18 KOGNITYWNE PODSTAWY JĘZYKA: JĘZYK l

Wprowadzenie: systemy znaków

19

systemami znaków. Na przykład pszczoły porozumiewają się między sobą za
pomocą skomplikowanych układów tanecznych, informują w ten sposób inne
pszczoły o kierunku i odległości, w jakiej znajduje i źródło nektaru oraz o jego
jakości; małpy używają systemu złożonej z dziewięciu rodzajów okrzyków, za
pomocą których potrafią przekazywać sobie informację o niebezpieczeństwie:
informują inne małpy o tym, w jakiej odległości znajduje się źródło zagrożenia i
jak duże jest niebezpieczeństwo. Wiadomo, że wieloryby porozumiewają się za
pomocą całego systemu pieśni, choć biologom jeszcze nie udało się tych
komunikatów rozszyfrować. Wszystkie te systemy komunikacji składają się
niemal wyłącznie ze znaków indeksowych. Tak więc pszczoła może się
porozumieć z inną pszczołą co do źródła nektaru znajdującego w pobliżu,
natomiast nie potrafi wyrazić swojego przekonania, że źródło może się kiedyś w
przyszłości okazać obfitsze. Co więcej, nawet sama indeksowość znaków tego
Języka jest ograniczona do wymiar poziomego. Przeprowadzony w Pizie
eksperyment wykazał, że pszczoły znajdujące się u stóp Krzywej Wieży nie
potrafiły poinformować koleżanek o obecności miodu, który umieszczono na
szczycie.

Wszystkie trzy typy znaków są zróżnicowane pod względem stopnia abstrakcji.
Znaki indeksowe są najbardziej „prymitywne" i mają najbardziej ograniczony
zasięg, ponieważ są ograniczone do „tu i „teraz". Mimo to ludzie powszechnie ich
używają; składa się z nich język ciała, język znaków drogowych, a także niektóre
inne systemy znaków i inne obszary komunikacji - na przykład reklama. Same
produkty są najczęściej zbyt prozaiczne, aby przyciągnąć konsumentów - muszą
się kojarzyć z czymś bardziej atrakcyjnym. Na przykład papierosy Marlboro
kojarzone są na zasadzie związku indeksowego z pełnym przygód życiem
amerykańskiego kowboja.

Znaki ikoniczne są bardziej złożone, ponieważ aby je zrozumie trzeba rozpoznać
określone podobieństwo. Obserwator musi sobie uświadomić ikoniczny związek
podobieństwa. Obraz może być dość podobny do obiektu - tak jak to się dzieje w

przypadku wizerunkowi świętych postaci będących przedmiotem kultu w religii
prawosławnej - ale może też być dość abstrakcyjny - jak na przykład schematyczne
sylwetki mężczyzn i kobiet na drzwiach toalety albo sylwetki samochodów czy
samolotów przedstawione na znakach drogowych Ikony nie występują
prawdopodobnie w świecie zwierząt.

Znaki symboliczne są wyłączną domeną istot ludzkich. Potrzeby komunikacyjne
ludzi wykraczają poza konieczność wskazywania na przedmioty czy tworzenia ich
wizerunków; ludzie chcą także mówić o rzeczach bardziej abstrakcyjnych - o
przeszłych i przyszłych wydarzeniach, o obiektach, które są od nich znacznie
oddalone, o swojej nadziei na światowy pokój, itd. To zaś można osiągnąć jedynie
za pomocą symboli, które ludzie na całym świecie stworzyli na potrzeby
komunikowania innym ludziom tego wszystkiego, o czym myślą. Najbardziej
złożonym systemem znaków symbolicznych jest język naturalny we wszystkich
swoich formach. Formą najbardziej uniwersalną jest język mówiony; na pewnym
etapie rozwoju cywilizacyjnego i intelektualnego pojawia się pisana forma języka.
Ludzie niesłyszący wypracowali na własne potrzeby systemy języków migowych,
które opierają się głównie na konwencjonalnych połączeniach gestów i znaczeń.

Trzy typy znaków przedstawiono w tabeli l, która ukazuje także ogólne zasady
łączenia ze sobą form i znaczeń.

Tabela 1. Związki leżące u podstaw trzech typów znaków

Indeksy

Ikony

Symbole

powiązanie

formy ze znaczeniem

powiązanie

formy ze znaczeniem

powiązanie

formy ze znaczeniem

oparte na przyległości

oparte na podobieństwie

oparte na konwencji

Znaki indeksowe są odbiciem bardziej ogólnej zasady, w myśl której obiekty
przylegające do siebie - w sensie dosłownym lub w przenośni - mogą się
nawzajem zastępować. Tak na przykład ludzie mają silną tendencję do kojarzenia
dzieła sztuki z artystą, który je wykonał, i wobec tego możemy powiedzieć:
Chciałbym obejrzeć Malczewskiego. Znaki ikoniczne są odbiciem ogólniejszej
zasady, w myśl której…