1. Wprowadzenie

Artyści występują na krakowskim Rynku od stuleci, na trwałe wpisali się w tutejszy krajobraz. Na każdym rogu można spotkać talenty prezentujące przechodniom najrozmaitsze sztuki i sztuczki. Grajkowie, tancerze, malarze, żywe rzeźby, żonglerzy, śpiewacy skutecznie zagłuszają ciszę i przyciągają swoimi talentami duże publiki.

Niejednokrotnie artyści tego typu traktowani są przez ludzi - i o dziwo, również socjologów - jako przedstawiciele kultury niższej czy jarmarcznej, taniej rozrywki przygotowywanej z myślą o niezbyt wysublimowanych gustach (Englender, 2010). Podzielający ten pogląd obecny prezydent Krakowa Jacek Majchrowski, przyjął wraz z radnymi uchwałę powołującą specjalną komisję miejską, której zadaniem jest wydawanie licencji na działalność artystyczną w obrębie krakowskiego parku kulturowego, który obejmuje. W jego granice wchodzi całe zabytkowe centrum Krakowa na czele z lubianym przez artystów Rynkiem przy Kościele Mariackim i sukiennicami (Wawrzyniec, 2012). Komisja, poza jakością wykonanej sztuki, ocenia także kunszt artystyczny oraz strój czy charakteryzację performerów (Maj, 2012). Według władz jest to zabieg niezbędny, ponieważ wiele osób prezentujących się na Rynku to amatorzy „ośmieszający Kraków”. Sam pomysł wydawania zezwoleń nie jest nowy, novum to ocena poziomu występów (Łosińska, 2012).

W tym miejscu pojawia się pytanie, czy Kraków chlubiący się artystycznym klimatem i promujący się jako miasto sztuki właśnie występuje przeciwko swoim artystom? Podczas dalszych poszukiwań informacji dotyczących Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która to zakłada utworzenie parku kulturowego, równie interesujące jak pomysły radnych okazały się komentarze i dyskusje, gdzie pod adresem buskersów padały różne niewybredne komentarze. Amatorzy, żule, desperaci, bezrobotni, żebracy, nieroby, włóczędzy, to tylko niektóre z nich.

Jako przyszli socjologowie i jako miłośniczki wolnej sztuki zdecydowałyśmy sprawdzić jaka jest prawda. Kim są artyści, których od lat mijamy na Rynku? Czy to faktycznie artyści, czy desperaci lub żebracy? Na podstawie naszych własnych przemyśleń i obserwacji nie mogłyśmy uwierzyć, że te opinie są prawdą: przecież artyści wkładają znaczny wysiłek w swój wygląd, występy, wpływ na publiczność. Już na pierwszy rzut oka wydawać się może, że performance uliczny nie może być przygotowany przez byle kogo.

1. Przegląd literatury

Dokonując przeglądu literatury nie natrafiłyśmy na opracowania polskich badań socjologicznych, a jedynie na publikacje dziennikarskie i amatorskie nagrania zamieszczone w serwisie You Tube, które tematyką są jedynie nieznacznie zbliżone do obranego przez nas podejścia do twórców sztuki ulicznej.

W literaturze problematyka buskingu zazwyczaj poruszana jest przez socjologów miasta oraz architektów (Błażko, 2010), którzy podejmując się tej tematyki, koncentrują swoją uwagę głównie na wpływie działalności artystów na miasto i fizyczną przestrzeń miejską. Nie jest to stricte związane z naszą chęcią weberowskiego zrozumienia zjawiska ulicznych występów.

Przytaczając wspomniany wyżej typ rozważań należy wspomnieć, że prezentowane koncepcje, które próbują ujmować artyzm uliczny w kategoriach miasta, są ze sobą spójne. Zgodnie zakładają, że każda przestrzeń miejska zagospodarowywana przez buskerów staje się sceną wydarzeń artystycznych, które zmieniają funkcje miejsc, w których owe się odbywają (Błażko, 2010). Budynki przestają być zwykłymi budynkami, ożywają dzięki odbywającym się pod ich murami performance’om. Dopiero ożywione i zagospodarowane przestrzenie stają się prawdziwymi sercami miast (Gaber-Hrehorowicz,2008).

