Μαθαίνω ελληνικά!       
                            WIADOMOŚCI OGÓLNE*  


     1. Nazwa języka greckiego
Nazwa języka greckiego w nowożytnych językach europejskich wywodzi się od Rzymian, którzy zetknęli się w Beocji i Tesalii z zachodnim plemieniem Grajkoj (Γραικοί) i przejęli tę nazwę do swego podobnego systemu fonetycznego, mieniąc nowo poznane plemię Grekami (łacina archaiczna i klasyczna – Graicoi; późnoklasycystyczna Graeci, wymawiane Gra-eki, poklasycystyczna Graeci, wym. Greci), z czasem rozciągnęli ją na wszystkie plemiona i ludy mówiące podobnym językiem. Plemiona „greckie”, niezależnie od nazw lokalnych, nazywały się począwszy od VII wieku p.n.e. ogólnym mianem Hellenów – Έλληνες.
Najdawniejszym plemieniem greckim wzmiankowanym w zapisach hetyckich w połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. byli najprawdopodobniej ci sami Achajowie, o których pisał Homer i wzmiankowały
teksty egipskie z X wieku p.n.e.

     2. Pismo linearne
Najstarsze zabytki piśmiennictwa greckiego Achajów wywodzą się z kreteńskiego pisma obrazkowego (piktograficznego), częściowo sfonetyzowanego, które odkrył Artur Evans w 1900 roku na glinianych tabliczkach, sztabkach i pieczęciach kamiennych znalezionych na Krecie, w Mykenach, Tyrynsie
i Orchomenos. Pochodzą one z II tysiąclecia p.n.e. Starsze pismo linearne A (XVII – XIV w.p.n.e.)
zawiera w sumie ponad 150 różnych znaków, dotychczas jeszcze nie odczytanych.
Młodsze pismo linearne B (XIV – XIII w.p.n.e.) znane z tabliczek glinianych znalezionych w Pylos, Mykenach i w Grecji środkowej, odczytał w 1952 roku filolog angielski M.Ventris (1922-1956), we współpracy z J.Chadwickiem (1920), zapoczątkowując nową dziedzinę badań naukowych,
tzw. mykenologię.
Okazało się, że pismo linearne B jest pismem greckim zgłoskowym, w którym jedną głoskę oznaczała zgłoska, czyli spółgłoska z samogłoską, przy czym spółgłoski były rozdzielane samogłoskami zazwyczaj pomijanymi w czytaniu. 
Wydarzeniem na miarę historyczną, którego skutki trwają do dziś, było wynalezienie przez Greków pisma alfabetycznego o charakterze spółgłoskowo-samogłoskowym w X-IX w.p.n.e.

