Uprawa tytoniu

Produkcja rolnicza i leśna

Tytoń
Tytoń (Nicotiana) - rodzaj z rodziny psiankowatych, obejmujący ok. 60 gat. roślin zielnych lub krzewów, występujących w Ameryce Pd. i Pn., także w Australii.

W Polsce jego uprawa wymaga zezwolenia, a cała produkcja musi być sprzedana państwu. Uprawa tytoniu koncentruje się w następujących okręgach: lubelskim, rzeszowskim, krakowskim, kieleckim, chełmińsko-kwidzyńskim i białostocko-suwalskim.

Systematyka
Domena (takson) - jądrowce

Królestwo - rośliny

Podkrólestwo - naczyniowe

Nadgromada - nasienne

Gromada - okrytonasienne

Klasa - dwuliścienne

Rząd - psiankowce

Rodzina - psiankowate

Rodzaj - tytoń

Opis botaniczny
Tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum) - gatunek roślin jednorocznych z rodziny psiankowatych. Powstał prawdopodobnie w wyniku krzyżówki tytoniu leśnego (Nicotiana silvestris) i Nicotiana tomentosiformis lub Nicotiana tomentosa. Pochodzi prawdopodobnie z rejonu Andów gdzie był uprawiany jeszcze przed przybyciem Europejczyków jako roślina rytualna. Na nasz kontynent sprowadził go Jean Nicot od którego nazwiska pochodzi łacińska nazwa rodzaju.

Nicotiana silvestris
Nicotiana tomentosiformis

Nicotiana tomentosa
Nicotiana Rustica
Nicotiana alata

Łodyga osiąga wysokość do 300 cm, pokryta włoskami. Wydziela lepką substancję.
Liście dolne, zbiegają się przy łodydze kształtu podługowatoeliptycznego. Liście górne podługowatolancetowate.
Liście są najczęściej bezogonkowe i mają zaostrzony wierzchołek. Ich blaszka jest gładka lub pofałdowana, owłosiona, lepka podczas dojrzewania. Zależnie od miejsca wyrastania liści na łodydze rozróżnia się spodaki, nadspodaki, środkowe, podwierzchołkowe i wierzchołkowe.
Kwiaty duże, pachnące barwy różowej, czerwonej, rzadziej białej, o wydłużonej koronie w kształcie rurki z pięcioma zrośniętymi i ostro zakończonymi płatkami o długości do 55 mm. Na szczycie rośliny tworzą wiechowate, rozpierzchłe kwiatostany.
Owocem jest torebka z licznymi bardzo małymi, szarobrunatnymi nasionami.
System korzeniowy wiązkowy silnie rozrasta się na boki.

Tytoń bakun, machorka (Nicotiana rustica) - gatunek roślin jednorocznych z rodziny psiankowatych. Prawdopodobnie pochodzi z Ameryki Południowej.

Łodyga gruba, omszona, wydzielająca lepką substancję. Cała roślina osiąga wysokość do 1 m.
Korzeń niewielki w stosunku do części nadziemnej.
Liście duże, skórzaste, jajowate, czasem sercowate w nasadzie, pomarszczone, całobrzegie o blaszce grubej, pofałdowanej, owłosionej.
Kwiaty zielonkawożółte, w kształcie trąbki z pięcioma tępo zakończonymi płatkami o długości 1,5 cm, wytwarzające lekki, specyficzny zapach. Kwiatostany wiechowate na szczycie łodygi.
Nasiona okrągłe, malutkie (około 0,5 mm średnicy), ciemnobrązowe, zachowują zdolność kiełkowania przez wiele lat.

Znaczenie gospodarcze

Tytoń używany jest jako:

Roślina uprawna: liście tytoniu są wykorzystywane w przemyśle tytoniowym, gdyż zawierają nikotynę, uprawia się machorkę (Nicotiana rustica) oraz tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum).