Uliczni artyści, którzy są w stanie zagospodarować każdą przestrzeń, w której jednocześnie znajduje się dużo ludzi, ubarwiają rynki, metra, parki, dworce, itp. Przestrzeń publiczna dostarcza im dużej i dynamicznej widowni, która na czas występu tworzy krótkotrwałą wspólnotę. Buskerzy stają się namacalnymi i wszechobecnymi dowodami na to, że kreatywność jest zjawiskiem codziennym, pokazują, że można inaczej, więcej. Kultura w przestrzeni „dzieje się” inaczej niż w warunkach studia lub teatru. Artyści w trakcie swoich improwizacji wchodzą w spontaniczne interakcje zarówno z przestrzenią jak i publicznością, co czyni każdy występ innym od poprzedniego. Specyficzna symbioza, którą tworzą z miastem, przynosi obopólne korzyści.

Artyści są w niej podmiotem, który poprzez swoją pracę jednocześnie zarabiają i kreują swój wizerunek, tak i miasto przy okazji ich występów również odnosi wizerunkowe korzyści (Rewers, 2011). Miasto staje się społecznym dziełem sztuki (Rewers 2010). Jednakże nie przez wszystkich użytkowników przestrzeni publicznych jest to zjawisko pozytywnie postrzegane: a przede wszystkim mieszkańcy starówki, nieprzychylnym okiem patrzą na grajków, a upust negatywnym emocjom dają głównie anonimowo na forach internetowych.

Wiedza, którą udało nam się zebrać na temat samych artystów i ich podejścia do tego rodzaju występów, pochodzi głównie z opracowań ze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii - krajów, w których styl życia znacznie różni się od polskich realiów. Wyłaniający się z tych publikacji obraz ulicznego artysty przede wszystkim łamie wspominany już wcześniej stereotyp ulicznego artysty-żebraka. Opisywany zagraniczny busker z reguły występuje na ulicy przede wszystkim z powołania, a jego najważniejszym celem jest bycie zauważonym i odkrytym, zarobek jest drugorzędnym celem. Ten typ pracy daje im poczucie niezależności, sprawia radość oraz przynosi satysfakcję. Przedstawiają różnorodne formy sztuki, a ich show nieustannie się zmienia wraz ze zmieniającą się publiką, sami określają siebie, jako aktorów specyficznego teatru pomiędzy fikcją sztuki a rzeczywistością (Horowitz, 2012). Uliczna twórczość wymaga od nich otwartości, kreatywności i determinacji, by zostać przyjętym do specyficznej artystycznej zbiorowości. Wspólnoty, które tworzą się na bazie owych zbiorowości opierają na hierarchii pomiędzy artystami i niepisanym kodeksie zasad postępowania. Wyrażanie siebie stanowi dla nich nadrzędną wartość, dlatego nie zrażają się spotykającymi ich przejawami agresji ze strony przechodniów.

Polskie publikacje dotyczące ulicznych artystów, jak już wspomniałyśmy, ograniczają się głównie do źródeł pierwotnych, są to przeważnie artykuły pochodzące z serwisów internetowych lub blogów osób zainteresowanych sztuką i amatorskie nagrania zamieszczone na serwisie You Tube. Temat ulicznych występów pojawił się w polskich mediach dopiero w kontekście planów miasta Krakowa, co do wprowadzenia opłat i licencji dla ulicznych grajków występujących na terenie Rynku, opisanych już we wstępie.

Metodologia

Ze względu na poruszaną tematykę zdecydowałyśmy się na wybór dwóch technik: wywiadu swobodnego pogłębionego oraz obserwacji ukrytej nieuczestniczącej. Wywiady odbywały się w terenie, w miejscu występów artystów w trakcie przerw lub po zakończeniu ich pracy. Rozmowa opierała się na zadaniu kilku pytań podstawowych mających na celu zdobycie informacji o sytuacji zawodowej, wykształceniu, sytuacji rodzinnej i przede wszystkim o motywacjach, . Były to między innymi pytania takie jak:

• Jak wygląda pani praca?

• Czy ma pani odpowiednio ukierunkowane wykształcenie (muzyczne, aktorskie)?

• Skąd pomysł na taką działalność?

• Czy oprócz tego zajęcia pracuje pani gdzieś indziej, i –jeśli tak – jest to zawód związany z pani działalnością artystyczną na rynku?

