Trzydziestolecie 1914-1944 A. Nasiłowska

Dlaczego „Trzydziestolecie”?

Najczęściej jako ramy podaje się dwudziestolecie wojenne. Jednak wiadomo, że lata II wojny światowej to w polskiej literaturze dramatycznie wyostrzone przez wojenne okoliczności przedłużenie procesów, które rozpoczęły się w okresie ją poprzedzającym. Koniec II wojny światowej jest otwarciem czegoś zupełnie nowego, co nie mieści się już w kategoriach stworzonych przez poprzednią epokę. Nasza wyobraźnia przez lata przywiązana była do daty klęski wrześniowej. Być może w sferze duchowej – nadmiernie. Bo oto skromne początki Polski Lubelskiej, która po latach przerodziła się w PRL, to dopiero powstanie nowego układu wartości, autorytetów, zachowań, całkowita zmiana sposobu funkcjonowania literatury pojałtańskiej Polsce. Prawdziwy, symboliczny koniec „przedwojennego świata” zresztą nie nastąpił w lipcu 1944: w kraju jest nim klęska Powstania Warszawskiego, na zachodzie – rozliczenie z zakończeniem wojny, gorzki zawód i poczucie, że uchodźcy na długie lata stają się emigrantami politycznymi, jeżeli nie wybiorą kompromisu, decydując się na powrót. II wojna była dla polskiej literatury okresem niezwykle płodnym i była rozkwitem talentów, o tyle I wojna sprawia wrażenie „międzyepoki”, w której nic szczególnego się nie działo. Był to okres namysłu, oczekiwania i ostatecznego rozstania się ze stylem Młodej Polski. I wojna światowa to ukryty kompleks całej literatury dwudziestolecia, kompleks drążący ją dogłębnie, mający swe odbicie w poczuciu zachwiania ładu. Czesław Miłosz w 1939 roku „Epoka wojen i przewrotów, jaka zaczęła się z rokiem 1914”. I wojna światowa to początek wtajemniczenia w mroczne strony europejskiej kultury, w tragiczny dwudziestowieczny splot problemów, jakie pociągają za sobą doświadczenia rewolucji klasowej, cywilizacji doskonalącej przemysłową produkcję broni, zabijającej metodycznie i masowo, to wreszcie szok nieskuteczności polityki wobec rozpętanych waśni nacjonalizmów. Doświadczeniem podstawowym twórców pierwszej połowy wieku jest poczucie destabilizacji, co jedni witają z nadzieją, inni – z obawą. W dwudziestym wieku rozpadła się jedność stylowa sztuki, nie można mówić o dominującym prądzie, postawie czy filozofii – spotykamy zawsze ich wielość, charakterystyczny jest tylko układ napięć pomiędzy różnymi propozycjami, często wykluczającymi się. Różnorodność stylistyk, jakimi posługiwała się literatura trzydziestolecia dwóch wojen światowych i II Rzeczypospolitej: od solidnego realizmu – po groteskę i surrealne fantazje.

1. Świat niepodległości i powstanie grupy Skamander

1. Lata wojenne

Poezja okresu I wojny to przede wszystkim utwory agitacyjne, wiersze-pobudki, towarzyszące żołnierzom Legionów Piłsudskiego.

Edward Słoński – dwa zbiory wojennych wierszy w 1915 i 1917 roku. Najpierw na ulotnych kartkach zaczynał krążyć jego wiersz Ojczyzna z 1910r. napisany w przeczuciu ofiar, jakich wymagać będzie przezwyciężenie długotrwałych zaborów. Konspirator związany z PPS. 1915-1921 walczył w Legionach. Wiersz Ta co nie zginęła- najdobitniejszy skrót sytuacji Polaków podczas wojny, walczących nieraz naprzeciw siebie we wrogich armiach. Wiersz kończy się nadzieją TA, CO NIE ZGINĘŁA/wyrośnie z naszej krwi – widać tu oddziaływanie romantycznych wzorów: mocno odczuwany tragizm istnienia, „straceńcze” przekonanie o konieczności ofiary życia, która jednak nie jest daremna, bo dzięki niej ojczyzna się odrodzi.

Inna reakcja poetów młodopolskich:

• 1916 – Jan Kasprowicz „Księga ubogich” – elementy ludowości, pogodna wizja świata, poeta mówi: „przestałem wadzić się z Bogiem”, uwierzył bowiem w ład świata i najbliższa stała mu się franciszkańska religijność. Nowi bohaterowie – prości ludzie, mieszkańcy chat, ceniący spokój i ład codzienności, blisko związani z przyrodą gór. Podobnie będzie w tomie Mój świat (1926). Utworów dotyczących wojny w Księdze ubogich jest niewiele. Wyrażają protest przeciwko śmierci na polu bitwy. Z tego tomu pochodzi też wiersz Rzadko na moich wargach – oszczędna, pełna umiaru i wewnętrznego przekonania wypowiedź o miłości do ojczyzny.

• Antymłodopolski zwrot (określenie Zofii Nałkowskiej) – jej zdaniem podczas wojny na pierwszym planie znalazło się współczucie nieszczęściom zwykłego człowieka, a to wymagało porzucenia niepokojów artysty i przezwyciężenia maniery stylistycznej poprzedniej epoki.

