Jest to dziedzina filozofii, wyjaśniająca i uzasadniająca ludzki sposób działania, będący wynikiem rozumnej i wolnej natury człowieka; stanowi dziedzinę tradycyjnej filozofii klasycznej.
Jako odrębna dyscyplina filozoficzna filozofia kultury pojawiła się pod koniec XIX w. Wyrażenie „filozofia kultury” wprowadził R. Eucken, filozof niemiecki, laureat literackiej Nagrody Nobla z 1908, natomiast w tytule dzieła pojawiało się po raz pierwszy u Steina (An der Wende des Jahrhunderts. Versuch einer Kulturphilosophie). Powstanie filozofii kultury jest wprost związane z neokantyzmem, natomiast pośrednio z renesansowym przełomem w filozofii.
W systemie Kanta świat rzeczy materialnych (traktowany jako zjawiska)
usytuowany został po stronie „sein”, natomiast świat duchowy po stronie „sollen”.
Pierwszy obejmował związki konieczne, wyrażone za pomocą łącznika zdaniowego „jest” w sadach formułowanych w naukach matematyczno-przyrodniczych, drugi odnosił się do powinności, obecnej zwł. w dziedzinie moralności.
W drugiej poł. XIX w. nurcie neokantowskim zwrócono uwagę (H. Rickert,
W. Windelband), że obok nauk badających nature („Naturwissenschaften”)
potrzebne są nauki badające ducha („Geisteswissenschaften”). Naturą rządzi konieczność, w języku wyrażona za pomocą łącznika zdaniowego „jest”, natomiast Duch kieruje się sensem („Sinn”) i wartością („Wert”). Świat sensu i wartości to świat kultury, który stanowi przedmiot badań nauk o kulturze („Kulturwissenschaften”).
Pojecie ducha zastąpiono pojęciem kultury. Filozofia kultury jako odrębna
dziedzina filozofii powstała wiec w łonie neokantyzmu, w perspektywie filozoficznej wyznaczonej przez kartezjanizm. Oznacza to, ze jej podstawowe odniesienia, takie jak rozumienie bytu, natury, człowieka uwikłane są w szereg apriorycznych założeń, jak np. niepoznawalność bytu, mechanicyzm, redukcjonistyczna lub dualistyczna koncepcja człowieka.
Filozofia kultury w neokantyzmie
Ernst Cassirer wymienia pięć składników kultury: naukę, filozofię, język, mit i religię. Cassirer swoje dzieło, poświęcone filozofii form symbolicznych, a będące w gruncie rzeczy, zakrojona na szeroka skalę filozofią kultury, zaplanował pierwotnie jako rozwinięcie Kantowskiego aprioryzmu.. Stosując Kantowski aprioryzm do interpretacji kultury Cassirer wprowadził pojęcie formy symbolicznej, rozumianej jako rodzaj kategorii, za pomocą, której dane doświadczenia uzyskują określona postać, charakterystyczną dla takiego lub innego rodzaju tworów kultury. Wszelkie dane doświadczenia, nawet te najprostsze, są już zawsze w pewien sposób zorganizowane i uporządkowane przez formy symboliczne o charakterze apriorycznym. Formy te nie dają się sprowadzić do jednego typu czy rodzaju. Nie tylko nie możliwe jest konstruowanie obrazu świata z „gotowych”, prostych danych, ale także sam proces organizowania i kształtowania doświadczenia nie da się podporządkować jednolitemu systemowi form.