Wypowiedzi dopełniały pytania uzupełniające, pomocnicze. Przeprowadzone zostały wywiady z 20 buskersami. Próba ta stanowi 67% populacji licencjonowanych buskersów, ponieważ wydane zostało jedynie 30 zezwoleń na występy w obrębie krakowskiego parku kulturowego.

Obserwacja miała na celu zorientowanie się, jaki jest stosunek przechodniów do krakowkich buskersów. Czy zawracają na nich uwagę, czy wrzucają im pieniądze, jak dużo osób się zatrzymuje by obejrzeć show, czy artyści nie doświadczają zachowań agresywnych ze strony przechodniów.

Ku naszemu zdziwieniu większość buskerów była chętna do rozmów, nie krępowali się, odpowiadali na wszystkie zadane pytania. Nie sprzeciwiali się nagrywaniu ich wypowiedzi lub robieniu zdjęć. Byli bardzo sympatyczni i pozytywnie nastawieni.

Do trudności można zaliczyć sytuacje, kiedy rozmówcy zaczynali traktować nas jak psychologów. Opowiadali o swoich dzieciach, o za ciasnych butach lub przerwach obiadowych. Ciężko było przerwać ich monolog i powrócić do interesujących nas tematów bez naruszania ich uczuć. Jednakże zdarzali się mniej ufni, którzy zgodzili się z nami porozmawiać np. tylko ze względu na namowę kolegów. Ci odpowiadali tylko stricte na zadane pytania. Jednak wydaje się, że badania poszły lepiej niż przewidywałyśmy.

1. Omówienie wyników

Informacje zgromadzone podczas przeprowadzonych wywiadów pozwoliły na stworzenie typologii ulicznych artystów. Zawieram ona dwa podstawowe typy reprezentantów tego rodzaju sztuki, są to dorabiający buskersi oraz zawodowi buskersi.

Dorabiający buskersi są to osoby między 19 a 27 rokiem życia, zarówno mężczyźni jak i kobiety. Przeważnie są to osoby uczące się lub studiujące, przy czym nie są to studia na kierunkach artystycznych. Dorabiający młodzi performerzy traktują swoje występy na krakowskim rynku jako zabawę, możliwość zarobienia dodatkowych pieniędzy, nawiązanie nowych znajomości lub jako ujście energii. Jedynie część z nich (10%) ma nadzieje, na bycie zauważonym i zaistnienie na komercyjnym rynku artystycznym.

Zawodowi buskersi to osoby powyżej 30 roku życia. Także są to przedstawiciele obu płci. W większości (80%) są to osoby z wykształceniem artystycznym lub doświadczeniem w zawodach tego typu (aktorzy, muzycy, cyrkowcy). Pozostała część to osoby, które przekształciły swoją pasję w zawód, zrezygnowali z pracy za biurkiem na rzecz uprawiania sztuki. Pieniądze zarobione na buskingu stanowią znaczną część ich dochodu, ponadto często występują w klubach lub innych ośrodkach artystycznych. Są także osoby, które utrzymują się tylko i wyłącznie z ulicznych występów.

Przeprowadzona obserwacja udowodniła, że stosunek przechodniów do artystów ulicznych jest przychylny. W trakcie obserwacji nie dostrzegłyśmy żadnych agresywnych zachowań tych werbalnych jak i niewerbalnych w stosunku do buskersów. Czego nie można powiedzieć o zachowaniu policji, na co uskarżali się sami performerzy. Funkcjonariusze są nieuprzejmi i nachalni. Częstym widokiem jest scena wypisywania mandatów ludziom, którzy zdecydowali się na występy bez licencji.

1. Podsumowanie

Powszechnie panująca opinia na temat polskich ulicznych artystów jest nie tyle niesprawiedliwa, co bardzo krzywdząca. Zamiast podejrzanych, pachnących alkoholem „zbierającymi na piwo” bardów, na krakowskiej starówce można odnaleźć ludzi niezwykle utalentowanych, którzy występy na ulicy traktują jako szansę na pokazanie swoich umiejętności, zyskanie aprobaty publiczności czy przezwyciężanie nieśmiałości.

