Rozdział I Prokuratura jako organ ochrony prawnej
Geneza prokuratury i początki jej działalności
Geneza instytucji prokuratury sięga XIV w. i wywodzi się z Francji . Stąd bowiem bierze swój początek powoływanie przy sądach specjalnych funkcjonariuszy, których obowiązkiem była ochrona interesów króla. Do ich kompetencji należało ściganie wszelkiego rodzaju przestępstw oraz nadzorowanie w imieniu monarchy działalności sądów.
W wyniku wieloletniej ewolucji na kontynencie europejskim ukształtowały się dwa modele prokuratury:
2 Historia prokuratury w Polsce i jej ewolucja
W Polsce instytucja prokuratury pojawiła się w obrębie aparatu państwowego zaborców na początku XIX w. Ustrój prokuratury oparty na prawie zaborczym przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości i funkcjonował przez pewien czas także w okresie międzywojennym. Sytuacja zmieniła się w 1928 r. z chwilą wydania przez prezydenta rozporządzenia z mocą ustawy Prawo o ustroju sadów powszechnych. Nowe regulacje prawne ściśle powiązały prokuraturę z sądownictwem, a stanowisko Naczelnego Prokuratora połączono z funkcją Ministra Sprawiedliwości. Na szczeblu centralnym prokuratura podlega pod nadzór prokuratorski w Ministerstwie Sprawiedliwości, a jako jej jednostki organizacyjne powołano prokuraturę przy Sądzie Najwyższym, sądach apelacyjnych oraz sądach okręgowych . Instytucję przedwojennej prokuratury oparto o zasadę centralizmu i hierarchicznego podporządkowania.
Zasadnicza reforma ustroju prokuratury przeprowadzona została ustawą z 20.07. 1950 roku o Prokuraturze Rzeczypospolitej Polskiej ( Dz. U. Nr 38, poz. 346 ). Wprowadzony wówczas model prokuratury oparto w dużym stopniu na wzorach radzieckich. W wyniku reformy nastąpiła całkowita zmiana charakteru i usytuowania prokuratury w systemie organów państwowych. Instytucje powołaną w założeniu do ścigania przestępstw przekształcono w praktyce w podmiot sprawujący tzw. nadzór ogólny, obejmujący kontrolę legalności postępowania organów, organizacji i jednostek. W sferze organizacyjnej nastąpiło wyłączenie prokuratury z resortu Ministerstwa Sprawiedliwości, utworzenie urzędu Prokuratora Generalnego i podporządkowanie go Radzie Państwa. Organizację wewnętrzną prokuratury oparto na odmiennych niż dotychczas zasadach, uniezależniając jej strukturę wewnętrzną od organizacji wymiaru sprawiedliwości. Stosowanie do obowiązującego podziału administracyjnego kraju urzędy terenowe prokuratur usytuowano na szczeblu powiatu i województwa.
Zapoczątkowany w 1989 r. proces przemian ustrojowych nie mógł przywrócić standardów demokratycznych państwa bez gruntownej reformy prokuratury. Dlatego też w pierwszych miesiącach nowej rzeczywistości podporządkowano instytucję prokuratury, Ministrowi Sprawiedliwości, powierzając mu równocześnie sprawowanie funkcji prokuratora Generalnego. Tym samym zniesiono pozorną z czasów PRL niezależność prokuratury od rządu. Nie powrócono przy tym do przedwojennego powiązania organizacyjnego sądów i prokuratur, gdyż utrzymano odrębność organizacyjną prokuratury od sądownictwa.
Istotne zmiany w zakresie organizacji i działalności prokuratury oraz odpowiedzialności dyscyplinarnej prokuratorów wprowadziła ustawa z 15. 05.1993 r. o zmianie ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, o prokuraturze, o Sądzie Najwyższym, o Trybunale Konstytucyjnym, o Krajowej Radzie Sądownictwa i o powoływaniu sądów apelacyjnych (Dz. U. Nr 47, poz. 213). Na mocy jej postanowień dostosowano strukturę wewnętrzną prokuratury do objętej gruntowną reformą organizacji sądów powszechnych. Najważniejszą zmianą w tym zakresie było wprowadzenie nowego szczebla do struktury powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury - prokuratur apelacyjnych. Warto podkreślić, że utworzenie prokuratur apelacyjnych, powołanych w założeniu do nadzorowania postępowania przygotowawczego, wywarło znaczący wpływ na podział kompetencji w prokuraturze. Natomiast ustawą z dnia 10.05.1996 r. o zmianie ustaw o prokuraturze, o Sądzie Najwyższym, o Trybunale Konstytucyjnym oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych i ustawy - Prawo o adwokaturze (Dz. U. Nr 77, poz. 367) w miejsce Departamentu Prokuratury Ministerstwa Sprawiedliwości powołano do życia Prokuraturę Krajową, jako centralną jednostkę organizacyjną prokuratury powszechnej. Jej kierownictwo powierzono Prokuratorowi Krajowemu, który z mocy prawa stał się również zastępcą Prokuratora Generalnego. Pozostawiono przy tym stanowisko Naczelnego Prokuratora Wojskowego, także pełniącego funkcję zastępcy Prokuratora Generalnego.
Wbrew opinii środowiska prokuratorskiego w przyjętej 2.04.1997 r. nowej Konstytucji nie umocniono instytucji prokuratury. Chociaż Konstytucja nie pomija zupełnie istnienia prokuratury, to jednak nie wypowiada się ani słowem o jej pozycji ustrojowej. Poświęcając wiele miejsca innym instytucją ochrony prawa, dla Prokuratora Generalnego przewiduje się jedynie kompetencję w przedmiocie inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Ze zmian wprowadzonych do ustawy o prokuraturze w ostatnich latach należałoby przywołać powołanie prokuratur okręgowych w miejsce dotychczas funkcjonujących prokuratur wojewódzkich oraz powołanie do życia Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
S. Sagana, V. Serzhanowej, Organy i korporacje chrony prawa, wyd. LexisNexis, Warszawa 2008, s.129.
S. Sagana, V. Serzhanowej, Organy…,op. cit, s.129.
S. Włodyga, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1968, s. 196.
S. Serafin, B. Szmulik, Organy ochrony prawnej RP, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 503.
S. Waltoś, Prokuratura - jej miejsce wśród organów władzy, struktura i funkcje, PiP 2002, z. 4, s. 7.
W. Grzeszczyk, Znowelizowana ustawa o prokuraturze, PiP 1994, z. 2, s. 47.
Konstytucji RP Art. 191 ust 1.
Ustawa z 18.12.1998 r., o zmianie ustawy o prokuraturze (Dz. U. Nr 162, poz. 1123), art. 2.
Ustawa z 18.12. 1998 r., o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu ( Dz. U. Nr 155, poz. 1016), art. 8.
6