• Lepold Staff (1878 – 1957) – również jego twórczości można dopatrzeć się zwrotu. O obrazie człowieka w jego poezji przesądzał wybór harmonii. To ktoś znający cierpienie, ale opanowany, dążący do dobra, świadomy. Tom Tęcza łez i krwi (1918), zawiera dorobek czterech wojennych lat, stanowi wyłom w Staffowskim dążeniu do równowagi. Spadające na niewinnych ludzi nieszczęścia, nakazują powątpiewać w obowiązywanie chrześcijańskich zasad historii. Wojna w wierszach Staffa jest dotkliwą próbą dla wiary w humanizm. Wojna – to dno cierpienia. Poezja ta jest protestem antywojennym

1. Młoda poezja w młodym państwie

Zaczęło się pojawiać pismo młodzieży studenckiej związanej z Uniwersytetem Warszawskim „Pro Arte et Studio” (od 1916), następnie „Pro Arte”. W jego redakcji byli Jan Lechoń (Leszek Serafinowicz), i Julian Tuwim. Gdy pismo skończyło działalność młodzi twórcy zaczęli publicznie recytować utwory w „mleczarni” „Pod Picadorem”. Autorzy sami recytowali swoje utwory szybko zdobywając popularność (Lechoń, Tuwim, Słonimski). Następnie założyli miesięcznik „Skamander” (1920-1928 i 1935-1939). Nazwa nawiązywała do frazy z Akropolis Wyspiańskiego: Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą (Skamander to w mitologii greckiej rzeka opływająca Troję).

Mieczysław Grydzewski skupił podobny krąg współpracowników w „Wiadomościach Literackich” (ukazywały się od 1924r.) – tygodniku, który stał się najważniejszym opiniotwórczym organem racjonalistycznie myślącej liberalnej inteligencji.

Zasadniczy zrąb grupy „Skamander” tworzyła piątka poetów. Dwóch warszawiaków Jan Lechoń i Antoni Słonimski, pochodzący z Łodzi Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński pochodzący z Galicji wschodniej (doświadczenie przymusowej służby w armii austriackiej oraz niewoli rosyjskiej) oraz wygnany z Ukrainy po rewolucji „ziemianin” Jarosław Iwaszkiewicz. Pomimo różnego pochodzenia stanowili dość zwartą grupę. Łączyło ich przekonanie, że to od nich właśnie zaczyna się nowa poezja niepodległej Polski, a to oznacza odrzucenie psychicznego ciężaru wojny i zaborów.

Herostrates Lechonia – dość mitów narodowych, cierpiętnictwa, bohaterstwa, należy odrzucić zbędny balast skostniałych wzorów z czasów niewoli. A wiosną – niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę. Cały wiersz składa się z aluzji do wielkich wzorów, traktowanych jednak z młodzieńczą dezynwolturą. („wiosna” wytarta metafora poezji narodowej, oznaczająca nadzieję na odrodzenie. Lechoń proponuje zaś wrócić do... pory roku.) Jan Lechoń (1899-1956) pierwsze tomiki wydał w wieku 14 lat (1913, 1914) a wieku lat 19 (czasy „Picadora”) stał się bardzo popularnym i cenionym poetą. W dwudziestoleciu wydał dwa szczupłe tomiki: Karmazynowy poemat (1920) i Srebrne i czarne(1924). Lechoń zmagał się z ciężarem tradycji.

Taki bunt wyrażał również Antoni Słonimski (np. w Czarna wiosna): Ojczyzna moja wolna, wolna...
Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada.

Podobnie Julian Tuwim i jego głośny i obrazoburczy wiersz Wiosna. Tuwim nie polemizuje ze stereotypem romantyczno-narodowym. Jego obraz wiosny jest brutalny, naturalistyczny (określenia „naróbcie Polsce bachorów”, „dziewki fabryczne, brzuchate kobyły”).

Rysy programu grupy Skamander:

• pochwała przemian cywilizacyjnych

• miejskość

• nawiązanie do mowy potocznej

• zejście poezji z piedestału i zerwanie z „wysokim stylem”

• kontakt z przeżyciami tłumu i zwykłego człowieka.

• akceptacja dnia dzisiejszego

• wierzą nie tyle w powołanie artysty, co w nieobliczalność życia, są optymistami

• cenią spontaniczność przeżywania

cechy formalne

• wyraźny rytm wiersza

• przewaga wiersza tonicznego

• rymy często niedokładne

• stosowanie asonansów (powtórzenie jednakowych samogłosek w wyrazach zajmujących ustaloną pozycję w wersie)

• duże zróżnicowanie – od rygorystycznego sonetu po wiersz wolny

Skamander nigdy nie miał dokumentu o charakterze programowym. Podobny kierunek jak przemiana Staffa i Kasprowicza. Staff był dla Skamandra największym autorytetem. Karol Irzykowski w akcentowaniu nieobliczalności życia widział nawiązanie Skamandrytów do filozofii Henri Bergsona. Współcześnie Skamander uważa się za grupę sytuacyjną a nie programową. Zrodzoną dla celów doraźnych, jak łatwość lansowania i większe szanse na zdobycie popularności. Ich dyskusja z zastaną rzeczywistością dotyczyła problemów jak stosunek do romantyzmu, do tradycji narodowej i wizja teraźniejszości. Generalnie związani z piłsudczykami w pisywali się w sieć opozycji politycznych dwudziestolecia.

