Chłopi Władysława Reymonta podejmują problematykę wsi w sposób uniwersalny. To nie obraz wycinka, ale cało­kształt życia wsi - pracy, zwyczajów, obyczajów, mentalności, związku chłopa z ziemią. Powieść jest panoramą życia wsi nie tylko polskiej, to epopeja wsi. Dzieło jest uniwersalne, dotyczy spraw ogólnoludzkich, podejmuje temat ponadnarodowy, ma ponadczasowe wartości.

Głównym bohaterem są chłopi, mieszkańcy wsi Lipce. Bohater zbiorowy nie jest jednorodny. Widoczne są podziały chłopów ze względu na zamożność - od ilo­ści posiadanej ziemi zależy miejsce w kościele i w karczmie i znaczenie wśród ludzi. Wyróżniają się: Maciej Boryna, jego syn Antek, żona Antka - Hanka oraz Jagna - najpiękniejsza panna we wsi, przyczyna konfliktu między ojcem a sy­nem. Dzieje bohaterów obserwujemy na przestrzeni czterech pór roku.

Jesień to okres wzmożonych prac rolnych. Trwają wykopki, zbiór kapusty. Wieś opuszczają komornicy. Żebrać idzie Agata. Dobre zbiory pozwalają chłopom spłacić długi, dokonać niezbędnych zakupów na zimę, dlatego też wszyscy jadą na jarmark do Tymowa. Świętem, które jednoczy mieszkańców wsi jesienią, są Zaduszki. Wówczas dają na wypominki, idą na nieszpory, na cmentarz, wkładają datki do beczek, a Kuba, zgodnie z pogańskim zwyczajem, idzie na groby karmić dusze zmarłych. Najważniejszym wątkiem w pierwszym tomie powieści jest ślub Macieja Boryny z Jagną. Bo­ryna to wdowiec, ma 58 lat. Jagna jest 18-letnią dziewczyną.

Jest też konflikt między Maciejem Boryną a jego synem Antkiem. Kulminacyjnym momentem jest informacja o ślubie starego Boryny. Antek chce wy­stąpić przeciwko niemu na drogę sądową, bo ojciec źle go traktuje.Maciej zapisuje ziemię Jagnie, ale Antek ma z nią romans, co prowadzi do bójki, w wyniku której Maciej wyrzuca Antka wraz z rodziną - żoną i dwojgiem dzieci - z domu.

Historie Bylicy, Kuby, Rocha to kolejne wątki utworu. Ojciec Hanki jest ubogim chłopem, połowę majątku i chałupę oddał córce Weronce w zamian za opiekę i utrzymanie, ta jednak nie dba o niego, często nawet nie daje mu jeść. Kuba to parobek Boryny. Maciej ceni go za pracowitość, powierza pieczę nad majątkiem. Kuba dorabia sobie kłusownictwem. W trakcie polowania zostaje postrzelony, wdaje się zakażenie. Wykrwawia się po obcięciu sobie nogi sie­kierą. Szczególną pozycję ma we wsi Rocho. Mieszkańcy Lipiec darzą go dużym szacunkiem, li­czą się z jego zdaniem, gdyż jest wykształcony, zna języki obce, wiele widział. Gdy przychodzi do wsi, opowiada apokryficzne historie, rozdaje książki religijne, uczy dzieci. Warunki życia chłopów są zależne od ich statusu majątkowego. We wsi można wyróżnić pięć grup: bogatych i średnio zamożnych chłopów, biedotę, komorników oraz parobków.

Bogaci chłopi-Maciej Boryna -Ma obszerną chatę, zabudowania gospodarskie: stodołę, stajnię, oborę, dużo ziemi - 30 morgów, zwierzęta. Zatrudnia na stałe parobków. Cieszy się poważaniem, ma decydu­jący głos w sprawach wsi, jest nieformalnym przywódcą gromady.

Średnio zamożni chłopi-Dominikowa Ma 15 morgów, dwuizbową chatę, jej synowie (Szymek i Jędrzych) sami uprawiają ziemię. Nie zgadza się na ślub Szymka z Nastką, gdyż ta ma zbyt mały posag (syn buntuje się przeciwko matce i zakłada własne gospodarstwo).

Biedota wiejska-Bylica Ma małe, kilkumorgowe gospodarstwo, które nie jest w stanie wyżywić jego rodziny, oraz małą chatę. Mieszkają w niej ludzie i zwierzęta, oddzieleni jedynie chruścianym płotem; nie ma podłogi, tylko klepisko, znajdują się w niej bardzo ubogie sprzęty.