     3. Alfabet
Postać Kadmosa, syna Agenora, króla Fenicji i brata księżniczki Europy, figuruje w wielu greckich mitach. Czczono go jako założyciela miasta Teby w greckiej Beocji i tego, który przywiózł do Grecji alfabet. Wędrując przez świat w poszukiwaniu uprowadzonej siostry, udał się po radę do wyroczni delfickiej. Usłyszał, że w miejscu, w którym spocznie krowa, ma wybudować miasto. Wobec tego ruszył tropem pewnego upatrzonego bydlęcia z Focis ku równinom Beocji. Oznaczył miejsce, w którym jego krowa wreszcie legła u stóp niewielkiego wzgórka, po czym rozpoczął budowę Kadmei – owalnego akropolis
w Tebach. Mieszkańcy miasta powstali z zębów smoka, którego Kadmos zabił, posłuszny radom Ateny,
a ta mianowała go władcą Tebańczyków. 
Według legendy Kadmos sprowadził do Grecji alfabet fenicki. Był to alfabet fonetyczny, składający się wyłącznie ze spółgłosek. Jak jego sąsiad – alfabet hebrajski – powstał z wcześniejszych hieroglifów i znany jest uczonym w swej podstawowej formie z okresu sprzed 1200 roku p.n.e. Był to prosty system, którego bez trudu mogło się nauczyć dziecko, i przełamał monopol na zawiłą sztukę pisania, będącą od tysiącleci przywilejem kasty kapłanów we wcześniejszych cywilizacjach Bliskiego Wschodu. Nazwy poszczególnych liter trafiły do języka greckiego w swoim niemal oryginalnym kształcie: aleph (alfa) – „wół”; beth (beta) – „dom”; gimel (gamma) – „wielbłąd”; daleth (delta) – „wejście do namiotu”. Alfabet starogrecki powstał przez dodanie do początkowych szesnastu fenickich spółgłosek pięciu samogłosek. Służył także do zapisywania liczb. Z czasem stał się pniem, z którego wyrosły podstawowe systemy pisma na kontynencie europejskim: pismo nowogreckie, etruskie, łacińskie i cyrylica.
Grecy wzbogacili starogrecki system alfabetyczny o dalsze 3 litery i tak w sumie klasyczny alfabet grecki, używany do dziś, składa się z 24 liter. 
Grecy mieli świadomość fenickiego pochodzenia swojego alfabetu i nazywali go pismem fenickim lub „kadmejskimi literami” od przytoczonego powyżej mitu. O fenickim pochodzeniu alfabetu świadczą najdobitniej nazwy liter i kierunek pisma. Grecy początkowo pisali tak, jak ludy semickie, od strony prawej do lewej, z czasem tak „jak wół orze bruzdy”, czyli od prawej do lewej i na przemian od lewej ku prawej. Od około 550 roku p.n.e. zaczęto pisać wyłącznie od strony lewej ku prawej.
Alfabet grecki nie był w swoich początkach jednolity, istniał w wielu lokalnych odmianach, które tworzyły podstawowe grupy, z których z czasem dominacje zdobył alfabet attycki, który rozpowszechnił się w całej Grecji i jest używany do dziś.
Od czasów najdawniejszych Grecy pisali wyłącznie dużymi literami, majuskuła, jednym ciągiem, bez przerw między wyrazami i bez zaznaczania akcentów. Na inskrypcjach i zwojach pisano dużymi literami
o kształtach kanciastych, kapituła. Począwszy od V wieku p.n.e. weszła w użycie kursywa (od łac. curso, -are „biec szybko”, a więc pismo „biegnące”), stosowana w dokumentach, aktach sądowych, urzędowych. Dopiero w IX wieku n.e. zaczęto pisać małymi literami, minuskuła.
Lektura tekstu pisanego jednym ciągiem, bez przerw między wyrazami i zdaniami, nastręczała wiele trudności. Dopiero filolog aleksandryjski Arystofanes z Bizancjum (ok. 257-180 rok p.n.e.) ustalił
i wprowadził do kursywy kropkę, przecinek i przecinek środkowy, dla oddzielenia zdania głównego od pobocznego. System znaków interpunkcyjnych został powiększony w II wieku n.e.
Z alfabetu greckiego wywodzi się alfabet łaciński. Rzymianie przejęli alfabet grecki od Greków z Kyme (kolonia założona ok. VIII wieku p.n.e., dzisiejsze okolice Neapolu) za pośrednictwem Etrusków
i adaptowali go do systemu fonetycznego swego języka w VII wieku p.n.e. Później przyjęły go i adaptowały do własnych potrzeb wszystkie języki krajów chrześcijańskiego Zachodu – od irlandzkiego po fiński,
a w epokach późniejszych – także liczne języki nieeuropejskie, na przykład turecki.
Na przełomie IX i X wieku naszej ery jeden z uczniów greckiego misjonarza Cyryla przystosował grecką majuskułę do systemu fonetycznego języka południowosłowiańskiego – staro-cerkiewno-słowiańskiego, tworząc tzw. cyrylicę, którą po wprowadzeniu pewnych modyfikacji i uproszczeń, posługują się do dziś narody południowo- i wschodniosłowiańskie oraz wschodni naród romański – Mołdawianie (Rumuni pisali cyrylicą do XIX wieku); z alfabetu greckiego za pośrednictwem cyrylicy powstało pismo mongolskie.

     4. Gramatyka
Gramatyka to we wszystkich językach europejskich termin pochodzenia greckiego τέχνη γραμματική, który już u Platona oznaczał naukę o tym, co zostało wyrażone za pomocą liter (γράμματα),
a więc naukę o literaturze, filologii, języku i normach językowych. Nauczyciel literatury i języka nazywał się “gramatykiem” (γραμματικός). Pierwszy podręcznik gramatyki greckiej, zatytułowany właśnie Τέχνη γραμματική, napisał Dionizjusz Trak, żyjący w latach 170-90 p.n.e.