1. Nadzieje i rozczarowania niepodległości

1. Stefan Żeromski (1864-1925)

Przed wybuchem I wojny światowej rozpoczyna prace nad cyklem powieściowym Walka z szatanem. Bohater I tomu Nawracanie Judasza, to Zbigniew Nienaski, młody idealista, stawiający sobie za zadanie walkę ze złem społecznym (podobnie jak inni bohaterowie Żeromskiego). Nienaski dorasta w Paryżu, tam styka się z marksizmem, anarchizmem, socjalizmem Jauresa czy syndykalizmem Georges’a Sorela. Bohater miał się zmierzyć z „szatanem” czyli niesprawiedliwością społeczną. Żeromski określił główny temat cyklu, zarysował szeroką panoramę aktualnych prądów intelektualnych i sprzecznych stanowisk politycznych, po czym – nie zrealizował początkowych zamiarów. Przeszkodziły mu w tym nagłe wydarzenia historyczne, oraz same rozterki programowe Żeromskiego. Pierwsza część Walki z szatanem to ambitna próba przedstawienia polskiej problematyki społecznej na tle europejskim, przezwyciężenia zaściankowości. Ostatnim ogniwem cyklu jest Charitas, powieść pisana w latach wojny. Tu zło jest rozumiane jest inaczej, po młodopolsku: jako ukryte dno ludzkiej natury czy też fatum ciążące nad losem poszczególnych bohaterów. W zakończeniu pojawia się jeszcze jedno wcielenie zła – wojna, niszczycielski żywioł, który drwi sobie z wartości moralnych. Niepodległościowe aspiracje i szlachetne zamiary bohaterów ścierają się w beznadziejnej walce z siłami szatana.

W 1915 roku wygłasza w Zakopanem odczyt Literatura a życie polskie. Żeromski uważa, że w polskiej powieści jest za dużo troski o byt polityczny – ze szkodą dla zagadnień psychologicznych i artyzmu. Jego zdaniem pogłębia to kulturalną izolację i polska literatura nie jest zrozumiała za granicą. Jednak wybuch wojny nie sprzyjał zmianie kierunki polskiej literatury.

Podobną wizję wojny przynosi zbiór opowiadań Władysława Reymonta Za frontem (1919) – wojna jako rozszalałe zło, ślepo niszczący żywioł. Przedstawiona na tle świata chłopskiego.

Zofia Nałkowska „Hrabia Emil” (1917-1918) – przemiana „wrażliwca”, arystokraty w żołnierza. Wojna to – z jednej strony – odkrycie wspólnoty własnego losu z losem narodu, z drugiej – spustoszenie w moralnych pojęciach, to wyzwolony absurd masowej śmierci, zaprzeczenie wartości życia.

Patriotyzm i egzystencjalne przerażenie to dwa sposoby przeżywania wojny; pierwszy dostarcza racji dla bohaterstwa, drugi – obnaża głęboko niemoralny charakter samego zjawiska, sprowadza je do rzezi.

Dla pokolenia modernistów, próbą dla przekonań społecznych był rok 1905. I wojna światowa wyciszyła spory o reformy. Na pierwszy plan wysuwa się nadzieja na większą niezależność u boku Austrii, następnie – szansa na niepodległość. W tych warunkach ożywa romantyczny sposób przeżywania historii. Od początku zresztą środowisko legionowe odwołuje się do literatury romantycznej, do kategorii czynu, widzi w Piłsudskim „męża opatrznościowego”.

Stefan Żeromski – krótko przewodniczył Rzeczpospolitej Zakopiańskiej. Od początku odczuwał rezerwę wobec Legionów Piłsudskiego. Mimo dystansu pisarza od wojny, jego twórczość uczestniczyła w polityce (po zakończeniu wojny brał czynny udział w plebiscytach przynależnościowych regionów kraju). Szczególnie widać to w jego prozie niefabularnej, cyklu opowieści o ziemi, jak Wisła, Puszcza jodłowa, Międzymorze, oraz Wiatr od morza(1922). Ten ostatni utwór to wielki prozatorski fresk historii słowiańskiej i walk o Pomorze z germańskimi najeźdźcami, zaczynający się obrazem czasów pogańskich, a kończący współcześnie (występuje charakterystyczna dla Żeromskiego wrażliwość na przyrodę, niezmienność pejzażu). Wiatr od morza to klechda o ziemi, jej związkach z życiem polskim i utajonych pradziejach (podobnie jak Wierna rzeka). Bardzo niekorzystnie przedstawione zostały ludy Germańskie co wywołało reakcję ze strony Niemiec, co prawdopodobnie przyczyniło się do nie przyznania Żeromskiemu Nagrody Nobla w 1924 roku. W Wietrze od morza poważnym zadaniem literackim stała się próba wprowadzenia elementów mitologii słowiańskiej i pierwotnych wierzeń religijnych – jednym z przewodnich motywów utworu jest postać Smętka. Uczynił go autor złym duchem ziemi, towarzyszącym ludziom przez wieki, kryjącym się wśród puszcz, który pośredniczy między przyrodą a ludźmi.