Komornicy-Agata Nie ma własnej ziemi ani chałupy, wszystko oddała rodzinie, a bliscy zimą wyrzucają ją

z chaty. Idzie wówczas żebrać. Do rodziny wraca na wiosnę z pieniędzmi. Komornicy nie mają wpływu na decyzje gromady.

Parobcy -Kuba Niczego nie posiada. Pracuje i mieszka u Macieja Boryny, śpi ze zwierzętami gospodarskimi. Nie może liczyć na szacunek gromady.

Lipczanie kierują się zasadami. Nieprzestrzeganie reguł obowiązujących we wsi prowadzi do wykluczenia. Konsekwencje tego ponosi Jagna (tom IV), wywieziona ze wsi na wozie z nawozem.

2. Prawa gromady:

-największa wartość - ziemia, decyduje o: - zajmowanym miejscu w społeczności wiejskiej, możliwości wpływania na decyzje gromady, zawieranych związkach małżeńskich;

- dążenie do zapewnienia sobie i rodzinie spokojnego życia przez ciężką pracę na roli;

-eliminacja osób starych:

-podejmowanie ważnych decyzji w karczmie większością głosów;

-spotkania towarzyskie:

-obcinanie kobietom włosów po ślubie;

-ludowe sposoby leczenia zwierząt i ludzi;

-zakupy na jarmarku;

- wspólne obchodzenie uroczystości rodzinnych: wesele,

- noszenie się zgodnie z tradycją: chłopi z Lipiec zwyczajowo noszą białe koszule, pasiaste

spodnie z nogawkami wpuszczanymi w wysokie buty, białe kapoty obszywane czarną ta­siemką i przewiązane czerwonym pasem oraz czarne kapelusze; kobiety z Lipiec zakła­dają białe koszule, zapaski, czerwone chusty, mężatki białe czepce, w święta noszą kora­le z kolorowymi wstążkami.

Zmiany zachodzące w postępowaniu chłopów:

-rodzi się świadomość narodowa,

-wspólnie występują przeciwko dziedzicowi w obronie własnych interesów,

-interesują się światem zewnętrznym,

-stają się przedsiębiorczy,

-dochodzą do głosu młodzi - kończy się panowanie patriarchalnego porządku.

Maciej Boryna -Przedstawiciel starego porządku, silna osobowość, stoi na czele społeczności lipczan, potrafi być czuły i troskliwy, ale także surowy, zawzięty i uparty.

Przywódca gromady: - jeden z najbogatszych chłopów, - pełnił funkcję sołtysa,

- cieszy się szacunkiem na wsi, do niego przychodzą chłopi po radę.

Stosunek do rodziny: - poczucie samotności, czuje się jak owca wśród wilków, z rozrzewnieniem wspomina czasy, gdy żyła druga żona, ma liczną rodzinę, ale nie jest ona dla niego podporą,

- syn - Antek: czuje urazę do syna - spór o ziemię, spór o kobietę;

- synowa - Hanka: chorowita, mało pracuje;

- córka Józka: jeszcze dziecko;

- Grzela: jedyna jego nadzieja;

- Jagna: podoba mu się, ale dla niej ten związek jest jedynie kalkulacją chodzi o posag).

Przywiązany do ziemi: - dba o dobytek, ciężko pracuje, ale też od innych wymaga ciężkiej pracy; ceni ludzi pracowitych, boi się "wycugu". tyranizuje swoją rodzinę, żąda bezwzględnego posłuszeństwa, w gniewie używa siły.

Najstarszy syn Macieja Boryny, Antek walczy ze starym porządkiem wsi, ambitny, dumny, niepohamowany.

Stosunek do rodziny: - Hanka: nie kocha i nie szanuje żony, zdradza ją, często ją bije; - ojciec: walczy z nim o ziemię i o kobietę - Jagnę.

- pożąda ziemi, - jest gotów o nią walczyć z ojcem nawet na drodze sądowej. - wielkie ambicje, dumny, - porywczy, zdolny do przemocy, - miłość (pożądanie) odbiera mu rozsądek.

Jagna Paczesiówna

Osiemnastoletnia, najpiękniejsza dziewczyna we wsi, rozpieszczona przez matkę, "odmieniec". podporządkowuje się decyzjom matki, nie kocha męża i nie troszczy się o dom, nie interesuje jej ziemia. Ma artystyczną duszę, okazuje potrzebującym dobre serce; wrażliwa, narusza normy moralne gromady, romansując.

Hanka Borynowa

Żona Antka, wywodząca się z biedoty (córka Bylicy), kobieta gotowa walczyć o swoją pozycję we wsi. Uległa, zastraszona przez męża, pozwala się bić, walczy o niego z Jagną; po przemianie potrafi mu się przeciwstawić, początkowo boi się teścia, ale opiekuje się nim podczas choroby, troszczy się o ojca. Dba o gospodarstwo, pracowita, zaradna. Jest to bohaterka dynamiczna: początkowo słaba, chorowita, bierna, uległa, później - energiczna, . silna, podejmuje walkę o byt rodziny, opiekuńcza, troskliwa, ma dobre serce.