     5. Głoski i litery

        A. Kiedy mówimy, posługujemy się słowami, które składają się z prostych dźwięków.  Dźwięki te nazywamy głoskami. Litery są znakami pisanymi, które przedstawiają głoski.

        B. Zgodność głosek i liter

        Nie zawsze zachodzi zgodność pomiędzy głoskami i literami języka nowogreckiego.  
        Istnieją głoski, dla których nie ma oddzielnych odpowiednich liter. Są to głoski:
        ου [u], μπ [b], ντ [d], γκ [g], τσ [c], τζ [dz].
        Z drugiej zaś strony istnieją różne litery, które przedstawiają tę samą głoskę: ο – ω.

     6. Samogłoski i spółgłoski

        A. Głoski dzielą się na samogłoski i spółgłoski. Samogłoski (φωνήεντα) są to głoski, które same mogą utworzyć sylabę. Spółgłoski (σύμφωνα) są to głoski, które nie mogą same utworzyć sylaby

φωνήεντα	σύμφωνα
α, ε, η, ι, ο, υ, ω	β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, μ, ν, ξ, π, ρ, σ/ς, τ, φ, χ, ψ

        B. Z siedmiu greckich samogłosek na podstawie istniejącego w grece starożytnej kryterium iloczasu, dwie, czyli ε i ο nazywa się krótkimi; dwie, czyli η i ω nazywa się długimi; trzy, czyli α, ι, υ nazywają się dychronicznymi, czyli mogą być długie lub krótkie. To kryterium odgrywało rolę w ortografii (kwestia akcentowania) do reformy z roku 1982, kiedy to wprowadzono jeden znak akcentowy na miejsce trzech różnych używanych wcześniej.
W starożytności η wymawiano jak długie [e], mniej więcej jak εε; ω jak długie [o], mniej więcej jak oo, a samogłoski α, ι, υ niekiedy jak pojedyncze, czyli krótkie [a], [i], [y], a niekiedy jak długie [a], [i], [y], czyli mniej więcej jak αα, ιι, υυ

        C. Litery początkowe i końcowe. Pierwsza litera w danym słowie nazywa się początkową, a ostatnia końcową. W każdym słowie, które kończy się na [s] piszemy końcowe ς. Spółgłoskami końcowymi w języku greckim są ς oraz w wielu przypadkach ν.

        D. Litery podwójne. Litery ξ i ψ nazywają się literami podwójnymi, ponieważ każda z nich przedstawia dwie głoski: [ks] i [ps].

        E. Połączenia literowe. Połączeniami literowymi lub zbitkami (δίψηφα) nazywają się dwie litery, które przedstawiają jedną głoskę. Istnieją następujące połączenia literowe samogłoskowe i spółgłoskowe:

Połączenia literowe
samogłoskowe
ου [u] παπούτσι - but
αι [e] αίτηση - podanie
ει, οι, υι [i] ειρήνη - pokój, οικογένεια - rodzina, υιοθετώ - usynawiam
αυ [aw] przed spółgłoską dźwięczną lub samogłoską αυγό - jajko, αύριο - jutro [af] przed spółgłoską bezdźwięczną αυτός - on
ευ [ew] przed spółgłoską dźwięczną lub samogłoską ρεύμα - prąd [ef] przed spółgłoską bezdźwięczną πεύκο - sosna

                    Μαθαίνω ελληνικά!       
                              WIADOMOŚCI OGÓLNE*  - część druga


        F. Tabela spółgłosek (przedstawia podział spółgłosek według różnych kryteriów)

Według miejsca artykulacji	Według czasu trwania
	Chwilowe
	Bezdźw.
Wargowe	π τ τσ κ
Zębowe
Dwuzębowe (szczelinowe)
Wargowe
Językowe

        G. Spółgłoski jednakowe. W wielu słowach piszemy dwie takie same spółgłoski, które jednak wymawiamy jako jedną głoskę. Dotyczy to następujących spółgłosek: ββ, κκ, λλ, μμ, νν, ππ, ρρ, σσ, ττ: Σάββατο, εκκλησία, άλλος, γράμμα, γεννώ, παππούς, άρρωστος, τέσσερα, περιττός. Spółgłoski te nazywają się spółgłoskami jednakowymi – όμοια σύμφωνα. Takie spółgłoski jednakowe nie mogą znajdować się obok innej spółgłoski: αγγέλλω – παραγγέλνω (wyjątek stanowi słowo εκκλησία i wyrazy pochodne od tego słowa).

