Rola i znaczenie czasu wolnego w życiu dzieci i młodzieży.
W biegu naszego życia praca nieustannie przeplata się z czasem wolnym. Zarówno godziny nauki lub zajęć zawodowych, jak i godziny wolne od obowiązków wyciskają piętno na każdym z nas. Są one w pewnym sensie przeciwstawne, ale jednocześnie ściśle ze sobą powiązane i równie nieodzowne dla pełnej harmonii i radości istnienia. Brak wolnego czasu ma silny, i w tym przypadku ujemny wpływ na zdrowie, osiągnięcia osobiste, stosunek do ludzi, zadowolenie z siebie i ze świata. Czas zaś wolny mądrze wypełniony odpowiednimi zajęciami ma zasadnicze, pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowości jednostek i podnoszenia kultury całego społeczeństwa.
Istnieje szereg definicji, sformułowanych przez rozmaitych autorów lub całe zespoły zajmujące się bardzo żywo tym zagadnieniem w ciągu ostatnich lat. I tak na przykład definicja francuskiego socjologa Joffre Dumazediera mówi, że: „wczasy (słowo używane kiedyś w Polsce do oznaczenia czasu wolnego ) to zespół zajęć, którym jednostka może się oddawać z pełną swobodą bądź dla wypoczynku, bądź dla rozrywki, bądź dla rozszerzenia posiadanych już wiadomości czy bezinteresownej i dobrowolnej działalności społecznej - po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych”. K. Czajkowski proponuje inną definicje, jest bowiem ona ujęta z punktu widzenia szczególnej sytuacji dziecka: „wolny czas dziecka to ten okres dnia, który pozostaje do wyłącznej dyspozycji dziecka, po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrobienie lekcji, niezbędne osobiste zajęcia domowe. Wolny czas dziecka obejmuje także dobrowolnie na siebie przyjęte obowiązki społeczne ( np. spełnianie jakiejś funkcji w organizacji harcerskiej, praca w samorządzie szkoły, świetlicy, domu kultury itp. )”.
Ogólnie rzecz biorąc, w szerokim znaczeniu tego pojęcia czas wolny obejmuje czas pozostały po wykonaniu obowiązków rodzinnych, zawodowych, społecznych i przeznaczony na odpoczynek, rozrywkę oraz rozwój własnych zainteresowań zgodnie z zamiłowaniami i upodobaniami.
Cztery funkcje czasu wolnego to:
wypoczynek
rozrywka
rozwój zainteresowań i uzdolnień
poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie.
Ad. 1. Najbardziej oczywiste funkcje wolnego czasu jest i pozostanie regeneracja sił fizycznych i psychicznych organizmu, czyli wypoczynek. Stan zmęczenia jest wynikiem trwającego dłuższy czas wysiłku. Objawia się on zmniejszoną zdolnością do pracy lub nauki, spadkiem zainteresowania. Zwykle walczymy ze zmęczeniem poprawiając warunki nauki czy pracy. Zawsze jednak koniecznym, choć nie zawsze wystarczającym, sposobem przywrócenia równowagi organizmowi i psychiki pozostanie wypoczynek. Polega on na śnie, kąpieli, zaspokojeniu głodu i pragnienia, na oderwaniu się od wymagań, planów, hałasu i wszystkiego co stwarza napięcie nerwowe. Dlatego, chcąc wypocząć, staramy się być z dala od zgiełku, szukamy samotności lub niewielkiego i miłego nam grona ludzi, zwalniamy napięcie ciała i umysłu. W wypoczynku dominuje bierność, odprężenie, wyrównanie strat spowodowanych wysiłkiem.
Czas i forma odpoczynku są bardzo różne, zależne od indywidualnych potrzeb oraz warunków życiowych. Z reguły więcej wypoczywają ludzie starsi, zmęczeni pracą. Młodzież na ogół częściej wykorzystuje czas wolny na rozrywkę, rozwój własnych zainteresowań i życie zespołowe.
Ad. 2. Wysiłek, który zwłaszcza przy nauce lub w pracy zawodowej może być nie tylko męczący, lecz również nużący wymaga dyscypliny, ograniczenia niektórych zachcianek, indywidualnych zamiłowań i ambicji, to czas wolny powinien przynieść nie tylko wypoczynek, lecz także atrakcję, przygodę, zabawę, odmianę, nowość, radość, emocje, a przede wszystkim swobodę. Nie znaczy to, że i w pracy nie występują te zjawiska, ale znaczy, że i w czasie wolnym są one niezbędne.
Rozrywka powinna spełniać pragnienia niezaspokojone przy wykonywaniu obowiązków. Rozrywka przenosi nastrój ożywienia i zapału do działania także na teren zajęć obowiązkowych.