Chłopi to powieść panoramiczna, występuje 3 narratorów – wiejski gawędziarz, narrator młodopolski i realistyczny obserwator. Kompozycja powieści oparta jest na kalendarzu. Podział na tomy odzwierciedla cztery pory roku. To przyroda rządzi rytmem życia mieszkańców wsi. Inne prace czekają na nich jesienią, inne wiosną. Na rytm prac polowych nakłada się kalendarz świąt religijnych i obyczajów wiej­skich. Są to rytmy nawracające, powtarzalne, charakterystyczne nie tylko dla opisywanego roku, ale dla życia chłopów w ogóle. Dzięki tej kompozycji Reymont osiągnął bezczas historyczny ­czas akcji nie jest istotny, prawdziwy jest jedynie zegar natury.

realizm -Przedstawienie zdarzeń prawdopodobnych, prawda w ukazywaniu wiedzy o świecie: obyczajowość wiejska, hierarchia społeczna, opisy, społeczna i psychologiczna motywacja działań bohaterów.

naturalizm -Wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, nawet tej brutalnej (np. bójka Antka z ojcem), biologiczna motywacja działań bohaterów (np. związek Jagny z Antkiem). zasada dziedziczności (np. Jagna, podobnie jak jej matka, jest wrażliwa na męskie wdzięki).

impresjonizm -Widoczny jest w opisach przyrody - narrator podkreśla ulotność chwili, grę świateł (np. wschód słońca), a także podczas wesela Boryny w opisie par tanecznych - unikanie konturów, nakładanie się na siebie postaci, połączenie elementów wizualnych i ruchu.

symbolizm - Podporządkowanie życia chłopów porom roku jest symbolem związku człowieka z naturą, Maciej Boryna to symbol gospodarza, Kuba to dobry człowiek, Jagna - femme fatale; scena śmierci Boryny to symbol związku chłopa z ziemią - nawiązanie do mitu siewcy, sakralizacja pracy na roli.

Ekspresjonizm- Kontrastowe zestawienia, np. śmierć Kuby i huczna zabawa weselników.

Cechy Chłopów jako epopei wsi:

• obszerny epicki utwór ukazujący panoramę ówczesnego życia na wsi z pracami rolnymi i obyczajami,

• bohaterem jest zbiorowość - chłopi ukazani jako grupa zróżnicowana, ale rządząca się wspólnymi prawami, mająca jednakowe cele i priorytety,

• tłem akcji są wydarzenia o dużym znaczeniu dla społeczności: zmiana pokoleniowa zwią­zana ze zmianą świadomości i stylu życia,

• akcja wielowątkowa z dużą liczbą epizodów,

• narracja jest obiektywna, narrator zachowuje dystans wobec opisywanej rzeczywistości, zna środowisko, w którym rozgrywają się wydarzenia,

• występuje wiele opisów, które spowalniają tempo akcji (retardacja), ale ukazują życie chło­pów,

• język utworu jest przetworzony - występuje tu dialektyzacja na gwarę łowicką.

Stefan Żeromski – Ludzie Bezdomni
Epoka literacka: Młoda Polska Rodzaj literacki: epika Gatunek literacki: powieść
Czas akcji: przełom XIX i XX wieku
Miejsce akcji: Paryż, Warszawa, Cisy, Śląsk Bohaterowie: Tomasz Judym, Joanna Podbarska, Wiktor
Judym z żoną, Krzywosąd, Korzecki

Tomasz Judym pochodził z biednej rodziny - jego ojciec był szewcem. Zdobył wykształcenie dzię­ki swojej ciotce. Ukończył medycynę w Warszawie i wyjechał na praktykę do Paryża. Tam poznał Joannę Podborską, która towarzyszyła pani Niewadzkiej i jej wnuczkom.

W Warszawie odwiedził swojego brata – Wiktora. Zobaczył, w jakich warunkach pracowali. Podczas towarzyskiego spotkania lekarzy u dr. Czernisza wygłosił odczyt Kilka uwag w sprawie higieny. Opisał w nim przerażające warunki życia pro­letariatu i domagał się zorganizowanego działania. Jego wystąpienie zostało kategorycznie odrzucone.