     7. Akcent
W każdym wyrazie, który ma przynajmniej dwie sylaby, jedna jest wymawiana mocniej, czyli jest akcentowana. Nad samogłoską sylaby, która jest wymawiana mocniej, stawiamy znak akcentu (τόνος). Obecnie używanym znakiem akcentu jest starożytny acutus (οξεία): κήπος, γερός.
W każdym wyrazie może być akcentowana tylko jedna z ostatnich trzech sylab: αγαπώ, αγαπούσα, αγαπούσαμε. Zasada ta dotyczy również wyrazów zawierających dwugłoskę, ponieważ stanowi ona jedną sylabę: νεράιδα. 

A. Intonacja zdań 
Zdanie takie jak: θα μου το πεις, może wyrażać tylko myśl mówiącego, nie przekazując jednocześnie żadnych uczuć, ale może też wyrażać prośbę lub rozkaz, pytanie lub zdziwienie. Wszystkie te możliwości znaczeniowe – niektóre zaznaczane w piśmie różną interpunkcją, są oddawane przez różną intonację zdań. Intonacja zdań różni się od akcentu wyrazowego i stanowi jeden z podstawowych składników języka mówionego.

B. Akcent podstawowy. W wyrazach odmiennych akcent nie pozostaje zawsze na tej samej sylabie, ale jest ruchomy: ο άγγελος, του αγγέλου. Akcentem podstawowym nazywa się:
- u rzeczowników, akcent w mianowniku liczby pojedynczej,
- u przymiotników, akcent w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego,
- u czasowników, akcent w pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego trybu oznajmującego.

C. Starożytny system trójakcentowy. W grece starożytnej, a także nowożytnej do roku 1982, stosowano w pisowni trzy rodzaje akcentu: 

- Acutus (οξεία): φίλος
mógł występować na zgłoskach krótkich, długich lub dwugłoskach; mógł stać na ostatniej lub przedostatniej zgłosce wyrazu; na trzeciej od końca tylko wówczas, gdy ostatnia zgłoska była krótka.

- Gravis (βαρεία): καλòς φίλος
zastępował acutus, jeśli stał on na ostatniej zgłosce w toku zdania, o ile po wyrazie nie następował znak przestankowy lub wyraz nieakcentowany.

- Circumflexus (περισπωμένη): γλŵσσα
stał wyłącznie na zgłoskach długich lub dwugłoskach; mógł stać najdalej na przedostatniej zgłosce, o ile ostatnia była krótka; wyraz, którego przedostatnia zgłoska była długa i akcentowana, a ostatnia była krótka, musiał mieć circumflexus.

Te trzy znaki akcentowe oznaczały dokładnie ten sam rodzaj akcentu, polegający na wymawianiu jednej sylaby mocniej od pozostałych, ale w grece starożytnej miały one rożną wymowę. Starożytny akcent był muzyczny, acutus oznaczał, że głos wznosił się w górę, był wyższy; gravis oznaczał brak wyższego tonu,
a circumflexus, że głos najpierw wznosił się, a potem opadał.

D. Podstawowe zasady akcentowania:
- akcent zaznacza się w każdym słowie, które ma dwie lub więcej sylab, dotyczy to również przypadków, kiedy akcent przybiera formę jednosylabową w wyniku apokopy lub elizji (wyrzucenie początkowej lub końcowej sylaby w toku pisowni, wymowy),
- za wyrazy jednosylabowe, pozostające bez znaku akcentowego uważa się wyrazy z synidzezą (w których samogłoski wymawiane są razem jako jedna sylaba): μια, για, πια,
- istnieją wyjątki od tej reguły i tak spójnik rozłączny ή - „czy” przyjmuje akcent, jak również zaimki pytajne πού - „gdzie” i πώς - „jak”. 