Ad. 3. Czas wolny jest tutaj nie tylko odpoczynkiem, ale i dobrowolną aktywnością prowadzącą do twórczego wysiłku. Również mogą być kierunki rozwoju osiąganego dzięki trwałym zainteresowaniom i systematycznym wysiłkom zarówno w pracy zawodowej, jak w wolnym czasie. Jedni dążą do zaspokojenia potrzeby poznania, inni pragną kształtować i doskonalić otoczenie, jeszcze inni przeżywają silniej wrażenia estetyczne i sami próbują twórczości artystycznej. Te indywidualne dążenia decydują zarówno o wyborze kierunku zawodowego, jak i rodzaju dobrowolnych zajęć w czasie wolnym.
Ad. 4. Nie jesteśmy pustelnikami, żyjemy wśród innych, powiązani tysiącami wzajemnych zależności. Obecność jednak wokół nas ludzi nie oznacza jeszcze, że zostaliśmy włączeni do organizmu społecznego w sposób, który by nas zadowalał. Bywa i tak, że w tłumie jesteśmy bardziej samotni niż na odludziu.
Irena Chmielewska pisze - „Człowiek jako istota towarzyska ogromną ilość czasu wolnego spędza w towarzystwie innych i wielu przyjemności życiowych poszukuje gromadnie. Stąd też wszystko, co sprzyja wychowaniu społecznych stron osobowości ludzkiej, wszystko, co zmierza do uczynienia człowieka dobrym członkiem społeczności - zarazem ułatwia mu sensowne i przyjemne spędzanie wolnego czasu”. Jednostka, która przyległa sercem do tego czym żyje zespół, czym żyją inni ludzie w otoczeniu, nie nudzi się nigdy w czasie wolnym i nie odczuwa bezcelności nauki lub pracy zawodowej. Nie staje natomiast przed nią problem: „Mam codziennie parę godzin wolnych- i co ja z nimi zrobię?”.
Sposób spędzania czasu wolnego to nie tylko indywidualna sprawa osób młodocianych czy ich środowisk rodzinnych. Czas wolny jest społeczną wartością, a w sposobie wykorzystywania tej wartości decyduje wychowanie, które musi być tak zorganizowane, aby od najmłodszych lat kształtowało umiejętność racjonalnego spędzania czasu wolnego.
Istnieje kilka sposobów spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież, i tak:
zabawy i gry ruchowe, czyli szeroko rozumiany sport;
turystyka
udział w imprezach artystycznych
środki masowego przekazu (telewizja, radio, film, czytelnictwo)
inne formy aktywności intelektualnej, np. samokształcenie
aktywność społeczna i towarzyska ( udzielanie się w grupach rówieśniczych)
inne formy aktywności np. kolekcjonerstwo, różnego rodzaju indywidualne zamiłowania - hobby.
Czas wolny dziecka jest to okres, który pozostaje mu po wypełnieniu obowiązków szkolnych, domowych, czynności organizacyjno - porządkowych, związanych z zachowaniem zdrowia i higieny, czas, w którym może ono wykonywać czynności według swego upodobania, związane z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokajaniem potrzeb wynikających z własnych zainteresowań. Czas wolny dzieci obejmuje także okres, w którym wypełniają one dobrowolnie przyjęte obowiązki społeczne.
Czas wolny dzieci różni się od czasu wolnego młodzieży i dorosłych przede wszystkim tym, że:
jest dłuższy
charakteryzuje się mniej zróżnicowanymi formami i miejscem spędzania go
większy jest w nim udział odpoczynku biernego
w mniejszym stopniu jest to czas, w którym zachowanie dzieci stanowi dziedzinę swobodnego wyrobu form i miejsca, ponieważ rodzice często organizują swobodę doboru sposobów i miejsca wykorzystania czasu wolnego, chcąc mieć dziecko „na oku”
charakteryzuje się również większą kontrolę i opiekę ze strony dorosłych.
Efekt pracy wychowawczej w dużej mierze zależy od tego, jaką ilością czasu dziecko dysponuje, jakim wpływom podlega, gdzie i w jaki sposób spędza swój czas wolny. Uczeń ten czas może wykorzystać w sposób pożyteczny dla rozwoju swojej osobowości, ale również w tym czasie może znaleźć sposobność do różnych niebezpiecznych, szkodliwych społecznie poczynań i zachowań.
Wiele czynników wpływa na wymiar czasu wolnego dziecka, na jego bogactwo, wartość, treść i organizację. Najważniejszymi jego wyznacznikami są:
nauka w domu
praca w szkle
pomoc w gospodarstwie domowym
czas przeznaczony na drogę do szkoły i z powrotem
sen, posiłki
warunki materialne rodziców i kulturowe środowiska domowego.
