Wojciech Gąska
Michał Gołata
Podstawowe wiadomości z zakresu Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej
Język haseł przedmiotowych-to język informacyjno wyszukiwawczy, którego słownictwo tworzą tematy z dopowiedzeniami i określniki, a jego gramatyką są zasady budowy haseł przedmiotowych.
Jhp jest jednym z wielu języków informacyjno wyszukiwawczych, konstruowanych w celu pełnienia określonych funkcji, a mianowicie sporządzania opisów rzeczowych poszczególnych publikacji(dokumentów) oraz wyszukiwania tych opisów w zbiorze informacyjnym.
Do głównych pojęć w języku haseł przedmiotowych należą: przedmiot dokumentu, temat, określnik, hasło przedmiotowe i opis przedmiotowy.
PRZEDMIOT DOKUMENTU - jest to obiekt opisany w treści opracowywanego dokumentu, główny wątek treściowy, myśl przewodnia.
Przedmiotem dokumentu może być każda dziedzina wiedzy, zjawisko, wydarzenie, osoba, jednostka geograficzna, grupa etniczna, organizacja, wytwory działalności ludzkiej, pojęcia abstrakcyjne itp.
przedmiot główny - znaczeniowo najważniejszy, ten ze względu na który dokument powstał;
przedmiot przynależny - taki, który jest uszczegółowieniem przedmiotu głównego;
przedmiot poboczny - taki, który jest omawiany przy okazji przedmiotu głównego, stanowi dla niego tło, uzupełnienie, wprowadzenie.
Zadaniem osoby opracowującej dany dokument jest wyszukać te przedmioty, ocenić ich znaczenie dla dokumentu i potencjalnego czytelnika i odpowiednio je nazwać. Najważniejsze pojęcia stają się tematami, pojęcia drugorzędne - określnikami.
TEMAT - to ustalony termin, stosowany w jhp dla wyrażenia przedmiotu (treści) dokumentu, istotnego aspektu tego przedmiotu lub formy dokumentu; stanowi on pierwszy element hasła przedmiotowego.
tematy ogólne - pojęcia ogólne wyrażane rzeczownikami pospolitymi, będącymi nazwami nadawanymi całemu szeregowi przedmiotów jednakowych, powtarzalnych;
tematy jednostkowe - nazwy nadawane poszczególnym przedmiotom indywidualnym i wyróżnione nazwami własnymi: osoby, nazwy geograficzne, nazwy instytucji, grup etnicznych, etc.; np.: Mickiewicz, Adam;
tematy jednowyrazowe np.: Bibliotekarstwo;
tematy wielowyrazowe np.: Bibliotekarstwo szkolne.
DOPOWIEDZENIE - jest to objaśnienie tematu, stanowi jego część integralną; występuje bezpośrednio po temacie, ujęte w nawias okrągły; np.: Bytom (woj. śląskie), Bug (dolina), Róża (choroba), Drama (pedagog.), LIBRA (informat.).
OKREŚLNIKI - wyrażenia, których funkcją jest precyzowanie tematu, uściślanie go, wskazywanie jakiegoś aspektu, ujęcia, punktu widzenia, z którego rozpatrywany jest temat; ponadto lokalizują przedmiot dokumentu w czasie i przestrzeni, a także wskazują na formę piśmienniczą i wydawniczą dokumentu. Nie mogą istnieć samodzielnie bez tematu. Ze względu na formę i rolę, jaką pełnią wobec tematu, dzielimy je na:
określniki rzeczowe (treściowe)
ogólne - maja postać nazwy ogólnej, pospolitej;
jednostkowe - mają postać nazwy jednostkowej.
określniki geograficzne - lokalizują przedmiot dokumentu w przestrzeni (np.: nazwy części świata, nazwy państw);
określniki chronologiczne - wyrażane są cyframi arabskimi i lokalizują przedmiot dokumentu w czasie (np.: 19 w.; 1918-1939 r.);
określniki formalne - charakteryzują formę wydawniczą lub piśmienniczą dokumentu np.: podręcznik, album; w haśle przedmiotowym zawsze występują na jego końcu.
Poza tym określniki:
mają postać rzeczownika np.: szkolnictwo lub rzeczownika z przymiotnikiem np.: szkolnictwo wyższe;
może być ich więcej niż jeden;
mogą być w postaci terminów potocznych;
mogą być nimi również tematy (tylko piszemy z małej litery) np.: bibliotekarstwo.
HASŁO PRZEDMIOTOWE - to zdanie jhp odzwierciedlające zbliżoną treść dokumentu, w którym poszczególne elementy mają ściśle określone miejsce; powinno ono wyrażać przedmiot dokumentu (treść) oraz istotne cechy, które przedmiot ten charakteryzują.
Może mieć postać samego tematu, tematu z dopowiedzeniem (hasło proste), lub tematu z określnikiem / określnikami (hasło rozwinięte).
Hasło przedmiotowe Budowane jest wg następującego schematu:
TEMAT (dopowiedzenie) - określniki rzeczowe - określnik geograficzny - określnik chronologiczny - określnik formalny.