Dramaty Żeromskiego mają cechy modernistyczne, ich cechą pierwszoplanową jest problematyka ideowa. Turoń to dramat dziejący się w czasie rzezi galicyjskiej, przypomnienie postaci Szeli. Ponad śnieg bielszym się stanę (1919) to historia o klątwie, winie i karze – spełniającej się podczas rewolucji. Fabuła – Wincenty Rudomski, młody panicz, aby uniemożliwić ślub wychowanki swej matki z innym, otwiera podczas powodzi śluzę, co staje się powodem nie tylko śmierci dążącego na ślub narzeczonego, ale też i kilkorga chłopów. Surowa matka rzuca klątwę: związek Wincentego z Ireną, poddany próbie banalnej egzystencji w małym miasteczku, chwieje się, a on sam, podczas wojny okrutnie okaleczony, powraca do dworu matki. Rzecz zieje się na Kresach. Wkraczają bolszewicy – wykorzystując gniew ludu – plądrują z chłopami dwór, a Wincentego zamierzają rozstrzelać. Postawa antybolszewicka. Bolszewicy dla zdobycia władzy wykorzystują poczucie krzywdy chłopów, ziemiaństwa natomiast nie stać na konieczne radykalne kroki, na przechwycenie tego, co słuszne w idei walki z niesprawiedliwością. Uciekła mi przepióreczka (1924) (podobny dylemat jak w Ludziach bezdomnych). Przełęcki główny organizator kursów dla nauczycieli wiejskich. Przełęcki świadomie robi z siebie postać groteskową i odchodzi, by więzy miłości, którą wzbudził i która go zagarnia, nie zepsuły wspaniałego przedsięwzięcia i nie zburzyły harmonijnej rodziny.

Twórczość Żeromskiego po I wojnie światowej stanowi przedłużenie formacji modernistycznej. Żeromski witał niepodległość z nadzieją, że literatura polska zacznie mówić o zawiłościach duszy człowieka, a nie tylko Polaka. Styl Żeromskiego, został nazwany przez Karola Irzykowskiego „żeromszczyzną”.

W jego prozie ważną rolę odgrywał styl oraz symbol. Pod względem ideowym wyrasta ze społecznego nurtu Młodej Polski, oraz z dorobkiem Stanisława Brzozowskiego, który atakował społeczny konformizm. Bohaterowie Żeromskiego to idealiści, będący ucieleśnieniem romantycznego konfliktu idei z realnością.

Przedwiośnie (1924) – analiza międzywojennej rzeczywistości w Polsce. Jedni zarzucali autorowi propagowanie komunizmu, drudzy – uważali powieść za paszkwil na piłsudczyków czy ziemiaństwo. Żeromski widzi wyłącznie złe cechy rewolucji w Rosji, niesie ona zdziczenie, będące zagrożeniem dla całej cywilizacji. Bolszewizmowi należy przeciwstawić ideę wyższą, piękniejszą, czystszą, stąd szklane domy. Jednak Cezary Baryka spotyka w Polsce nieodpowiedzialność i zepsucie moralne ziemiaństwa, korupcję obozu rządzącego, biedę warstw jednych, niezasłużone bogactwo innych. Przedstawicielem państwa budowanego nieumiejętnymi rękoma jest Szymon Gajowiec. Jego argumenty nie przekonują jednak Baryki („Waszą ideą jest stare hasło niedołęgów, którzy Polskę przełajdaczyli”). Finałowy marsz na Belweder jest ostrzeżeniem przed żywiołowym buntem.

Żeromski był zafascynowany ideą syndykalizmu Georges’a Sorela, czyli samoorganizacji społeczeństwa, przekształconego we wspólnotę wolnych wytwórców. Tzw. Utopia moralna(przedłużenie tradycji ideowej polskiego romantyzmu).

Skamandryci uważali się za ideowych spadkobierców Żeromskiego.

1. Powieść o Polsce

Andrzej Strug (1871-1937) – pseudonim Tadeusza Gałeckiego. Przed wojną działacz ruchu niepodległościowego. Po 1918 roku znalazł się na marginesie życia politycznego. Utwory: Ludzie podziemni (1908-1909) – podobna tematyka co w Ludziach bezdomnych, Pieniądz(1913-1914) - powieść o brutalności kapitalizmu, Chimera(1918) – problematyka niepodległościowa, kontrowersje w środowisku działaczy politycznych, Odznaka za wierną służbę(1921) – powieść-dzennik młodego żołnierza Sylwka. Gloryfikacja czynu legionowego, Mogiła nieznanego żołnierza(1922) – przygody kapitana Łazowskiego, jeńca w Rosji.(Obraz rewolucji zbliżony do Przedwiośnia). Wojna i rewolucja jako okres rozpętania instynktów destrukcyjnych, groźnych dla całej kultury, Pokolenie Marka Świdry (1925) – wiele podobieństw do Przedwiośnia. Krytyczna analiza polskiej rzeczywistości. Typ powieści edukacyjnej – dojrzewanie młodego bohatera i utrata złudzeń. Marek Świda wraz z dorastaniem uświadamia sobie, że w czasie wojny był tylko idealistą. Powojenna polska rozczarowuje go. Powieść nakłada na siebie doświadczenie polityczne i osobiste bohatera. W losach głównego bohatera widać genealogie pokolenia legionowego, wychowanego na tradycji romantycznej, zranionego tym co wywalczyli, gdyż nie przypomina to wyśnionego ideału, Fortuna kasjera Śpiewankiewicza (1928) – opowiada o degrengoladzie „szarego człowieka”, wystawionego na pokusę pieniądza, Niedokończony Miliardy – również destrukcyjny wpływ pieniędzy na ludzi.