Szczególnie godne uwagi są rozważania poświęcone logicznej strukturze mitu i religii. Cassirer prezentuje najróżniejsze obrazy świata, będące produktem wyobraźni mitycznej i religijnej po to, by wydobyć z nich prawidłowości o charakterze uniwersalnym, właściwe mitycznemu pojmowaniu świata jako takiemu. Chodzi o takie prawidłowości, takie formy symboliczne, które charakteryzują myślenie mityczne i religijne, a jednocześnie różnią się wyraźnie od form określających sposób tworzenia nauki bądź języka. Muszą to być takie formy, które dają się wykryć w mitologiach i religiach pochodzących z różnych epok i obszarów kulturowych. Cassirer przechodzi od zupełnie pierwotnych postaci animizmu i totemizmu do bardzo uduchowionych i skomplikowanych religii, jak perska czy indyjska, po to, by wskazać, co łączy je wszystkie ze względu na specyficzny sposób pojmowania takich kategorii jak czas, przestrzeń czy liczba. Każdy obraz świata, czy to mityczny czy naukowy, musi zawierać jakiś rodzaj porządku przestrzennego bądź czasowego, lecz sposób, w jaki porządek ten jest kreowany, zależy właśnie od tego, czy jest to świat naukowy czy mityczny. Jesteśmy zależni od postaci świata, który badamy. Jeśli chcemy opisać i zrozumieć całość form kształtujących wszystkie obszary ludzkiego doświadczenia, musimy zacząć od poznania tego, co stanowi rezultat działania tych apriorycznych form, a więc faktycznego świata ludzkiej kultury. Kant wychodził od faktu istnienia nauki, Cassirer od faktu istnienia kultury. Kultura nie jest jednak czymś niezmiennym i statycznym, dlatego sama analiza logiczna nie może w tym wypadku wystarczyć. Aby wziąć pod uwagę zmienność kultury, trzeba uwzględnić jej historię. Cassirer w zasadzie nie zajmuje się historią kultury, lecz jej strukturą, w praktyce jednak prezentowane przez niego opisy zaczerpnięte są z historii kultury i historii filozofii.
Formy symboliczne, jako struktury porządkujące różne obszary ludzkiej twórczości, rozwijają niejako zawarte w nich możliwości na przestrzeni dziejów, czy raczej różnych kultur. Różne formy symboliczne tworzą różnego rodzaju relacje między tym, co duchowe a tym, co zmysłowe. Nie ma tu jednak miejsca na jakikolwiek dualizm, nie ma mowy o „czystej duchowości” czy „czystej zmysłowości”. Świat wrażeń, który stanowi materiał kulturotwórczej aktywności, nie jest nigdy i nigdzie dany w swej czystej postaci. Zawsze jest on już z góry i od samego początku przeniknięty pewną pierwotną funkcją duchową. Przykładem takiej funkcji jest funkcja wyrażania. Tym, co możemy zaobserwować na najbardziej elementarnym etapie rozwoju, nie jest zdolność rozróżniania prostych barw czy dźwięków, lecz zdolność odczuwania tego, co wyraża twarz bliskiej osoby lub odczuwania atmosfery, jaka emanuje z otoczenia, tego czy jest ona przyjazna czy groźna. Także w tym języku funkcja wyrażania wydaje się mieć charakter najbardziej pierwotny, dopiero w dalszym procesie rozwoju dochodzą do głosu funkcje przedstawiania i czystego znaczenia. Charakterystyczna cechę świadomości mitycznej stanowi nieodróżnialność treści zmysłowej i duchowej. Cały byt zjawiska zawiera się w sposobie, w jaki ona się wyraża i wpływie, jaki wywiera na człowieka. Nie ma tu miejsca na podział na to, co pozorne i rzeczywiste, na istotę i zjawisko. Zapoznanie się z charakterem świadomości mitycznej poucza nas o tym, że doświadczeniem pierwotnym jest świadomość szeroko rozumianego TY nie zaś świadomość JA jak chcieliby tego teoretycy poznania. W mitycznym kontakcie człowieka ze światem podstawową role odgrywa rozumienie tego, co ten świat wyraża a nie, mniej lub bardziej dokładna wiedza o obecnych w nich rzeczach. Świat mityczny poucza nas o tym, że u źródeł poznania znajdują się nie elementarne wrażenie zmysłowe, lecz elementarne formy wyrazu. Każde spostrzeżenie cos wyraża, każdy fenomen ucieleśnia całą istotę. Generalnie rzecz biorąc trzeba, zdaniem Cassirera, zrezygnować z ograniczania filozoficznych dociekań do teorii poznania i teorii nauki i tym samym przyznać, że obszar poznania teoretycznego, choć ogromnie ważny stanowi jedynie pewna warstwę w obrębie całości ludzkiego rozumienia rzeczywistości i to taka, która historycznie rzecz biorąc rozwinęła się stosunkowo późno. Zatem samo pojęcie formy symbolicznej wiążę się z koncepcja znaczenia, stanowi ona, bowiem pewną energie duchową, która sprawia, że treść znaczenia zostaje związana z konkretnym znakiem zmysłowym. Warto tu zauważyć, że pojęcie formy symbolicznej zawiera trzy elementy: 1*energia duchowa pojęta jako pierwotna siła kształtująca, sprawia, iż 2*prosta obecność pewnego fenomenu otrzymuje 3*okreslone znaczenia. Funkcja sensotwórcza jest już obecna zanim jeszcze zostanie stworzony znak indywidualny. Sposób zawierania się sensu w percepcji zmysłowej, która ten sens reprezentuje określa Cassirer jako „symboliczne piętno czy ładunek”, (symbolische Pragnanz). Zastosowanie pojęcia symbolicznej pregnancji umożliwia uniknięcie trudności związanych z wyjaśnieniem sposobu, w jaki wrażenie zostaje powiązane ze znaczeniem. Wszystko, z czym możemy mieć do czynienia jest już jakoś uporządkowane, ma jakiś sens, jest niejako naładowane znaczeniem. To właśnie relacja między przeżyciem zmysłowym i zawartym w nim znaczeniu jest tym, co pierwotne.
