chemia - sole

Dostajesz polecenie "Podaj wzór sumaryczny azotanu(V) wapnia".
I co masz z tym zrobić?
Azotan(V) wapnia to jest właśnie jedna z soli.
Skąd masz wiedzieć, że to sól? O tym póżniej, na razie uwierz na słowo...
Problem jest taki, że zapewne nie umiesz też kwasów. 
A KWASY SĄ NAPRAWDĘ POTRZEBNE, ŻEBY UMIEĆ SOLE.
Poważnie, nie ściemniam, nie ma innej opcji.
Generalnie trzeba też umieć wodorotlenki, ale to olewamy bo nie ma czasu i od biedy da radę bez nich.
---------------
KWASY

---------------
Kwasy zawsze mają we wzorze na początku "H", czyli WODÓR.
np. H₂SO₄
Po "H"jest często mała cyferka na dole i zawsze coś tam jeszcze.
To "coś tam jeszcze" to RESZTA KWASOWA.
Koniecznie zapamiętaj, że "reszta kwasowa" to jest wszystko we wzorze kwasu OPRÓCZ wodoru (H). I bez tej cyferki przy "H"... 
Czyli w naszym przykładzie: reszta kwasowa to SO₄. Razem z tą czwórką na końcu!!!
Dobra, to jaka jest reszta kwasowa w H₃PO₄ ?
Tak, PO₄.
A jaka jest w HNO₃ ?
NO₃. 
A w H₂S ?
Tak, samo S.
To teraz jeszcze musisz wiedzieć, jak się ustala WARTOŚCIOWOŚĆ reszty kwasowej.
Możesz od biedy nie wiedzieć co to jest wartościowość.
Ważne, żebyś wiedział jak się ją ustala i do czego się przydaje na sprawdzianie.
ZAPAMIĘTAJ: 
 !!!  WARTOŚCIOWOŚĆ RESZTY KWASOWEJ JEST RÓWNA LICZBIE ATOMÓW WODORU (H) W CZĄSTECZCE KWASU  !!!
To znaczy, że jak jest np. kwas H₂CO₃ to jego reszta kwasowa (CO₃) ma wartościowość II (dwa), bo przy H stoi dwójka (ta mała, na dole). 
Albo jak jest kwas HNO₃, to jego reszta NO₃ ma wartościowość I (jeden).
Dlaczego? Bo jak nie ma cyferki przy H, to znaczy, że jest jedynka, tylko się jej nie pisze.
Ogólnie, jak nie ma gdzieś we wzorze cyferki, to jest tak jakby tam była jedynka.
Czyli w HCl reszta Cl ma też wartościowość I (jeden).
Jaka jest wartościowość reszty kwasowej w H₂SO₄? Tak, SO₄ ma II. 
Starczy o tym.
Teraz jest następna kwestia. Muszę Cię zmartwić... 
Wzory i nazwy najważniejszych kwasów trzeba znać na pamięć. NIE DA SIĘ ICH WYWNIOSKOWAĆ.
Albo można sobie zrobić ściągę.
Ale nie można ich olać.
Pocieszenie: wzorów i nazw SOLI nie trzeba się będzie uczyć na pamięć.
Tylko trzeba umieć kwasy. Przynajmniej te:
KWASY TLENOWE (każdy ma "O", czyli tlen we wzorze...):
H₂SO₄ kwas siarkowy(VI)
H₂SO₃ kwas siarkowy(IV)
HNO₃ kwas azotowy(V)
H₃PO₄ kwas ortofosforowy(V), ewentuanie: kwas fosforowy(V)
H₂CO₃ kwas węglowy
KWASY BEZTLENOWE (nie mają "O"...):
HCl kwas solny, inaczej: kwas chlorowodorowy
H₂S kwas siarkowodorowy
UWAGA:
1.Te cyferki w nawiasach (na końcu nazwy) też trzeba zapamiętać.
2.To, czy jest "siarkowy" czy "siarkowodorowy" to bardzo duża RÓŻNICA.
Jeżeli masz sprawdzian TYLKO z ustalania wzorów soli, 
to powinno wystarczyć Ci tyle o kwasach.
---------------
SOLE
---------------
Wracamy do naszego polecenia "Podaj wzór sumaryczny azotanu(V) wapnia"
Wzór sumaryczny to taki "zwykły", bez kresek. Np. H₂O to wzór sumaryczny wody. 
KAŻDA SÓL POCHODZI OD JAKIEGOŚ KONKRETNEGO KWASU
I MA JEGO RESZTĘ KWASOWĄ !!!
Żeby napisać wzór soli, trzeba umieć określić, od jakiego kwasu ta sól pochodzi.
Przeczytaj przykłady, może sczaisz o co chodzi:
siarczan(VI) - sól kwasu siarkowego(VI)
siarczan(IV) - sól kwasu siarkowego(IV)
azotan(V) - sól kwasu azotowego(V)
węglan - sól kwasu węglowego
ortofosforan(V) - sól kwasu ortofoforowego(V)
chlorek - sól kwasu solnego :)
siarczek - sól kwasu siarkowodorowego
Nie sczaiłeś?
Chodzi o to, że jak jest w nazwie soli końcówka "an", 
to pochodzi ona od kwasu tlenowego (takiego, co ma we wzorze "O")
Np. siarczan(VI) jest od kwasu siarkowego(VI), H₂SO₄.
A NIE od siarkowodorowego H₂S (bo ten jest beztlenowy).
To, że w nawiasie po "an" jest taka sama cyferka jak w nazwie kwasu, jest chyba jasne?
Dla pewności:
siarczan(VI) jest od kwasu siarkowego(VI), a NIE od siarkowego(IV)...
Końcówka "ek" oznacza, że to sól kwasu beztlenowego.
Dobra, wracamy do przykładu "Podaj wzór sumaryczny azotanu(V) wapnia".
Może masz pomysł od jakiego kwasu ta sól pochodzi? :)
No właśnie, od kwasu azotowego(V) !
Jaki jest wzór tego kwasu?
Tak, HNO₃. Tylko nie daj się złapać ze ściągą.
Jaka jest zatem reszta kwasowa?
Tak, NO₃. A jej wartościowość wynosi jeden.
I właśnie napisanie tego NO₃ to połowa sukcesu w rozwiązaniu polecenia "Podaj wzór sumaryczny azotanu(V) wapnia".
Teraz trzeba PO LEWEJ STRONIE napisać symbol wapnia.
Bo WZÓR SOLI SKŁADA SIĘ Z RESZTY KWASOWEJ (po prawej we wzorze)
I SYMBOLU METALU (po lewej we wzorze).
Do tego są jeszcze dodatkowe cyferki i czasem nawias. Ale o tym później.
Jedziemy dalej ("Podaj wzór sumaryczny azotanu(V) wapnia").
Po prawej reszta NO₃ (nad nią "I", czyli wartościowość)
Po lewej symbol wapnia, czyli Ca.
          I

