumentu:
1239
Henryk książę Śląska, Krakowa i Wielkopolski poświadcza sprzedaż miejscowości Bobolic przez jej dziedziców klasztorowi cystersów w Henrykowie.
(inwokacja) W imię Świętej i Niepodzielnej Trójcy. Amen. (arenga) Dzieła doczesne zwykły ulegać zniszczeniu, jeżeli nie zostaną umocnione należytym potwierdzeniem pisma i pamięciowym świadectwem uczciwych ludzi. (intytulacja z formułą dewocyjną) Dlatego my, Henryk, z Bożej łaski książę Śląska, Krakowa i Wielkopolski, (promulgacja) pragnąc temu zapobiec, czynimy wiadomo wszystkim obecnym i przyszłym, (dyspozycja) że za naszą dobrą wolą czterej dziedzice z Bobolic sprzedali zakonnikom zakonu cysterskiego, mianowicie opatowi panu Bodonowi i jego konwentowi z Henrykowa, swoją posiadłość z jej pełnym ujazdem, otrzymując od nich za nią 19 grzywien srebra wagi polskiej; z tych grzywien pomienieni mężowie dali jednemu z nich, który zwie się imieniem Przybysław, 7 grzywien jako jego część, pozostałym zaś trzem, mianowicie Boguchwałowi, Wojsławowi i Gostachowi 12, z tym zastrzeżeniem, że nigdy przez żadnego z nich, ani przez ich potomków pomieniona majętność nie może być z powrotem wykupiona. (korroboracja) Aby zaś ten fakt pozostał silny i nienaruszalny, nakazaliśmy niniejszą kartę w tej sprawie spisać i przez przywieszenie naszej pieczęci odznaczyć. (datacja) Działo się roku Pańskiego 1239 (lista świadków) w obecności tych osób: mianowicie Bolesława, młodego księcia, komesa Stefana, kasztelana z Niemczy, syna jego mistrza Jana, komesa Alberta z Karczyna, Siegroda i wielu innych zacnych mężów.
Oprac. na podstawie: Liber Fundationis Claustri Sancte Marie Virginis in Heinrichow czyli Księga Henrykowska. Z tekstu łacińskiego przetłumaczył R. Grodecki, wyd. 2, Wrocław 1991, s. 22.
Literatura:
M. Bielińska, A. Gąsiorowski, K. Maleczyński, Dyplomatyka wieków średnich, Warszawa 1971.
W. Semkowicz, Encyklopedia nauk pomocniczych historii, Kraków 1999.
J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.
Vocabulaire international de la diplomatique, ed. M? M. C. Orti, Val?ncia 1994.