Tytoń szlachetny ze względu na dużą zdolność adaptacji uprawiany w krajach tropik., subtropik. i w umiarkowanej strefie klim., w licznych odmianach, które różnią się znacznie cechami morfologicznymi i użytkowymi. Liście zawierają od 1 do 3% nikotyny. Największymi producentami są: Chiny, USA, Brazylia, Indie.

Rozróżnia się trzy podstawowe odmiany:

Tytonie papierosowe jasne (lekkie) - używane są do wyrobu papierosów lekkich. Zawartość nikotyny w tej grupie wynosi 1-1,5%. Uprawiane gł. w USA, Polsce i Włoszech. Z uprawianych u nas wyliczyć trzeba odmiany drobno- i średniolistne oraz wielkolistne typu Virginia (do tego typu należą: Virginia 278, Virginia 340, Virginia Zamojska 4, Elka 245) i Burley (Burley 165 i Burley 286).

Tytonie papierosowe ciemne (ciężkie) służą do wyrobu gorszej jakości papierosów (mocnych) i tytoniu fajkowego. Zawartość nikotyny jest w tej grupie przeciętnie wyższa, 1,5-3%. W Polsce uprawiane są trzy typy: Puławski Szerokolistny, do którego należą Kazimierski Szerokolistny, Szerokolistny 277 i Skroniowski Szerokolistny, typ Mocny Skroniowski z odmianami Tarnowski, Mocny 292 i Mocny 724 oraz typ Kentucky z odmianami Kentucky Nidzicki i Książnicki. Do tej grupy należy również machorka z jedną odmianą - Machorka Brazylijska.

Tytonie cygarowe - zawierają około 1 % nikotyny. Uprawiane gł. w Brazylii, Indonezji, na Kubie, w Polsce mało rozpowszechnione - uprawia się odmianę Havana II c.

Roślina ozdobna: w ogrodach są uprawiane: tytoń oskrzydlony (Nicotiana alata), oraz jego odmiany hod., obficiej kwitnące, o białych, kremowych, różowych lub karminowych kwiatach, a także mieszańce tego gatunku.

Środek owadobójczy: od wieków stosowany przez rolników Preparat na szkodniki można zrobić też samemu. Wystarczy ugotować „zupę” z wody i kilku papierosów, a potem porządnie spryskać roślinę. Po mszycach, mączlikach i misecznikach nie będzie śladu.

Wymagania klimatyczne i glebowe

Tytoń ma wysokie wymagania cieplne. Jest bardzo wrażliwy na przymrozki i duże różnice temperatur między cieplejszym powietrzem i chłodną glebą. Niskie temperatury w okresie dojrzewania liści pogarszają jakość surowca. Machorka ma mniejsze wymagania cieplne niż tytoń szlachetny, jedynie na przymrozki jest nieco bardziej wrażliwa.

Wymagania wodne tytoniu są dość znaczne, nie wykraczają jednak poza przeciętne warunki naszego kraju. Największe zapotrzebowanie na wodę występuje w okresie tworzenia się pąków kwiatowych i kwitnienia, gdy liście mają największą powierzchnię. Bardzo szkodliwe dla wszystkich form tytoniu są opady gradowe i silne wiatry, gdyż powodują uszkodzenia mechaniczne liści. Silny wiatr niesie zwykle kurz i ziarenka piasku, które w okresie dojrzewania tytoniu przyczepiają się do lepkich liści i powodują zanieczyszczenie surowca. Na plantacje tytoniu należy więc wybierać miejsca zaciszne lub też obsiewać brzeg plantacji od strony najczęściej występujących wiatrów konopiami albo słonecznikiem.

Poszczególne grupy odmian tytoniu bardzo różnią się wymaganiami glebowymi. Tytonie papierosowe jasne najlepiej udają się na glebach średnio urodzajnych, piaszczystych, mało i średnio próchnicznych, umiarkowanie wilgotnych. Odpowiednie są dla nich piaski gliniaste, spiaszczone gleby lessowe, lekkie mady. Tytonie cygarowe wymagają gleb nieco lepszych, dość urodzajnych, lekkich, lecz silnie próchnicznych, zapewniających dostatek wody (np. lekkie próchniczne mady lub piaski gliniaste głębokie). Tytonie papierosowe ciemne wymagają gleb średnio zwięzłych, urodzajnych, dostatecznie głębokich. Udają się na czarnoziemach, na glebach lessowych, a także na lekkich i średnich madach próchnicznych. Machorka powinna być uprawiana na najurodzajniejszych glebach, głębokich, przewiewnych, o dużej pojemności wodnej.