1. Juliusz Kaden-Bandrowski (1885-1944)

Generał Barcz (1922) – powieść krytyczna dokonująca przewartościowania młodej niepodległości, głęboko osadzona w realiach politycznych. Nasuwają się analogie: Generał – Piłsudski, Rasiński (dziennikarz, artysta podporządkowany służbie publicznej) – Kaden-Bandrowski, który rzeczywiście kształtował opinie publiczną oraz był szefem Biura Prasowego Naczelnego Dowództwa. Jednakże utwór tak naprawdę jest o kulisach i mechanizmach polityki, rozpatrujący ich działanie na pewnym modelu teoretycznym. Powieść jest oskarżeniem życia politycznego o cyniczne posługiwanie się jednostką. Barcz dążąc do władzy nie liczy się z nikim i zostaje osamotniony jako człowiek, odgrodzony od dawnych kompanów barierą urzędu i rozgrywek politycznych, opuszczony przez kochankę i matkę. Wierny mu pozostaje jedynie szef wywiady major Pyć. Ukazana zostaje dehumanizacja polityki. Często powtarzająca się ironiczna formuła „radość z odzyskanego śmietnika”. Kaden-Bandrowski ukazał zetknięcie różnych stanowisk i zaatakował postać głównego przywódcy, który za fasadą mitu i legendy, tworzonej na zamówienie, kryje oblicze brutalnego gracza politycznego.

Poetyckość prozy rytmicznej Żeromskiego i ekspresjonistyczna brutalizacja języka u Kadena wywodzą się z modernizmu. Ekspresjonistyczny u Kadena jest przede wszystkim styl, język, nie zaś koncepcja rzeczywistości. Niektórzy krytycy widzą podobieństwo do monologu wewnętrznego w stylu Joyce’a. oraz amerykańskiego behawioryzmu (bezpośrednie odwołanie do tego stylu pojawia się u Kadena w Mateuszu Bigdzie). Kadena interesują reakcje, działania, fizjologiczne skutki emocji. Odrzuca „życie wewnętrzne” postaci. Kaden był również autorem opowiadań i szkiców osnutych na wydarzeniach z dzieciństwa (Miasto mojej matki, W cieniu zapomnianej olszyny) i przygody własnych dzieci (Wakacje moich dzieci, Aciaki z Ia).

Największe dokonania na polu powieści społeczno-politycznej: Czarne skrzydła (1929) cykl dwóch powieści (Lenora i Tadeusz) o tematyce zagłębiowskiej. Kontrast między światem robotników a właścicieli, brutalność kryzysu ekonomicznego, działanie partii politycznych; Mateusz Bigda (1933) to powieść „sejmowa”. Dzieje się wśród posłów chłopskich. Osnuta wokół paktu lanckrońskiego i przejęcia władzy przez Wincentego Witosa. Utwór charakterystyczny dla nastrojów rozczarowania bezwładem i jałowością gry sejmowej przed przewrotem majowym.

Kaden-Bandrowski był pisarzem silnie związanym z obozem rządzącym.

1. Doświadczenie wojenne

• Andrzej Strug – Klucz otchłani (1929) – interpretacja wojny jako obłędu świata, choroby cywilizacji europejskiej. Bohaterów umieszcza także na froncie zachodnim. Są ofiarami wojny, często anonimowymi. Symbolicznej rangi nabiera motyw Nieznanego Żołnierza. Przedstawienie wojny w poetyce ekspresjonistycznej – wojna jako fatalizm losu ludzkości, uniwersalną katastrofę, będącą spełnieniem strasznych proroctw, dotykającą zwykłych ludzi. Żółty Krzyż (1932-1933) 3-tomowa powieść. Fabuła sensacyjna, dzieje międzynarodowej intrygi szpiegowskiej. Tytułowy „Żółty krzyż” to nazwa gazu bojowego. Obok bohaterów występują postaci historyczne. Bohaterowie fikcyjni chcieliby działać na rzecz zakończenia wojny, silniejszy jednak jest fatalizm dziejów. Jest to powieść antywojenna. Utwór ten mieści się na tle międzynarodowego nurtu niepokoju cywilizacyjnego. (Na zachodzie bez zmian – E.M. Remarque, Wielka wojna białych ludzi – A. Zweig, Przygody dzielnego wojaka Szwejka – J. Hašek). Z przerażenia rozmiarem spustoszenia materialnego i moralnego – dokonywanego za pomocą nowoczesnej techniki – wyrósł międzywojenny pacyfizm i katastrofizm. Cywilizacja i postęp obracają się przeciwko człowiekowi.

• Kazimierz Wierzyński - Granice świata(1933) – opis masowych egzekucji ludności podczas rewolucji i analiza psychicznych skutków rozluźnienia wszelkich norm współżycia.

• Stanisław Rembek – Nagan(1928) i W polu(1937), poświecone wojnie na Wschodzie i rewidujące powszechne stereotypy

• Zofia Kossak-Szczucka – Pożoga. Wspomnienia z Wołynia 1917-1919 – obraz zagłady kresowych dworów, które dla autorki były ostoją ładu moralnego.