Tylko określników rzeczowych w haśle może być więcej niż jeden, wszystkie inne występują pojedynczo. Jako maksimum przyjmuje się cztery określniki. Przedmiot dokumentu powinien być wyrażony przez temat, natomiast określniki mają wskazywać ujęcie przedmiotu. Hasło przedmiotowe powinno wyrażać przedmiot dokumentu oraz jego istotne cechy. Gdy sam temat ma znaczenie zbyt ogólne, pomija istotne aspekty, wówczas dodajemy określniki.
Z haseł przedmiotowych powstaje opis przedmiotowy dokumentu.
OPIS PRZEDMIOTOWY - jest to zestaw haseł przedmiotowych przydzielonych jednemu dokumentowi; każdy dokument powinien otrzymać tyle haseł, aby wyczerpały one informacje o jego treści. Jeśli dokument otrzymuje jedno hasło przedmiotowe mówimy, że jest to opis przedmiotowy jednokrotny, jeśli dwa i więcej - opis przedmiotowy wielokrotny.
Słownictwo jhp jest słownictwem quasi-naturalnym, ponieważ składają się na nie określone wyrazy lub wyrażenia, które funkcjonują w języku naturalnym.
Na słownictwo jhp składają się jednostki elementarne tego języka, czyli wspominane już tematy, tematy z dopowiedzeniami i określniki. Są to przejmowane z języka naturalnego pojedyncze wyrazy lub wyrażenia, które służą do formułowania haseł przedmiotowych. Aby mogły one spełniać swoje funkcje, muszą odpowiadać określonym kryteriom: powinny być to terminy znane, prawidłowe, nieprzestarzałe i niegwarowe oraz funkcjomujące w piśmiennictwie. Ich prawidłowość znaczeniowa i pisownia powinna być sprawdzona w odpowiednich encyklopediach ogólnych i dziedzinowych, oraz w słownikach terminologicznych.
Jeżeli chodzi o zasób słownictwa, jhp musi być w dużym stopniu ograniczony w stosunku do języka naturalnego, ale wystarczający do opisywania publikacji wchodzących w skład danego zbioru.
Słownik Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej.
Słownik ten, podobnie jak inne tego typu, tworzony jest „oddolnie”, sukcesywnie, w miarę formowania opisów zamieszczanych w Przewodniku Bibliograficznym. Słownik odzwierciedla tematykę piśmiennictwa rejestrowanego na bieżąco, a jednocześnie stanowi podstawę do redagowania opisów. Opracowany przez Janinę Trzcińską i Ewę Stępniakową, opublikowany został po raz pierwszy w 1989 roku, jednakże historia tworzenia słowników jhp sięga o wiele głębiej niż rok 1989. Prace nad jhp i katalogiem przedmiotowym rozpoczął wybitny polski bibliolog Adam Łysakowski. W okresie międzywojennym wydał pierwszą książkę poświęconą tej tematyce, zatytułowaną „Katalog przedmiotowy. Cz1 Teoria”(1928r)
A po 2 wojnie wydał kolejną pozycję „Katalog przedmiotowy. Podręcznik”(1946r). Od 1957 r. zamieszczano hasła przedmiotowe w „Przewodniku Bibliograficznym”, co upowszechniło problematykę haseł i katalogu przedmiotowego zarówno w bibliotekach naukowych, jak i publicznych.
Autorki „Słownika jhp BN” tworząc pierwsze wydanie, oparły się na dziele zatytułowanym „Słownik tematów dla bibliografii i katalogów w układzie przedmiotowym” opracowanym przez Jana Kossonogę, który pisząc wymienione dzieło oparł się z kolei właśnie na twórczości Adama Łysakowskiego, w niektórych miejscach ją modyfikując.
Po wydaniu pierwszym „Słownika...” ukazały się cztery następne, poprawione i rozszerzone, w latach 1993, 1997, 2001.oraz 2005. Wydanie słownika doprowadzone do stanu na dzień 31.12.1996, zawiera ponad 14 tys. haseł przedmiotowych (w tym ok. 3500 odrzuconych) oraz 436 określników, co w stosunku do poprzedniego daje ok. 3 tys. Haseł i ponad 50 określników ogólnych więcej. Wydania z 2001 i 2005 roku wprowadziło dalsze zmiany. Ponadto od roku 2003 co dwa miesiące ukazuje się Biuletyn JHP BN, który zastąpił wcześniejszą wkładkę do „Przewodnika Bibliograficznego”, noszącą tytuł "Wykazu Nowych Haseł Artykułów Przedmiotowych i zmian w Słowniku Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej".
Słownik obejmuje tematy ogólne oraz pewne kategorie tematów jednostkowych, mianowicie tematy chronologiczne i tematy etniczne. Po każdym temacie występują hasła powiązane z tym pierwszym tematem. Na charakter relacji wskazują specjalne oznaczenia.
Relacje hierarchiczne:
TS - (temat szerszy) oznacza temat hierarchicznie nadrzędny;
TW - (temat węższy) oznacza temat hierarchicznie podrzędny;
zt - (zobacz też) odsyłacz kierujący do podobnej kategorii haseł;
relacje skojarzeniowe:
TK - temat skojarzony;
zt - (zobacz też) odsyłacz kierujący do podobnej kategorii haseł; - relacje odpowiedniości wyszukiwawczej:
NU - (nie używaj) poprzedza termin odrzucony;
U - (używaj) umieszczone po terminie wskazuje przyjęty temat (hasło) lub pewną kategorię haseł.