Wielkość plonu i powierzchnia zasiewów w Polsce
W 2005 r. tytoń uprawiano na powierzchni 14,2 tys. ha (0,13% ogólnej powierzchni zasiewów) - o 3,1 tys. ha (o 17,6%) mniejszej niż w roku ubiegłym. Plony wyniosły 20,3 dt/ha i były o 3,5 dt/ha (o 20,8%) wyższe od plonów uzyskanych w roku 2004. Produkcja zmniejszyła się nieznacznie - o 0,2 tys. t (o 0,8%) i wyniosła ok. 28,8 tys. t (w 2004 roku - 29,1 tys. t). Najwięcej tytoniu uprawiano w województwach: lubelskim (6,3 tys. ha), świętokrzyskim (1,9 tys. ha), małopolskim (1,4 tys. ha), kujawsko-pomorskim (1,3 tys. ha) i podlaskim (ponad 1,0 tys. ha).

Zbiory tytoniu na świecie w 2003 r. (w tys. ton)

Chiny - 2 308

Brazylia - 649

Indie - 595

USA - 377

Zimbabwe - 178

Turcja - 152

Indonezja - 135

Argentyna - 126

Grecja - 121

Włochy - 106

...

POLSKA - 22

ŚWIAT - 6 195

Stanowisko w zmianowaniu
Pod plantacje tytoni jasnych najlepiej przeznaczyć pole po zbożach lub po kukurydzy na kiszonkę. Okopowe, strączkowe i motylkowe drobnonasienne są dobrym przedplonem jedynie na słabszych, piaszczystych glebach. Natomiast są one najlepszymi przedplonami pod tytonie papierosowe ciemne. Dla tytoni cygarowych najlepszymi przedplonami są rzepak, pszenica i owies. Tytoni nie powinno się uprawiać po ziemniakach i pomidorach, gdyż są one dość blisko spokrewnione z tytoniem i podlegają wielu wspólnym chorobom. Tytoń znosi dobrze uprawę po sobie, znacznie korzystniejsza jest jednak uprawa w zmianowaniu.

Agrotechnika (kolejność zabiegów)
Uprawa roli i nawożenie

Tytoń wymaga bardzo starannie uprawionej i odchwaszczonej gleby. Po wcześnie schodzących z pola przedplonach stosuje się pełny zespół uprawek pożniwnych. Po okopowych korzeniowych wykonuje się jedynie orkę przedzimową, którą najczęściej, przykrywa się obornik. Uprawę wiosenną przeprowadza się tak, jak pod wszystkie rośliny jare późnego siewu. Przed sadzeniem wyrównuje się powierzchnię broną, lub - w razie potrzeby - stosuje się wał i bronę.

Pod tytoń stosuje się zarówno obornik, jak i nawozy mineralne. Tytonie jasne nawozi się obornikiem w ilości 15-25 t na 1 ha, jeśli przedplon nie był uprawiany na oborniku.

Silnego nawożenia (30-50 t na 1 ha) wymaga machorka, tytoń typu Kentucky i tytonie cygarowe. Pod pozostałe daje się 25-40 t obornika na 1 ha. Podobnie silnie zróżnicowane jest nawożenie azotem. Pod tytonie jasne wystarczy dawka startowa dla roślin, do 20-40 kg N na 1 ha, pod cygarowe 60-90 kg. Tytonie papierosowe ciemne wymagają dużych dawek, od 100 do 160 kg N na 1 ha pod tytoń typu Kentucky i machorkę oraz 80-120 kg N na 1 ha pod pozostałe. Stosuje się saletrzak, saletrę amonową lub mocznik. Nadmiar nawozów azotowych wpływa niekorzystnie na tytonie papierosowe jasne i cygarowe, gdyż zwiększa zawartość azotu ogólnego i nikotyny, a zmniejsza ilość węglowodanów w liściach.