To ludzie z pasją, naprawdę lubią to, co robią. Być może traktują to jako inną formę przekazywania ludziom swoich wartości. Ze względu na niewielką interakcję z nimi podczas występów w klubach i kawiarniach, poszukują jej na ulicy, która znacznie różni się od zamkniętych przestrzeni, gdzie wchodzą tylko zainteresowani klienci. Są to ludzie, którzy mają artystyczną duszę, głowę pełną pomysłów, które domagają się zrealizowania. (cos jeszcze?)

1. Bibliografia

1. Błażko Agnieszka, Skrzypek – Łachińska Małgorzata: Miasto współczesne jako teatr dla ubogich (w:) Czasopismo techniczne, 6-A/2010, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej

2. Forum Gazeta.plJak traktujecie tzw. ulicznych grajków?, (online) http://forum.gazeta.pl/forum/w,29,125692724,125693442,Re_Jak_traktujecie_tzw_grajkow_.html (dostęp: 18.04.12)

3. Gaber-Hrehorowicz Hanna, Gaber Tomasz Współcznesne życie miasta w aspekcie przemian w zakresie usługi i handlu (w:) Czasopismo techniczne, 3-A/2008, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej

4. Hannerz Ulf, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, 2006, Kraków

5. Horowitz Simi, Busking a living (w:) Back Stage, 53/2012, Prometheus Global Media

6. Janiak Agnieszka, Wojtasik – Tokarz Anna, Miejskie pejzaże dźwiękowe. Z projektu badań nad audiosferą w doświadczeniu odbiorczym (w:) Przestrzenie wizualne i akustyczne człowieka. Antropologia audiowizualna jako przedmiot i metoda badań, 2007, Wrocław

7. Jałowiecki Bohdan, Szczepański Marek, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, 2006, Warszawa

8. Knajpmaster,Uliczny artysta też człowiek,2010, (online) http://www.knajpy.wroclaw.pl/artykuy/193-uliczny-artysta-te-czowiek
   (dostęp: 20.04.12)

9. Kołtyś Weronika, Krakowscy artyści uliczni, 2012, Kraków

10. Lublincompl, Rozmowa z grajkiem ulicznym, 2010, http://www.youtube.com/watch?v=6qX4u9E3pGQ (dostęp 19.04.12)

11. Łosińska Ewa, Nie każdy artysta może się pokazać, 2012 http://www.rp.pl/artykul/18,853356-Nie-kazdy-artysta-moze-sie-pokazac.html

(dostęp: 21.04.12)

1. Nowak Michał, Rewers Ewa, Sztuka miasta w audycji Słowa po zmroku, 2011, http://www.polskieradio.pl/8/734/Artykul/427923,Sztuka-miasta (dostęp: 20.04.12)

2. On Subway Performers, the Straphangers Have Spoken, New York Times 10/02/2012, http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C07E2DB103DF933A25751C0A9649D8B63 (dostęp: 21.04.12)

3. Rewers Ewa, Miasto w sztuce - sztuka miasta, 2010, Kraków

4. Sanokowska Małgorzata, Bańki lepsze niż gołębie, 2007, http://studente.pl/artykuly/2470/Banki-lepsze-niz-golebie/ (dostęp 20.04.12)

5. Strieff Daniel, Sweeney Jon, Striving to make music under the NYC streets, 2004, http://today.msnbc.msn.com/id/5682773#.T5HasKtSsSG (dostęp: 19.04.12)

6. Sulima Roch, Przestrzeń publiczna: między anarchizacją a estetyzacją, Kultura Współczesna, 4/2005

7. Tanenbaum Susie J., Underground harmonies: Music and Politics in the Subways of New York, 1995, Cornell University Press

8. Uchwała nr cxv/1547/10 Rady Miasta Krakowa z dnia 3 listopada 2010 w sprawie utworzenia parku kulturowego pod nazwą Park Kulturowy Stare Miasto. http://www.bip.krakow.pl/_inc/rada/uchwaly/show_pdf.php?id=55293
   (dostęp: 20.04.12)

9. Wawrzyniec Adam, Kraków zamknie dostęp do profesji grajka ulicznego, 2012,

http://nczas.com/wiadomosci/polska/krakow-zamknie-dostep-do-profesji-grajka-ulicznego/ (dostęp: 19.04.12)

1. Wojciechowski Jan Stanisław, Zeidler – Janiszewska Anna, Formy estetyzacji przestrzeni publicznej, 1998, Warszawa