Dramat i poezja Młodej Polski wobec tendencji ideowych i artystycznych końca XIX wieku.
Literatura Młodej Polski rozwijała się jako odpowiedź na sytuację ideowo-filozoficzną z końca XIX wieku. Poglądy A.Schopenhauera, F.Nietzchego i H.Bergsona miały poważny wpływ na europejską i polską literaturę modernistyczną, ponieważ w sposób radykalny przeciwstawiały się pozytywistycznemu racjonalizmowi oraz całemu dotychczasowemu porządkowi społeczno- -moralnemu. Zakwestionowano pozytywistyczny optymizm poznawczy, koncepcję harmonijnego rozwoju świata i społeczeństwa. Mł. Polska to era wyjątkowo intensywnego rozwoju poezji, gdyż to poeci młodo polscy najwcześniej przyswoili sobie zdobycze zachodnioeuropejskiej sztuki. Dzięki tłumaczeniom z francuskiego twórcy młodej polski przejęli owe kierunki literackie jak: symbolizm, parnasizm, impresjonizm, ekspresjonizm, naturalizm.
Teorię i założenia symbolizmu sformułował M.Maeterlinck, który twierdził, że otaczająca nas rzeczywistość ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha. Zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej duchowej sfery ludzkiej egzystencji. Dlatego to, co nieuchwytne można przedstawić przy pomocy języka symbolów, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji.
Impresjonizm głosił, że zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy do rzeczywistości. Wyrósł on bezpośrednio z malarstwa impresjonistów, którzy świadomie zacierali kontury, stosowali technikę jasnych barwnych plam, światła i cieni. Program parnasizmu wywodził się z hasła "Sztuka dla sztuki", którego głosicielem był T.Gautier. Parnasiści dążyli do doskonałości formy, objawiającej się kunsztowną budową strof, wyszukanymi rymami, nawiązywali do motywów antyku, egzotyki, wiedzy o sztuce i filozofii. Ekspresjonizm wyraża się użyciem wzmocnionych środków wyrazu w celu oddania takich uczyć jak cierpienie, bunt, ból, przerażenie, rozpacz. Środki wyrazy artystycznego , jakie zastosowani poeci w wyżej wymienionych utworach ulegają hiperbolizacji, co jest charakterystyczne dla ekspresjonizmu. Kierunek ten w poezji wyraża się używaniem intensywnych kolorów: czerwieni, czerni, bieli, barw krwi, ognia. Wszystko to jest połączone gwałtownym ruchem oraz porażającymi dźwiękami.
Twórcą naturalizmu był E.Zola. Ujęcie rzeczywistości w naturalizmie polega na fotograficznej wierności szczegółów, drobiazgów. Pisarz musi w sposób dokumentalny ukazać obraz świata, eliminując fikcję i wyobraźnię twórczą.
Jednym z najbardziej rozpowszechnionych technik poetyckich w okresie Młodej polski był symbolizm. Symbolizm łączy się z obrazowaniem impresjonistycznym oraz melodyjnością, co stwarza określoną nastrojowość. Przykłady tego możemy odnaleźć w twórczości najznakomitszych poetów młodopolskich: Kazimierza Przerwy - Tetmajera, Jana Kasprowicza, Leopolda Staffa. Np. w wierszu Tetmajera "Anioł Pański" na tle krajobrazu, namalowanego przez impresjonistę, pełnego szarej mgły zacierającej kontury, snujących się dymów "idzie samotna dusza", która jest symbolem człowieka błądzącego po ścieżkach życia nie wiadomo dokąd i po co. W tak smutnym, melancholijnym nastroju utrzymywany jest utwór L.Staffa "Deszcz jesienny". Tło wiersza stanowi szarość dnia, świat spowity mgłą, szklany jęk bezustannie padającego deszczu. Wszystko skazane na zatracenie, na rozpacz. Szatan, symbol zła, sam w końcu przeraził się ogromem zniszczenia, trwogi, nieszczęść, które zgotował ludziom. Do najważniejszych utworów symbolicznych J.Kasprowicza należą "Hymny". W hymnie "Święty Boże" zwraca uwagę powtarzający się motyw "samotnego grobu", do którego zdąża świat, ludzie i przyroda. Nawet w Bogu człowiek nie znajduje oparcia. W takiej sytuacji triumfuje Szatan, którego radują ludzkie łzy, powszechna wędrówka do mogiły.
W cyklu sonetów "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" Kasprowicz piórem impresjonisty maluje piękno górskiego krajobrazu, na tle którego rozgrywa się mały dramat o symbolicznym charakterze. Krzak dzikiej róży tuli się do ściany skalnej, a tuż obok leży próchniejąca limba. Obraz ten można odczytać jako symbol ludzkiego bytu. Róża walczy o przetrwanie, stara limba dowodzi jak szybko mija czas.