Tytonie cygarowe nawozi się najmniejszą dawką fosforu (40-50 kg P₂O₅ na 1 ha w superfosfacie) i największą potasu (150-200 kg K₂O na 1 ha). Pod papierosowe jasne stosuje się do 90 kg P₂O₅ i 120-150 kg K₂O na 1 ha, a pod wszystkie ciemne tytonie 90-125 kg P₂O₅ i 120-160 kg K₂O na 1 ha. Potas bardzo silnie i korzystnie wpływa na jakość surowca tytoniowego, gdyż zwiększa elastyczność liści i ich zasobność w węglowodany oraz wydłuża czas żarzenia się tytoniu. Szczególnie dobrze oddziałuje potas wniesiony w formie siarczanu. Tytonie papierosowe jasne uprawiane na glebach lżejszych zaleca się nawozić magnezem (15-20 kg MgO na 1 ha) i borem (8-10 kg boraksu na 1 ha), co korzystnie wpływa na jakość surowca, na glebach zaś torfowych siarczanem miedzi w dawce 20-50 kg na 1 ha. W razie bardzo kwaśnego odczynu gleby stosuje się wapnowanie pod przedplon.
Nadmiar wapnia zwiększa wrażliwość tytoniu na choroby grzybowe.

Produkcja rozsady

Produkcja rozsady wymaga ciepłego inspektu o glebie lekko kwaśnej (pH 6,0-6,3). Nasiona najlepiej jest wrzucić do wody i poczekać, aż pokażą się kiełki (2-3 dni przy dobrych nasionach), po czym wsadzić je delikatnie do ziemi. Tytonie bardzo szybko wyczerpują zasoby mineralne z ziemi, dlatego powinno się je nawozić dosyć często (ale bez przesady).
Nasiona tytoniu szlachetnego, który w inspektach rośnie 7-8 tygodni, wysiewa się w pierwszej połowie marca. Rozsada machorki rośnie szybciej, tj. 5-6 tygodni, toteż wysiewać ją należy pod koniec marca. Na 1 okno inspektowe o wymiarach 100X130 cm wysiewa się 0,5-0,7 g tytoniu i 1,5 g machorki. Najlepszy jest siew rzędowy, przy użyciu specjalnego szablonu, o rozstawie rzędów około 3 cm. W fazie tzw. krzyżyka, tj. po wykształceniu się liścieni i pierwszej pary liści rozsadę trzeba przerwać, aby nie rosła zbyt gęsto. Z wyjątkiem machorki i niektórych tytoni jasnych zalecane jest pikowanie rozsady w rozstawie 4X4 cm. Z 1 okna uzyskuje się (bez pikowania) do 2000 sztuk rozsady. Planując potrzebną ilość rozsady uwzględnić trzeba 50% rezerwy na dosadzanie, gdyż zawsze pewna liczba roślin ginie.

Przed sadzeniem hartuje się rozsadę przez 10-14 dni. Dobrze przygotowana rozsada powinna mieć 5-6 liści, niewyciągniętą łodygę, barwę intensywnie zieloną i dobrze rozwinięty system korzeniowy.

Roślin chorych nie wolno sadzić, gdyż stają się one źródłem zakażenia dla zdrowych roślin.

Sadzenie i pielęgnowanie

Sadzenie rozsady do gruntu możliwie wcześnie, po przymrozkach wiosennych. Ewentualne straty, jakie może spowodować dłużej trwający przymrozek, są znacznie mniejsze niż straty wywołane opóźnieniem sadzenia, gdyż przedłuża to dojrzewanie. Zależnie od warunków klimatycznych w poszczególnych rejonach tytoń powinno się sadzić od 25 IV do 10 V, a machorkę w drugiej połowie maja. Rozstawa w jakiej sadzi się tytoń, zależy od odmiany, a także od gleby.