• Józef Wittlin – Sól ziemi(1935) – poeta związany z nurtem ekspresjonizmu. Zetknięcie ideologii wojennej z życiowym doświadczeniem bohatera, Piotra Niewiadomskiego, wędrującego wprost z huculskiej chaty na front wielkiej wojny europejskiej, odsłania absurdalność racji, w imię których ubiera się zwykłego człowieka w mundur i wysyła do okopów. Wittlin uniwersalizuje doświadczenia wojenne, wpisuje je w ramy epopei, a bohater jego opowieści to „prostaczek”, człowiek pozbawiony mrocznego instynktu zabijania.

Wspomnienie wojny to podskórny nurt niepokoju cywilizacyjnego, poczucia zagrożenia. W wymiarze metafizycznym sprzyja zwątpieniu w sensowność postępu i moralne podstawy europejskiego ładu. Jeśli dodamy do niego krytycyzm społeczny i rozczarowania pierwszych lat niepodległości, otrzymamy obraz ciemny, katastroficzny.

Pokolenie prozaików, do którego należeli Żeromski i Strug pozostawiło 2 ostrzeżenia:

• Niepokój idealistów, którzy w międzywojennej Polsce poszukiwali rysów ojczyzny wymarzonej przez lata konspiracji i walki (Żeromski jednak wierzy w twórczą moc idei).

• Rozpoznanie zagrożenia ładu w Europie, któremu polska międzywojenna elita polityczna nie jest w stanie się przeciwstawić (Strug, Kaden, opisują proces utraty złudzeń, iluzji)

1. Psychologia społeczna i powieść obyczajowa

1. Zofia Nałkowska(1884-1954)

W dwudziestoleciu międzywojennym daje się zauważyć wysoka pozycja artystyczna kobiet piszących. W powieściach pisanych przez kobiety ze szczególną ostrością pojawiają się problemy przemian mentalności i obserwacje dotyczące społecznego zdeterminowania losu bohatera. Wojna rozbiła tradycyjną strukturę rodziny i zburzyła dotychczasowy ład.

Juliusz Kaden-Bandrowski – Łuk (1919) – analiza wpływu wojny na losy bohaterów, pokazuje, jak typowa gospodyni domowa, pozbawiona nagle oparcia w mężu, staje się łatwym łupem. Mimo upadku moralnego nie przyjmuje jednak roli ofiary.

Zainteresowanie psychologią kobiety, odkrycie erotyki jako tematu powieściowego to niewątpliwie zasługa prozy młodopolskiej a zwłaszcza Żeromskiego. Jego Dzieje grzechu(1908) są utworem przełomowym, zrywającym dotychczasowe tabu. W powieści dwudziestolecia chodzi o przemianę sposobu myślenia o miłości i modelu rodziny, o pogłębienie psychologiczne.

Proza Dąbrowskiej, Nałkowskiej, grupy „Przedmieście” wpisuje się w polską tradycję pisarstwa o nastawieniu społecznikowskim, podejmującego krytyczną analizę postaw moralnych i uwarunkowań klasowych czy polityczno-historycznych, które określają los jednostki.

Zofia Nałkowska początkowo pisała pod znakiem młodopolskiej wyobraźni i dekadentyzmu.

• Hrabia Emil (1917-1918) – Nałkowska daje wyraz swojemu stosunkowi do spraw zbiorowych – wojny oraz doświadczenia Legionów.

• Romans Teresy Hennert (1924) to powieść charakterystyczna dla pierwszego okresu niepodległości. Czas i diagnoza społeczna łączą ją z utworami Pokolenie Marka Świdy Struga i Przedwiośnie Żeromskiego. Jednakże tutaj bohaterem jest pewne środowisko. Są to sfery wojskowe oraz towarzystwo skupione wokół Hennerta „prawie ministra”. Narrator przenosi uwagę z postaci na postać. Koniec końców wyłania się kształt afery szpiegowskiej w której uczestniczą dawni bohaterowie wojenni. Teresę zabija zakochany w niej pułkownik o psychopatycznej osobowości.(pochodziła ona z biednej rodziny, wybiła się dzięki „odszkodowaniu” wypłaconemu przez odchodzącego kochanka, które umożliwiło jej rozsądne wyjście za maż za Hennerta i pomnożenie majątku). Nałkowska daje obraz w tej powieści niejednoznaczny, opisuje moralną degrengoladę „dobrego towarzystwa” i pokazuje szereg możliwych wykładni: rozczarowanie niepodległością, demoralizacją armii w czasie pokoju. Romans Teresy Hennert zapoczątkował szereg utworów charakterystycznych dla Nałkowskiej, pokazujących niekorzystne zmiany zachodzące w osobowości bohaterów.

• Niedobra miłość (1928) – Akcja na Kresach, wśród prowincjonalnego „dobrego towarzystwa”. Główny problem – brak stałych cech człowieka, uwarunkowanie jego charakteru i pozycji przez okoliczności i innych ludzi.

• Granica (1935) – problem relatywności prawdy o człowieku i moralnej oceny. Zenon Ziembiewicz pielęgnuje mniemanie o swojej wyjątkowości, co jednak boleśnie demaskuje akcja. Skrzywdzona przez niego kochanka Justyna mści się na nim, niwecząc jego karierę dyrektora. Natomiast małżeństwo z Elżbietą Biecką wplątuje go w dwuznaczną sytuację. Ziembiewicz jest postacią demaskującą moralność elit rządzących.(doświadczenia osobiste Nałkowskiej z mężem Jurem-Gorzechowskim). Granica to studium mieszczańskiej obłudy, dowodzące zależności norm postępowania i oceny człowieka od jego pozycji w hierarchii społecznej. Moralność ludzi u władzy zmienia się w zależności od tego, kogo dotyczy – równego czy niższego statusem kulturowym, majątkowym. Nałkowska podejmuje także problem wewnętrznych konfliktów człowieka z awansu, jego skłonności do konformizmu i samousprawiedliwiania się. Kontrast życia właścicielki kamienicy Kolichowskiej i mieszkającej pod nią w piwnicy biedoty.

