E. Tabakowska
Kognitywne podstawy języka polskiego
Semiotyka: zajmuje się analizowaniem znaków, bada werbalne i niewerbalne systemy komunikacji używane przez istoty ludzkie; przedmiotem jej badań są także systemy komunikacji w świecie zwierząt.
Trzy typy znaków (trzy odmienne sposoby strukturyzacji):
Indeksy
Ikony
Symbole
Język ludzki wykorzystuje wszystkie trzy zasady strukturyzacji; używane w nim znakami symbolicznymi.
Znak: określona forma, która reprezentuje „coś innego” – coś, co rozumiemy jako jej znaczenie.
Znak indeksowy: indeks, wskazuje na coś, co znajduje się w jego bezpośredniej bliskości (wyraz twarzy; uniesienie lub zmarszczenie brwi), powiązanie formy ze znaczeniem oparte na przyległości, obiekty przylegające do siebie mogą się nawzajem zastępować.
Znak ikoniczny: ikona, wizualny fonetyczny lub jakiś inny podlegający percepcji wizerunek oznaczanego przedmiotu. Jest podobny do przedmiotu, który reprezentuje (znak drogowy: uwaga dzieci), powiązanie formy ze znaczeniem oparte na podobieństwie, wizerunek obiektu może zastąpić sam obiekt.
Znak symboliczny: symbol, nie opiera się na naturalnym związku między formą a reprezentowanym obiektem; więź ta jest jedynie konwencjonalna (flagi państwowe, $), powiązanie formy ze znaczeniem oparte na konwencji.
Znaki indeksowe są najbardziej „prymitywne” i mają najbardziej ograniczony zasięg, ponieważ są ograniczone do „tu” i „teraz”. Składa się z nich język ciała, język znaków drogowych, reklama.
Znaki ikoniczne są bardziej złożone, ponieważ aby je zrozumieć trzeba poznać określone podobieństwo. Prawdopodobnie nie występują w świecie zwierząt.
Znaki symboliczne są wyłączną domeną istot ludzkich. Najbardziej złożonym systemem znaków symbolicznych jest język naturalny we wszystkich swoich formach. Formą najbardziej uniwersalną jest język mówiony.
Znaki symboliczne pozwalają człowiekowi wyjść poza ograniczenia, jakie narzucają mu zasady przyległości i podobieństwa; umysł może ustanawiać związki symboliczne między dowolną formą i dowolnym znaczeniem.
Zasada indeksowości, ikoniczności i symboliczności leżą u podstaw strukturyzacji języka.
Wybrane niegdyś w sposób arbitralny formy wyrazów (symbole) można ze sobą zestawiać, tworząc nowe wyrazy, których znaczenie jest wyraźnie dostrzegalne; używając terminologii językoznawczej powiemy, że są one semantycznie przezroczyste.
Zasada indeksowości: dzięki niej mamy umiejętność „wskazywania” obiektów. Egocentryczny sposób widzenia świata znajduje odbicie także w sposobie, w jaki używamy języka.
Wyrażenia deiktyczne: odnoszą komunikat do mówiącego „ja” (ego), które narzuca światu swoją własną perspektywę (tu, teraz, dziś, wtedy, przyjść, tamten, ja, ty, my etc.)
Centrum deiktyczne: ego, pozwala zlokalizować obiekty w przestrzeni oraz stanowi punkt odniesienia przy sytuowaniu jednych przedmiotów względem innych.
Orientacja deiktyczna – orientacja subiektywna ego
Orientacja właściwa – przyznajemy ją obiektom będącym wytworami naszych rąk, jest swego rodzaju rozszerzeniem sposobu pojmowania naszego własnego ciała.
Antropocentryczna perspektywa wobec świata wynika z faktu, że jesteśmy najbardziej zainteresowani istotami ludzkimi podobnymi do nas samych
Antropocentryzm w gramatyce: istoty ludzkie są na szczególnie uprzywilejowanej pozycji – zaimki męskie, żeńskie i nijaki, zarezerwowany dla przedmiotów odniesienia, osobne zaimki pytajne dla osób i rzeczy.
Zasada ikoniczności – pozwala dostrzegać podobieństwo między formą językową a przedmiotem, z którym ta forma jest kojarzona. Może dotyczyć porządku sekwencyjnego, dystansu lub ilości.
Zasada porządku sekwencyjnego: decyduje o kolejności zdań składowych w obrębie zdania złożonego. Ich rzeczywisty porządek odzwierciedla liniowy układ zdań składowy (nie spójnik „i”) lub spójnik wyrażający relację czasową, użyty wraz z układem liniowym.
Ikoniczności dostarcza też szyk głównych elementów zdania: podmiotu, orzeczenia i dopełnienia.
Zasada dystansu: elementy, które znajdują się w pobliżu siebie w sensie pojęciowym, mają tendencję do występowania obok siebie także w strukturze wyrażeń językowych.
Zasada ilościowa: tendencja do zaznaczania proporcjonalnego stosunku „ilości” formy do „ilości” znaczenia; im więcej formy, tym więcej znaczenia i odwrotnie, np. mówił nudno i strasznie dłuuugo
Reduplikacja – ikoniczne powtórzenie np. w języku zulu cow cow – krowy.
Zasada ilościowa uwidacznia się także w werbalnych strategiach grzecznościowych.
Zasada symboliczności: konwencjonalne łączenie form i znaczeń.