Ca  NO₃
To oczywiście NIE KONIEC (!)
Teraz trzeba ustalić wartościowość wapnia (Ca).
Skąd masz wiedzieć ile wynosi?
Ogarniasz jeszcze? Jak Ci się już wszystko zaczyna... no... mieszać, to zrób sobie przerwę,
bo masz to kapować a nie mieć poczucie, że się starałeś.
Jak ogarniasz, to jedziemy dalej.
Skąd masz wiedzieć jaka jest wartościowość metalu w soli? 
1. Wartościowość metalu czasem jest podana w nawiasie, po nazwie pierwiastka. 
Czyli wiedziałbyś od razu, że żelazo ma III (trzy), gdyby było "siarczan(VI) żelaza(III)"
Ale tak się podaje tylko wtedy, gdy pierwiastek może mieć różne wartościowości.
Zanim będziesz się starał ustalić wartościowość samemu,
zawsze zerknij, czy nie jest podana w nazwie, na samym końcu.
2. Jeżeli wartościowość metalu nie jest podana w nazwie, to znaczy, że trzeba ją ustalić.
Jak? 
Jeżeli możesz na sprawdzianie korzystać z układu okresowego, to zapamiętaj/zapisz na ściądze tak:
pierwiastki 1 grupy (grupy to te PIONOWE kolumny) mają zawsze wartościowość I (jeden)
pierwiastki 2 grupy mają zawsze wartościowość II (dwa)
glin (Al) ma zawsze III (trzy)
cynk (Zn) ma zawsze II (dwa)
srebro ma (prawie) zawsze I (jeden).
Z POZOSTAŁYMI METALAMI BYWA RÓŻNIE. 
To, że np. żelazo (Fe) jest w ósmej grupie wcale NIE OZNACZA, że ma wartościowość VIII (osiem). 
Ale w takich przypadkach wartościowość bedzie podana w nazwie soli. Przynajmniej powinna być :)
Jeżeli nie możesz korzystać z układu, to dopisz na ściądze, że Na i K są w pierwszej grupie, a Mg i Ca w drugiej.
Wracamy znowu do "Podaj wzór sumaryczny azotanu(V) wapnia",
Wapń jest w drugiej grupie, więc ma wartościowość II (dwa).
No to mamy już:
  II     I
Ca  NO₃
To też jeszcze NIE KONIEC.
Po co nam w ogóle te wartościowości?
Po to, żeby dokończyć wzór. To znaczy uzgodnić wzór.
Czyli wpisać INDEKSY, takie małe "zwykłe" (NIE rzymskie) cyferki na dole. 
Teraz lepiej znowu odpocznij, bo to będzie BARDZO ISTOTNE i prawie wszystkim na początku się miesza.
W szkole zazwyczaj uczą od razu ustalać wzory "na krzyż", "na skos".
Ale ja to odradzam. Robisz tak:
1. Jeżeli reszta kwasowa i metal mają taką samą wartościowość, to wzór już jest dobry.
NIC NIE NALEŻY WPISYWAĆ(!). 
Np.
  II    II
Mg SO₄
Jest gotowy. Tak ma zostać.
2. Jeżeli jedna wartościowość jest wielokrotnością drugiej
(czyli tą mniejszą można pomnożyć przez jakąś liczbę całkowitą tak, żeby wyszła ta większa)
TO WPISUJESZ TYLKO TĄ JEDNĄ CYFERKĘ (indeks).
Tylko ważne gdzie...
Ano tam, gdzie jest niższa wartościowość, np.
   I     II
Na  SO₄    -   takie coś wymaga wpisania dwójki ("₂") za Na.
O tak:
   I     II