E. Pozycja znaku akcentowego.
Akcent zaznacza się nad:
- samogłoskami pisanymi małą literą, 
- w górze na początku słowa przed samogłoskami pisanymi wielką literą, 
- w słowach pisanych w całości wielkimi literami pomija się znak akcentu, 
- w dwugłoskach nad tą z samogłosek, która jest wymawiana silniej: νεράιδα,
- nad drugą samogłoską w zbitkach samogłoskowych, grupach αυ, ευ i dwugłoskach niewłaściwych: πούλησα, είμαι, αύριο, εύλογος, πιάνω, μοιάζω.

     8. Interpunkcja (σημεία στίξεως):

A. Apostrof (’) (απόστροφος) służy do oznaczania elizji, aferezy i apokopy, w miejscu zaniku samogłoski.

B. Przecinek rozdzielający (,) (υποδιαστολή) służy do rozdzielenia zaimka względnego ό,τι, dla odróżnienia go od spójnika ότι; w matematyce służy również do oddzielania liczb całkowitych od dziesiętnych.

C. Diereza (¨) (διαλυτικά) zaznaczana jest nad ι lub υ w zbitkach samogłoskowych αι, ει, οι, υι, ου lub połączeniach literowych αυ, ευ dla wskazania, że każdą z dwu samogłosek należy wymawiać oddzielnie: χαϊδεύω, θεϊκός.
Dierezę zaznaczamy powyżej ι i υ gdy poprzedzają je samogłoski α, ε, ο, υ, ale nie tworzą zbitki,
i poprzedzająca samogłoska nie jest akcentowana: χαϊδεύω.

D. Łącznik (-) (ενωτικό) służy do łączenia wyrazów lub sylab; łącznik zaznaczamy:
- na końcu linijki, gdy wyraz nie mieści się cały i należy go podzielić,
- po wyrazach Αγια-, Αϊ-, υερο-, γρια- θεια-, κυρα-, które określają imię własne: Αγια-Σοφιάς. 
- czasami zamiast spójnika „i” και w nazwach i tytułach spółek handlowych czy sklepów.

E. Kropka (.) (τελεία) oznacza koniec zdania lub skrót od wyrazu.

F. Średnik (·) (άνω τελεία), który w języku greckim ma formę podniesionej kropki oznacza przerwę
w mowie mniejszą niż kropka, a większą niż przecinek. Stawiamy go w szczególności: 
- pomiędzy grupami zdań prostych,
- wewnątrz zdania, gdy chcemy oddzielić dwie jego części, które w pewien sposób są z sobą powiązane, ale różnią się miedzy sobą, zwłaszcza gdy druga z nich zawiera wyjaśnienie lub przeciwieństwo pierwszej.

G. Przecinek (,) (κόμμα) oznacza krótką pauzę w wymowie.

H. Znak zapytania (;) (ερωτηματικό) oznacza koniec zdania pytającego. nie stawiamy znaku zapytania
w pytaniach zależnych.

I. Wykrzyknik (!) (θαυμαστικό) stawiany zazwyczaj w przypadku zawołań oraz po każdym zdaniu wykrzyknikowym.

J. Dwukropek (:) (διπλή τελεία) używany dla wskazania ścisłego związku pomiędzy częściami mowy, które rozdziela. Dwukropek stawimy:

- przed słowami, które cytuje sie dosłownie, zamknięte w cudzysłowie,
- przed wyliczaniem, wyjaśnianiem, wskazaniem skutku działania,
- przed zdaniem, które stanowi powiedzenie, przysłowie.

K. Nawias ( ) (παρένθεση) piszemy wyraz lub zdanie, którym chcemy wyjaśnić lub uzupełnić całą wypowiedź, które jednak może zostać pominięte.

L. Wielokropek (...) (αποσιωπητικά) służy do zaznaczania, ze coś zostało niedopowiedziane.

M. Myślnik (–) (παύλα) stosujemy w dialogu dla wskazania, że zmienia się rozmówca.

N. Cudzysłów (« ») (εισαγωγικά) używany jest:
- na początku i na końcu słów osoby trzeciej, które są cytowane dosłownie,
- w dialogu by oddzielić słowa poszczególnych rozmówców,
- w celu wydzielenia terminów, zdań lub słów nie należących do języka codziennego,
- przy tytułach książek, sztuk teatralnych, gazet itp.