Różne formy kultury: język, mit, sztuka czy nauka są produktami różnego rodzaju sposobów powiązania ze sobą percepcji i znaczenia. Filozofia form symbolicznym jest, więc typologią rozmaitego rodzaju syntez, które możemy odnaleźć u źródeł różnych obszarów kultury.
Cassirer wyróżnia trzy podstawowe typy relacji pomiędzy zmysłowym znakiem a jego treścią znaczeniową: wyrażania, przedstawiania i czystego znaczenia. Najbardziej oczywistą i najbardziej zrozumiała dla myślenia potocznego jest funkcja przedstawiania, realizuje się ona w języku, w którym słowo w swej zmysłowej postaci różni się od reprezentowanego przez siebie sensu. Z funkcja wyrażania mamy do czynienia w micie i sztuce, a z funkcją czystego znaczenia, w której zmysłowy nośnik występuje jedynie jako narzędzie dla treści zawartej w znakach i powiązaniach pomiędzy nimi - w nauce.
Język i inne formy symboliczne „budują mosty” pomiędzy poszczególnymi indywidualnościami. Ludzie mogą się porozumiewać się ze sobą jedynie dzięki medium, jakie stanowi język. Język odpowiada temu, co nazywamy potocznym obrazem świata, pojęciem rzeczy i właściwości znajdują powszechne zastosowanie w życiu codziennym. Lecz obraz ten, choć tak oczywisty nie jest jedyny. Inne są obrazy świata właściwe świadomości mitycznej, a jeszcze inne - naukowej. W myśleniu mitycznym słowo nie funkcjonuje jako nazwa rzeczy, lecz zyskuję rangę rzeczy samej. Nie ma tu miejsca na rozróżnienie rzeczywistości i pozoru ani całości i części, choć nam wydaje się dzisiaj, że są one czymś podstawowym i nieodzownym. Świat pojęć, właściwy nauce, kształtował się powoli i stopniowo. Po to, by przyroda mogła w ogóle stać się obiektem naukowego dociekania i badania, musiała najpierw zostać „wyrwana” ze swojego pierwotnego powiązania z subiektywnym światem ludzkich przeżyć i emocji. Weryfikacja naukowych teorii nie jest możliwa ani na drodze logicznej ani na drodze praktycznej. Jedność wiedzy nie wynika z jedności jej przedmiotu, lecz jest jednością znaczenia. Cassirer uznaje naukę za najwyższe i najbardziej charakterystyczne osiągnięcie naszej kultury. Doszedł jednak do wniosku, że należy zachować wierność starej zasadzie pitagorejczyków, zgodnie, z którą przyroda jest w swej istocie liczba i harmonią. Odkrywanie idealnej struktury rzeczywistości nie jest jednak praca opartą na zbieraniu faktów. Wielcy naukowcy, tacy jak Galileusz, Newton czy Einstein tworzyli teoretyczne konstrukcje myślowe, które coraz doskonalej i pełniej ujmowały ten rodzaj rzeczywistości, z jaką mamy do czynienia w nauce.
Choć świat mitu jest światem najbardziej pierwotnym i najbliższym emocjonalnej naturze człowieka, ą świat języka jest światem najbardziej podstawowym w tym sensie, że stanowi warunek możliwości porozumiewania się ludzi miedzy sobą, to świat nauki można uznać za najdoskonalszy, w nim, bowiem najpełniej dochodzi do głosu twórcza moc ludzkiego ducha, polegająca na zdolności konstruowania światów o charakterze idealnym.
Proponowana przez Cassirera filozofia kultury nie powinna być w żadnym razie uznawana za przestarzały relikt. Można w niej znaleźć doskonałą inspirację dla rozważań poświęconych kwestiom mającym istotne znaczenie także dla interpretacji i lepszego zrozumienia kultury współczesnej.
Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, tom 4, PWN 196
Krystyna Święcicka