Na₂ SO₄ 
Dlaczego dwójka? Bo właśnie przez dwa trzeba pomnożyć jeden (niższa wartościowość),
żeby wyszło dwa (wyższa wartościowość). I wzór jest gotowy. 
3. Jeżeli żadna wartościowość nie jest wielokrotnością drugiej
(czyli nie da się pomnożyć tej mniejszej przez liczbę całkowitą tak, żeby wyszła ta większa)
TO (dopiero w takim wypadku) WPISUJESZ INDEKSY "NA KRZYŻ" ("na skos").
Czyli np.
 III    II
Al   SO₄    -   tutaj trzeba wpisać "na krzyż". O tak:
 III    II
Al₂(SO₄)₃
I jest ok.
Jak widać wpisaliśmy za Al dwójkę (bo nad SO₄ jest II), a za SO₄ trójkę (bo nad Al jest III). Na tym polega to wpisanie "na krzyż".
Tylko trzeba było wziąć SO₄ w NAWIAS.
Nawias jest potrzebny dlatego, że SO₄ to GRUPA ATOMÓW, a NIE pojedynczy atom.
Żeby powtórzyć grupę atomów trzeba ją koniecznie wziąć w nawias.
Nie wstawia się w nawias np. reszty Cl, bo to tylko jeden atom.
Teraz możemy dokończyć polecenie "Podaj wzór sumaryczny azotanu(V) wapnia".

Doszliśmy już do czegoś takiego:
  II     I
Ca  NO₃
Tylko nie mów, że nie wiesz co z tym zrobić...
Tak, właśnie, trzeba wziąć NO₃ w nawias i za nawiasem wpisać dwójkę. O tak:
  II     I

Ca (NO₃)₂
Tak wygląda wzór soli o nazwie "azotan(V) wapnia".
No to jedziemy jeszcze z kilkoma przykładami.
"Ustal wzór chlorku żelaza(III)"
Hmmm... Chlorek... To jest sól kwasu solnego.
Kwas solny ma wzór HCl. 
Trzeba napisać resztę kwasową Cl
Jej wartościowość to I (jeden).
        I
      Cl
A po lewej symbol żelaza, czyli Fe.
Którego wartościowość wynosi III (trzy).
 III  I
Fe Cl
W takim razie wpisujemy trójkę za Cl
 III  I

Fe Cl₃
I wzór chlorku żelaza(III) jest gotowy.
Teraz "ortofosforan(V) cynku".
(Czyli inaczej "fosforan(V) cynku")
Sól kwasu H₃PO₄, czyli reszta kwasowa PO₄, jej wartościowość = III (trzy).
Cynk (Zn) jest zawsze dwuwartościowy.
To na razie mamy:
 II    III

Zn  PO₄
Czy obydwie wartościowości są takie same? Nie.
To znaczy, że napewno jeszcze wzór nie jest gotowy.
A może jedna jest wielokrotnością drugiej? Nie.
Czyli nie wystarczy wpisanie jednego indeksu.
W takim razie trzeba wpisać "na krzyż". O tak:
 II     III

Zn₃(PO₄)₂
I jest ok.
Następna sól: "azotan(V) potasu"
Od HNO₃, reszta NO₃, wartościowość = I (jeden).
Potas (K) ma wartościowość I (jeden).
 I   

IKNO₃
Obie wartościowości takie same, więc to już koniec - dobry wzór.
Spróbuj sam (najłatwiej na kartce) ustalić wzory soli:
węglan sodu
siarczan(IV) żelaza(II)
azotan(V) glinu
siarczek rtęci(II)
fosforan(V) glinu
siarczan(VI) ołowiu(IV)
chlorek magnezu
Na dole strony są poprawne wzory - jak masz 5 odpowiedzi bezbłędnych(!) to nie ma dramatu.

Wzory soli do ustalenia samemu - odpowiedzi:
Na₂CO₃
FeSO₃
Al(NO₃)₃
HgS
AlPO₄
Pb(SO₄)₂
MgCl₂