Związek pomiędzy formą i znaczeniem znaków symbolicznych został nazwany arbitralnym (de Saussure).
Nowe słowa i wyrażenia są w zasadzie tworzone z istniejącego już w języku materiału i jako takie są dla nas znaczące.
Garaż na mysz – złożony znak symboliczny, konwencjonalny związek między formą i znaczeniem, nie jest znakiem arbitralnym, ponieważ połączenie formy z treścią jest motywowane.
Motywacja – występowanie niearbitralnych związków między formą a znaczeniem wyrażeń językowych.
Ludowe etymologie – tworzą je poszukiwania sensu w wyrazie motywowanym np. na podstawie jego budowy.
Język obejmuje jedynie część świata pojęć jaki istnieje w ludzkich umysłach.
Pojęcie – mogą się odnosić do poszczególnych bytów albo do całych zbiorów.
Kategoria pojęciowa: ujmuje dany zbiór elementów jako całość.
Pojęcia, które dokonują podziału rzeczywistości na sensowne jednostki, noszą nazwę kategorii.
Świat zawsze zostaje ukształtowany w wyniku podejmowanego przez nas procesu kategoryzacji, czyli przez sposób postrzegania, wiedzę, postawy – przez nasze ludzkie doświadczenie.
Kategorie językowe – znaki językowe, kategorie pojęciowe, które trafiają do języka.
Znaki są odzwierciedleniem kategorii pojęciowych, których korzenie tkwią w umyśle konceptualizatora i jego doświadczeniach w kontakcie ze światem.
Konstrukcja – wybór spośród różnych możliwości przypasowania do danej kategorii.
Model świata pojęć s. 34
Kategorie leksykalne – odpowiedniki kategorii pojęciowych, które pojawiają się w postaci wyrazów.
Kategorie gramatyczne – odpowiedniki kategorii pojęciowych, które pojawiają się w postaci wyrazów tekstowych.
W strukturze zdania każda kategoria leksykalna jest jednocześnie kategorią gramatyczną.
Kategorie leksykalne są zdefiniowane przez swoją określoną treść semantyczną, natomiast kategorie gramatyczne dostarczają ram strukturalnych dla treści leksykalnej.
Treść kategorii leksykalnej obejmuje wiele rozmaitych przypadków.
Element prototypowy – najlepszy element danej kategorii, podtyp, który zostaje przywołany jako pierwszy w świadomości.
Elementy peryferyjne lub marginesowe .
Centrum kategorii leksykalnej jest wyraźnie określone i stałe, jej pogranicza zaś są rozmyte i nakładają się na obszary peryferyjne sąsiednich kategorii.
Każda klasa wyrazów sama w sobie stanowi kategorię (gramatyczną – np. rzeczownik, przysłówek, zaimek etc.)
Kategorie gramatyczne mogą się różnić w poszczególnych językach.
Motywacja = przezroczystość semantyczna = niearbitralność.
Relatywizm kulturowy: różnice w konceptualizacji językowej odgrywają centralną rolę w języku i strukturach myślowych.
Determinizm językowy – różnice w konceptualizacji językowej mają marginesowe znaczenie (stanowisko uniwersalistyczne – cały rodzaj ludzki łączy pewna „psychiczna więź” – język jest odzwierciedleniem ludzkiej myśli, wszystkie języki są w sposób istotny podobne do siebie jeśli weźmiemy pod uwagę ich kategorie pojęciowe)
Większość pojęć jest typowych dla poszczególnych języków, ale istnieje także niewielka liczba pojęć uniwersalnych, które występują we wszystkich językach.
John Locke 1960r. – różnorodność słów w każdym języku, które są odpowiednikami pewnych złożonych idei, które wyrosły ze zwyczajów i sposobów bycia.
Hipoteza Sapira – Whorfa: różne kategorie gramatyczne w różnych językach skłaniają, a nawet zmuszają osoby nimi mówiące do widzenia świata w specyficzny sposób.
Benjamin Lee Whorf jako pierwszy użył terminu „relatywizm kulturowy”: dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze języki ojczyste.
Elementarne jednostki semantyczne: pojęcia uniwersalne.
Problem definicji złożonej z parafrazy – parafraza musi używać słów prostszych.
Zjawisko błędnego koła – definiowanie pierwszego za pomocą drugiego, a drugiego za pomocą pierwszego.
Etnocentryzm – patrzenie z punktu widzenia danej kultury.
Parafraza redukująca – formułowanie opisów znaczeń wyrazów przy pomocy pojęć prostszych od definiowanych.
Aloleksy: inne słowa, wyrażające pojęcie elementarne, w różnych kontekstach.
Eksplikacje: parafrazy tworzone przy pomocy pojęć elementarnych.
Kulturowe uwarunkowanie wyrazów – różnice pojęciowe wyrazów pomiędzy językami, będące odzwierciedleniem specyficznego doświadczenia historycznego i kulturowego danej społeczności językowej.
Słowa kluczowe dla danej kultury często występują w przysłowiach, piosenkach, powiedzeniach.
Reduplikacja składniowa – powtórzenie przymiotników, przysłówków, a nawet rzeczowników nierozdzielonych pauzą (np. bella bella, szybko szybko)
Skrypty kulturowe: kulturowe normy komunikacji opisywane za pomocą elementarnych jednostek semantycznych.