Górskie pejzaże malowane techniką impresjonisty odnajdujemy w utworze Tetmajera pt. "Widok ze Świdnicy do Doliny Wierch cichej" obraz doliny pełnej spokoju i ciszy, gór osnutych przeźroczystą mgłą, senna zieleń lasu służy jako tło do wypowiedzenia subiektywnych doznań, uczuć tęsknoty i żalu. Także w wierszu "Melodia mgieł nocnych" zrealizowana została zasada psychizacji krajobrazu, zarysowanego w pastelowych, niepewnych kolorach, śpiewnych dźwiękach i impresjonistycznym świetle. Wymienione wiersze Tetmajera mogą stanowić przykład impresjonistycznego rozmazania konturu, próby oddania przelotnych wrażeń, uczuć i obrazów.
Typowym technikom poetyckim towarzyszył zespół ulubionych tematów i motywów, takich jak deklaracje zwątpienia i niewiary, pesymizmu i poczucia rozpaczy, ucieczka w życie zmysłowe, erotykę, nirwanę, wyrazy uwielbienia dla sztuki. Poczucie kryzysu wartości i braku oparcia w doktrynach filozoficznych, religijnych oraz naukowych znalazło wyraz w utworach Tetmajera pt. „Koniec wieku XIX", "Nie wierzę w nic" czy Z.Przesmyckiego "W co wierzyć?".
Koniec wieku XIX nazwano manifestem pokolenia, gdyż poeta zarysował sylwetkę dekadenta przekonanego o bezskuteczności jakiegokolwiek czynu, bo:
"czyż mrówka rzucona na szyny
może walczyć z pociągiem
nadchodzącym w pędzie?".
W liryce młodopolskiej odnaleźć możemy także przejście od dekandyckiej niewiary do tęsknot o potędze i mocy. Objawiło się to z dużą wyrazistością w poezji L.Staffa. W sonecie pt."Kowal" podmiot liryczny wyraża tęsknotę do siły, kowal jest symbolem człowieka kształtującego swój charakter, potęgę swojego ducha. Późniejsze wiersze L.Staffa (z tomu "Gałąź kwitnąca") wyrażają zachętę do harmonii i pojednania z rzeczywistością, afirmacją życia, brak elementów buntu.
Natomiast traktowanie świata jako terenu nieustannego ścierania się dobra i zła, duszy i ciała spotykamy w twórczości T.Micińskiego i w "Hymnach" J.Kasprowicza. Obrazy ludzkich nieszczęść zawarte w "Dies irae" lub "Święty Boże" Kasprowicza prowadziły do manifestacji postawy prometejskiej i wadzenia się z Bogiem. W utworach "Lucyfer" czy " Ananke" Micińskiego podmiot liryczny staje się bliski człowiekowi poprzez niezgodę wobec świata, poprzez postawę buntu.
Przykład wyrażania koncepcji filozoficznych na temat człowieka i świata za pomocą symbolu lub alegorii możemy znaleźć w twórczości B.Leśmiana. Bohater liryczny wierszy z tomu "Sad rozstajny" zmierza do zespolenia z naturą, jako swym praźródłem, dlatego swych początków poszukuje w legendach i mitach.
Nazwiska Tetmajera, Kasprowicza, Staffa, Leśmiana wyznaczają obszary najciekawszych i najoryginalniejszych zjawisk w poezji Młodej Polski.
W dziejach dramatu okres Młodej Polski posiada szczególne znaczenie ze względu na równoległość rozwoju literatury i teatru. Dla dramaturgii, podobnie jak i dla liryki, charakterystycznym jest ścieranie się poetyk naturalizmu, symbolizmu, ekspresjonizmu i neoromantyzmu.
Najwcześniej pojawia się dramat naturalistyczny, który stara się ukazać na scenie możliwie wiernie odbicie różnych środowisk społecznych. Najbardziej wszechstronną reprezentantką tej epoki była Gabriela Zapolska. Jej twórczość jest zróżnicowana tematycznie i artystycznie. Najbardziej znane są te utwory, w których przeprowadziła bezkompromisową rozprawę ze znienawidzoną mentalnością mieszczaństwa, z jej wewnętrznym załamaniem "podwójną moralnością", obłudą, skąpstwem, kołtunerią. Krytyczną i wszechstronną analizę mieszczaństwa podejmuje Zapolska w "Moralności pani Dulskiej".