Zespół Literacki „Przedmieście” – przez jakiś uczestniczyła w nim także Nałkowska. Grupa powstała w 1933 roku. Działalność związana z małżeństwem H. Boguszewskiej (Ci ludzie(1933), Całe życie Sabiny(1934)) i J. Kornackiego. Zajmowali się oni obszarami społecznej nędzy. Materiały zdobywali w sposób reporterski. Korzystali także z autentycznych materiałów np. Pamiętniki bezrobotnych (wywołały wstrząs wśród inteligencji). Twórczość Przedmieścia znajduje się na granicy literatury i dziennikarstwa. Najbliższy programowi Przedmieścia był tom nowel Ściany świata (1931) Nałkowskiej, na które materiały zdobywała w Towarzystwie Opieki nad Więźniami.

Twórczość Nałkowskiej charakteryzuje poszukiwanie uogólnień filozoficznych, myślenia za pomocą paradoksów. Jej styl charakteryzuje ironia, stwierdzenia w powieściach przyjmują formę aforyzmów („Umiera się w byle jakim miejscu życia”). Doświadczenie każdego człowieka jest naznaczone rozczarowaniem i goryczą.

• Choucas(1927) –zestawienie społeczności z różnych krajów (różny stosunek dożycia, miłości, narodu)

• Nicierpliwi(1939) – utwór o tematyce filozoficznej. Główny problem – kondycja ludzka, nieszczęście, przeżywanie czasu i zmian, jakie on niesie (losy rodu, który doprowadza kolejnych przedstawicieli do samobójstwa z powody niezgody na)

• Dramaty Dom kobiet (1930) i Dzień jego powrotu (1931). Akcja tego pierwszego rozgrywa się w wiejskim domu zamieszkanym tylko przez kobiety, gdzie każda inaczej przeżywa starość. Żadna z postaw(pogrążenie się w marzeniu, racjonalizm, zgorzknienie) nie gwarantuje spokoju.

W 1933 roku została członkiem Polskiej Akademii Literatury. W latach 30-tych stała się autorytetem. Dzienniki Nałkowskiej opublikowane po jej śmierci – składają się na nie przeżycia osobiste, dramaty miłosne, zapiski dotyczące lektur, komentarze do obecnych wydarzeń.

1. Proza Marii Dąbrowskiej (1889-1965)

Podobne założenia artystyczne co Nałkowska. Trwałym punktem odniesienia w twórczości Marii Dąbrowskiej było dzieciństwo spędzone na wsi, we dworze w Russowie pod Kaliszem. Reprezentuje inteligencję wywodzącą się z drobnej szlachty. Pierwiastek autobiograficzny miał ogromny wpływ na jej twórczość (szczególnie na Noce i dnie 1932-1934). Początkowo była publicystką, popularyzującą przemiany na wsi, ideę rozwijania spółdzielczości. Była pod wpływem wizji polskiego filozofa społecznego Edwarda Abramowskiego twórcy idei kooperatywizmu (przekształcenie społeczeństwa ze zbiorowiska konkurujących jednostek w etyczną wspólnotę współpracującą harmonijnie dla zaspokojenia potrzeb i dla wspólnego dobra)

• Uśmiech dzieciństwa(1923) – pierwsze prace literackie. Opowiadania dla młodzieży.

• Ludzie stamtąd(1926) – świat pracowników folwarcznych, bezrolnych i ich związki z dworem. Ukazuje, że także życie ludzi ze wsi niesie ze sobą ładunek moralny, dowodzi równoprawności chłopskiego bohatera. Jednak nie pokazuje nieokrzesanych prostaków. Jej chłopscy bohaterowie także są zdolni do wielkich uczuć i namiętności. Opowiadania te są wyrazem solidaryzmu społecznego: warunki życia określają oczywiście los bohatera, ale nie determinują go do końca jako samodzielnej jednostki, podejmującej decyzje moralne, zrozumiałe dla innych.

Noce i dnie – polska saga rodzinna. (na zachodzie np. Saga rodu Forsyte’ów(1906-1921) Johna Galsworthy). Swego rodzaju powieść-rzeka. Akcja w latach 1884-1914 sięga także powstania styczniowego, w którym brał udział Bogumił Niechcic. Ideały niepodległościowe zrównane z ziemią. Jego zadaniem jest zapewnienie bytu ekonomicznego majątku. Nie pomaga mu w tym także jego żona Barbara, osoba zatroskana, kapryśna. Narrator typowy dla powieści XIX wiecznej. Język przezroczysty nie skupia uwagi na sobie. Poza spokojnym tokiem opowieści rysuje się w utworze pewna warstwa pytań egzystencjalnych, dotyczących miejsca człowieka w wielkiej wspólnocie bytu, jego stosunku do czasu i dojrzewania do pogodzenia się z własnym przemijaniem. Język bogaty i subtelny a z drugiej strony prosty. Widziano podobieństwa do Nad Niemnem. Dąbrowska odwołuje się do obrazu polskiego domu, niebogatego dworu – kluczowego dla narodowej tradycji, która przez cały okres niewoli tu właśnie znajdowała schronienie.