Tytoń wymaga kilkakrotnego przeprowadzenia uprawy międzyrzędowej, ręcznie lub mechanicznie, z dodatkowym spulchnieniem ziemi dookoła roślin. Na glebach zwięźlejszych stosuje się ponadto dwukrotne obsypywanie roślin: w 4 tygodnie po sadzeniu i podczas ostatniej uprawy międzyrzędowej przed zakryciem międzyrzędzi. Oprócz tego usuwa się nieużyteczne liście dolne, a w późniejszym okresie (przed lub podczas kwitnienia, zależnie od odmiany) przeprowadza się ogławianie roślin, czyli obcinanie wierzchołka, co powoduje, że liście stają się większe i treściwsze. Nieodzownym zabiegiem pielęgnacyjnym jest tzw. pasynkowanie, czyli usuwanie pędów bocznych, wyrastających z kątów liści.

Choroby i szkodniki oraz ich zwalczanie
Częstą chorobą młodych roślin jest zgorzel siewek i czarna zgnilizna korzeni tytoniu, powodujące obumieranie roślin gniazdami w inspekcie. Zapobiegawczo stosuje się odkażanie gleby formaliną, a w czasie wzrostu umiarkowane podlewanie i intensywne wietrzenie inspektu.

Mączniak rzekomy powoduje powstawanie żółtych plam na górnej i niebieskoszarego nalotu na dolnej stronie liścia. Rozsada obumiera, zaś u później porażonych roślin plamy na liściach brunatnieją, pogarszając jakość surowca. W inspekcie stosuje się zapobiegawczo od pełnych wschodów co 4 dni Dithane M-45 i Cynkotox. Stosuje się je również w polu co 7-10 dni na wrażliwe odmiany.
Tytoń porażają różne choroby wirusowe, powodując uszkodzenia liści, a nawet więdnięcie i zamieranie roślin. Zapobieganie, poza sadzeniem odmian odpornych i wczesnym usuwaniem chorych roślin z plantacji, polega na zwalczaniu szkodników przenoszących wirusy, mianowicie mszycy brzoskwiniowo-ziemniaczanej i wciornastka tytoniowca. Obydwa szkodniki można zwalczać, stosując Anthio, Bi 58 EC i inne.

Zbiór

Dojrzałość techniczną poznaje się po tym, że liść staje się aromatyczny, odchyla się od łodygi, blaszka lekko obwisa, staje się lepka, pofałdowana. Koniuszek liścia żółknie i zagina się. Liście łatwo odłamują się od łodygi.

Liście dolnych pięter i liście tytoni cygarowych zbiera się przed wystąpieniem wyraźnych objawów dojrzałości technicznej, liście wierzchołkowe i podwierzchołkowe - w późniejszym okresie dojrzałości, w miarę dojrzewania. Jeżeli dojrzewająca plantacja "odmłodzi się" po deszczu, to trzeba odłożyć zbiór do ponownego wystąpienia objawów dojrzałości.

Liście trzeba obrywać w czasie ładnej i ciepłej pogody, po obeschnięciu rosy, ostrożnie, aby ich nie uszkodzić. Przenosi się je na specjalnych noszkach do zacienionego pomieszczenia i nawleka na druty lub szpagat. Następnie suszy się je na słońcu, w suszarniach ogniowych (zwłaszcza tytonie papierosowe jasne) lub powietrznych (tj. w przewiewnych pomieszczeniach pod dachem).

Plony suchych liści tytoni papierosowych jasnych wynoszą 1-3 t, ciemnych 1,7-2,3 t, machorki 2,5-3,0 t, tytoni cygarowych 1,5-2,2 t z 1 ha.

Dziękujemy za uwagę! Wyk.:

Rozalia Mierzyńska i Ewelina Malinowska

TRiL, sem. III, 2009/2010

Palenie szkodzi zdrowiu!!!