Fabuła i konflikt sztuki są bardzo proste:"panicz" uwodzi służącą, która zachodzi w ciążę. Matka wiedziała o romansie syna z Hanką, niespodzianką jest dla niej ciążą służącej i reakcja Zbyszka. W pierwszym porywie postanawia się ożenić się z dziewczyną, jednak na skutek perswazji sprytnej Juliasiewiczowej rezygnuje z tego zamiaru i przestaje walczyć z dulszczyzną, będzie Dulskim. Po opuszczeniu domu przez Hankę wszystko wraca do normy, a pani Dulska z ulgą stwierdza:"będzie znów można żyć po bożemu". Wartość sztuki wynika nie z prostego, wręcz banalnego konfliktu, lecz z niezwykle trafnej charakterystyki postaci, przenikliwej analizy psychologicznej. Pasja do naturalistycznej prawdy o człowieku i społeczeństwie dramacie Zapolskiej prowadzi do obdarzenia bohaterów odrażającymi cechami jak obłuda, prymitywizm umysłowy, wewnętrzne zakłamanie, brak gustu, głupota, czyli kołtuństwo. Zgodnie z konwencją naturalistyczną autorka podkreśla biologiczne motywacje postępowania ludzi, np: Zbyszek nosi "dziedzictwo" dulszczyzny. W dramacie tym wszystko jest prawdopodobne. Didaskalia zawierają szczegółowe wskazówki dotyczące scenerii, stroju, wyglądu i zachowań postaci.
Na tle całego okresu dominuje osobowość twórcza Stanisława Wyspiańskiego, łączącego w swoich utworach tradycję ze śmiałym nowatorstwem. W dramacie pt. "Wesele" ujawnia się charakterystyczna dla artystów Młodej Polski cechą, łączenia różnych poetyk. Odnajdujemy tu elementy symbolizmu, realizmu, impresjonizmu oraz nawiązanie do romantycznej ideologii i poetyki. Realistyczne sceny aktu I oparte zostały na autentycznych przeżyciach i obserwacjach Wyspiańskiego obecnego na weselu Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny. Na scenie obserwujemy chatę weselną, a w niej połączoną wspólną zabawą przedstawicieli dwu warstw: chłopów i inteligencji. Wzajemne rozmowy gości dotyczą spraw bardzo poważnych i błahych, polityki i codzienności. Wyspiański ukazał ogromną przepaść między obu warstwami społecznymi. "Wesele" obfite w wiele takich momentów, kiedy inteligenci w konfrontacji z warstwą chłopską dostrzegającą swoje nieprzystosowanie do rzeczywistości; wielkie słowa nie poparte czynem, życie pełne złudzeń. Z chwilą wkroczenia w akcie II Chochoła odgłosy hucznej zabawy zastępuje nastrój niepokoju i refleksji. Następnie pojawiają się postacie fantastyczne -
- "osoby dramatu", symbolizujące wewnętrzne lęki, kompleksy i rozterki osób realnych. Zestawienie bohaterów z "osobami dramatu" wzbogaca ich charakterystykę, pozwala dotrzeć do najgłębszych ich myśli i pragnień. Fantastyczne wydarzenie dramatu, symboliczne przedmioty złoty róg, czapka z pawimi piórami oraz postać Chochoła i jego tragiczny koniec sprawiają, że chata bronowicka - to symbol Polski, stającej w obliczu najważniejszej kwestii - walki o wolność. Źródłem tragedii narodu w "Weselu" jest niedojrzałość historyczna pokolenia. Inteligenci marzą o wielkim czynie, ale nie mają nic prócz słów, żadnej koncepcji, nie są zdolni do objęcia przywództwa. Chłopstwo jest gotowe do czynu, silne, ale nieświadome wagi "chwili osobliwej". Chocholi taniec symbolizuje uśpienie, niemoc społeczeństwa polskiego, jednak w symbolice róży okrytej słomianej pałubą zawarta jest nadzieja - naród się obudzi i Polska odzyska niepodległość.
Wizyjność, symbolika i nastrojowość to istotne elementy dramatu Wyspiańskiego. Ważną cechą "Wesela" jest łączenie środków wyrazu charakterystycznych dla różnych dziedzin sztuki jak malarstwo, muzyka, silne zespolenie z tekstem.
Dramat Wyspiańskiego cechuje wielki repertuar dramaturgii romantycznej i klasycznej, sięganie do nowoczesnych koncepcji teatru zachodnioeuropejskiego.
Rozmachem wyobraźni, łączeniem realizmu i fantastyki, gwałtownością słowa wyróżnia się ekspresjonistyczny dramat T. Micińskiego. Tematyka społeczna utworu pt: "Kniaź Patiomkin" podporządkowana została manichejskiej koncepcji, według której w dziejach świata przejawiła się walką Lucyfera z Chrystusem. Ten pierwszy jest symbolem zła, ale zarazem buntu i dążenia do wolności.
Miejscem, z którego głosić można było wartościowe idee, prezentować nowoczesne tendencje w sztuce była scena teatralna. Dzięki wielkiemu entuzjaście sztuki scenicznej, Tadeuszowi Pawlikowskiemu dyrektorowi sceny krakowskiej, a następnie lwowskiej prezentowano repertuar klasyczny obcy i polski, a przede wszystkim modernistów takich jak: Ibsena, Hauptmanna, Maeterlincka reprezentujących dramat współczesny od naturalistycznego po symboliczny.