Tomasz Judym przyjął więc posadę lekarza w sanatorium. Przeniósł się do Cisów. Bar­dzo podobało mu się życie tamtejszych wyższych sfer. Flirtował z damami, ale odnowił też i urządził szpital dla biedaków. Dążył także do osuszenia stawów rybnych, gdyż były one przyczyną chorób wiejskich dzieci. Za namową Korzeckiego pojechał do Zagłębia i przyjął posadę lekarza w kopalni. Poświęcił się całkowicie pracy. Czuł się samotny. Jedyny jego przyjaciel (Korzecki) popełnił samobójstwo. Pracę na rzecz najbiedniejszych uważał za najważniejsze zadanie swego życia i dla niej poświę­cił miłość do Joasi.

Zachowanie, myśli, uczucia Tomasza nieśmiały, zainteresowany sztuką, wrażliwy na piękno sztuki i kobiet, odważny, mówi wprost o swoim pochodzeniu, dżentelmen. Przekonany o swojej misji, wrażliwy na cierpienie drugiego człowieka, altruista, samotny, entuzjasta, mówi z emfazą i patosem, niezrozumiany, oburzony postawą lekarzy, czuł się wyszydzony i wydrwiony. Jest rozdrażniony, porywczy , zauroczony życiem wyższych sfer, pracowity, energiczny, organizuje szpital dla biednych, bezradny wobec zarządu sanatorium protestuje, wpada w szał,

Bohater pozytywistyczny, romantyczny i modernistyczny

Romantyk:

- Zakochany w Joasi, osamotniony, rozdarty wewnętrznie (pogardza motłochem, ale brzydzi go zło i uprzedzenia), jest postacią tragiczną i buntuje się przeciwko otaczającemu go złu.

Pozytywista:

- całe życie poświęca pracy lekarza, jest utylitarystą i społecznikiem, realizuje hasła pracy u podstaw, głosi idee organicyzmu.

Modernistyczny:

-ambiwalencja uczuć, nie określony smutek i tęsknota.

Problematyka społeczna – Żeromski pokazuje hipokryzję wyższych sfer – lekarze odrzucający uwagi o higienie żyją w ładzie i dostatku, w kuratorium się „bywa”, a chorzy są mało ważni, dom księdza jest piękny i przestronny, nie obchodzą go biedni chłopi. W miejscach gdzie mieszkają i pracują biedniejsi jest brud i bieda, brakuje podstawowych zabezpieczeń, aby zapewnić im bezpieczeństwo i godne bytowanie. Ludzie żyją w nędzy, a ich życie to pasmo cierpień. Tomasz zbiera fundusze na odbudowę szpitala (praca u podstaw)

PROBLEMATYKA MORALNA - DOBRO I ZŁO

Ludzie bezdomni to powieść ujmująca problematykę społeczną w kategoriach moralnych.

Z powieści wynika, że wszyscy są odpowiedzialni za zło. Tylko dzięki osobistemu zaangażowaniu każdego można podjąć z nim skuteczną walkę. Najważniejszą powinnością człowieka jest dochowanie wierności ideałom, dążenie do poprawy bytu najbardziej potrzebujących, nawet kosztem własnego szczęścia.

Problemy społeczne:

- nędza klas pracujących

- obojętność klas posiadających

Problemy egzystencjalne:

- cierpienie i śmierć to nieodłączne elementy ludzkiego losu (np. Korzecki)

Problemy historyczne

- kraj pod zaborami

- emigracja z powodów politycznych (np. brat Joasi Podbarskiej - Wacław)

- emigracja za chlebem (brat Tomasza Judyma, Wiktor, wraz z rodziną)

Znaczenie tytułu:

- bezdomność dosłowna

- bezdomność społeczna (poza klasami społecznymi)

- bezdomność moralna (obojętność wobec potrzebujących

- bezdomność polityczna (zabory i emigracja)

- bezdomność egzystencjalna (obcość człowieka w świecie)

POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA

Ludzie bezdomni to powieść młodopolska. Decydują o tym:

-kompozycja epizodyczna;

-narracja prowadzona z różnych punktów widzenia i w różnych formach stylistycznych:

- narracja trzecioosobowa, pozornie obiektywna, zewnętrzna wobec świata przedstawione­go, w której narrator przyjmuje punkt widzenia bohatera i jego system wartości (tzw. boha· ter prowadzący) - świat oglądany jest z perspektywy Tomasza Judyma, przez jego uczucio­wość i wrażliwość moralną, rzeczywistość oceniana jest z punktu widzenia jego ideałów,

- narracja subiektywna (pamiętnik Joasi) - pierwszoosobowa, bezpośrednia, ukazująca li­ryczny świat uczuć;

liryzacja prozy (tzw. bogate mówienie): - obfitość epitetów, przymiotników,

- metafory,

- obrazy symboliczne,

- wyrażenia patetyczne i egzaltowane,

- kontrasty;

psychologizacja krajobrazu;

bohater młodopolski.