Do siódmego roku życia dzieci przez cały dzień - poza snem i posiłkami - najczęściej oddają się typowej dla tego wieku zabawie. Zabawa dziecka jest niedościgłym wzorem harmonijnego powiązania rozrywki, nauki i elementów pracy. Zabawa ma w życiu dziecka równie ważne zmęczenie jak działalność, praca czy pełnienie zawodu w życiu dorosłego człowieka. Jakie jest dziecko w zabawie, takie najczęściej będzie w pracy, gdy dorośnie.
Stosunkowo nietrudno zapewnić małemu dziecku warunki pożytecznego i radosnego spędzenia czasu. Potrzeby jego są wyraźne i dla wszystkich zrozumiałe. Organizowanie wolego czasu tych dzieci polega na umożliwieniu dobrej zabawy, ale jest zarazem główną formą przygotowywania ich do nauki, pracy i rozrywki w latach późniejszych.
Gdy miną najwcześniejsze lata życia, siedmioletnie dziecko trafia do klasy szkolnej. Jego dzień dzieli się od tego momentu na naukę i czas wolny. Jeśli urodziło się w chłopskiej rodzinie to musi również poświęcić część dnia na pracę w gospodarstwie domowym, zabezpieczeniu bytu materialnego rodziny. Zwiększa to w prawdzie liczbę godzin, które spędzają na zabawie lub nauce, ale jednocześnie likwiduje jeden z ważnych terenów kształtowania postaw i nawyków dzieci.
Pierwsze lata szkolne, do klasy czwartej włącznie, nie wymagają zbyt wielu godzin nauki w szkole i poza nią. Metoda uczenia zbliżona jest do form zabawowych. Dziecko do dziesiątego roku życia ma więcej godzin na wypoczynek, rozrywkę w domu i na świeżym powietrzu niż uczniowie klas starszych. Łatwiej też o rozstrzygnięcie, jakie formy zajęć w wolnym czasie mają pełną wartość społeczno - wychowawczą.
Główną trudnością pozostanie więc wcielenie w życie tych wypróbowanych już treści i metod organizowania czasu wolnego na każdym podwórku, w każdej wiosce i w każdym osiedlu.
Wyniki badań nad czasem wolnym młodzieży, pozwalają wyrazić przekonanie, że wiele zarówno indywidualnych sposobów spędzania czasu wolnego, jak i grupowych wzorów zachowań młodzieży w czasie wolnym spełnia w rzeczywistości funkcję socjalizacyjną, w tym więc i profilaktyczną w stosunku do możliwych procesów patologii społecznej, a także resocjalizacyjną w przypadkach jej wystąpienia.
Turystyka jest rozpowszechnionym wzorem zachowań w czasie wolnym, zwłaszcza wśród młodzieży miejskiej, w tym szczególnie studenckiej. Jej walory wychowawcze są oczywiste: umożliwia ona poznawanie przyrody, kultury oraz społeczności terenów odwiedzanych, kształtuje postawy socjocentryczne, odgrywa istotną rolę w wychowaniu emocjonalnym.
Wzór zachowań społecznych, nie jest zbyt rozpowszechniony i realizuje go przede wszystkim młodzież szkolna. Mamy jednak wiele przykładów bardzo pożytecznej działalności, m.in. roztaczanie opieki nad ludźmi starymi, chorymi.
Troska o najpełniejsze i najwartościowsze wykorzystanie przez dzieci i młodzież wolnych od lekcji godzin jest troską rodziców, prawników placówek kulturalnych i rozrywkowych, działaczy organizacji młodzieżowych i wielu jeszcze innych ludzi uczestniczących w społecznym froncie wychowania. W zakresie wychowania pozalekcyjnego podejmowane są małe formy, w zależności od możliwości szkoły. Spełniają one jednak podstawową rolę w rozwijaniu zainteresowań i organizowaniu czasu wolnego młodzieży dzięki temu, że obejmuje bardzo dużą liczbę młodzieży. Dzieci i młodzież biorąca udział w pracach instytucji i placówek wychowania pozaszkolnego poszerzają i rozwijają swoje umiejętności poznawcze i sprawności. Placówki te dążą do tego, aby wychowywać człowieka o szerokich zainteresowaniach, potrafiącego zaspokajać je w życiu codziennym i korzystać z obfitych dóbr współczesnej kultury, nauki i sztuki.
Bibliografia :
„Pedagogika społeczna”- Ryszard Wroczyński
„Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce”- pod redakcją Krzysztofa Przecławskiego
„Wypoczynek z rodziną” - Ryszard Szepke
„Pedagogika społeczna, kręgi poszukiwań”- pod redakcją Anny Przecławskiej