W Europie pojawiają się nowe techniki narracyjne: monolog wewnętrzny u Joyce’a, Przestaje istnieć czas powieściowy (W poszukiwaniu straconego czasu - Proust).Utwory Kafki charakteryzuje alegoria i parabola. Popularna jest technika montażu, subiektywizm prozatorski.

1. Zwierciadło społeczeństwa i obyczaju

Poszukiwanie nowych tematów i zwrot ku autentyzmowi.

Pola Gojawiczyńska (1896-1963) – nie pochodziła z inteligencji, brak wykształcenia i niełatwe warunki życia.

• Ziemia Elżbiety (1934) – sukces artystyczny autorki. Akcja na Śląsku. Losy wzbogacenia się pewnej rodziny i dojrzewanie córki Elżbiety. Tematyka: stosunek do Kościoła, dzieje kobiet skazanych na przejęcie odpowiedzialności za rodzinę, przechodzenie córki od naznaczonego biedą dzieciństwa, przez okres dojrzewania i urazy wobec świata do samodzielności.

• Dziewczęta z Nowolipek (1935) – środowisko warszawskiej dzielnicy. Uwaga skupiona na kilku bohaterkach. Wyraziste typy ludzkie: trzeźwa Kwiryna, wrażliwa i uzdolniona literacko Frania. Autorka obserwuje przemiany swoich bohaterek – dzieciństwo w ubóstwie, próby uzyskania wykształcenia i znalezienia sobie miejsca w życiu, dojrzewanie i bolesne zetknięcie ze światem. Bohaterki Gojawiczyńskiej są naznaczone miejscem urodzenia.

• Rajska jabłoń (1937) – kontynuacja Dziewcząt z Nowolipek.

Maria Kuncewiczowa (1899-1989)

Przedmiotem jej opisów są przede wszystkim przeżycia kobiet i miłość. Nie otrzymuje jedna szerokiego tła społecznego. Analiza jednostki i jej wewnętrznego świata uwikłań. Proza o nastawieniu psychologizującym.

• Przymierze z dzieckiem(1927) – analiza przeżyć młodej kobiety związanych z ciążą i macierzyństwem. W-g Kuncewiczowej wieź matki z dzieckiem nie jest naturalna, musi się wytworzyć w czasie obcowania.

• Twarz partnera(1928) – opisuje dojrzewanie i wybór partnera.

• Cudzoziemka (1936) – historia życia kobiety(Róży) o niezrealizowanym talencie skrzypaczki, pokazana w formie wspomnień przewijających się przez ostatni dzień jej życia. Kobieta bardziej przywiązana jest do tego, czego w życiu nie zdołała zrealizować. Widać ślady psychoanalizy w tym utworzy przez zastosowanie teorii kompleksów, czyli ukrytych urazów wyniesionych głównie z dzieciństwa i młodości.

Powieść obyczajowa ma charakter socjologiczny – diagnozy społeczne oparte na wnikliwej obserwacji środowiska. Sięga to do tradycji pozytywistycznej, tradycji powieściowego mimetyzmu. Podstawowa rola narratora w kształtowaniu akcji, charakterystyka postaci przez dialog jak i narracje. Narracja w mowie pozornie zależnej.

Powieść dwudziestolecia, odrzucając młodopolskość w imię obiektywizmu i zerwania z manierą językową tego okresu, przyjmuje pewne modyfikacje tego wzorca stylowego.. Autor przyjmuje postawę obiektywnego niemal naukowego „badacza społeczeństwa”. Często pojawiają się wątki autobiograficzne.

1. Skamandryci i satelici

1. Młodość radosna

Skamander cenił twórczą indywidualność. Za warunek tworzenia uznawali talent poetycki (nie wnikając czym on jest). Łączy się to po trosze z witalizmem, kultem przejawów życia. Według Skamandrytów poeta to ktoś z tłumu, już nie artysta skłócony ze światem i przeżywający w samotności swoje lęki i urazy, a młody człowiek, napotykający w wielkomiejskim życiu dość typowe sytuacje, obdarzony zdolnością tworzenia wierszy.

Julian Tuwim (1894-1953) – urodzony w Łodzi. Już w gimnazjum publikował swoje wiersze w prasie. Przeniósł się do Warszawy na Uniwestyet. Skandal wokół wiersza Wiosna przyniósł mu sławę. Pierwszy tom poezji Czyhanie na Boga(1918), potem: Sokrates tańczący(1920), Siódma jesień(1922), Wierszy tom czwarty(1923) - okres tzw. młodzieńczy.

• Wiosna (wzorowana na Paryż się budzi Rimbauda) z 1915 jest tuwimowskim manifestem witalizmu i kultu życia. Tuwim za największy autorytet uważał Staffa, interesował się także rosyjskim futuryzmem.(tłumaczył wiersze Briusowa, Balmonta).

• Początkowe wiersze Tuwima były dynamiczne, rytmiczne, optymistyczne i mówiły o przeżyciach mieszkańca wielkiego miasta. Cechowały je witalizm, urbanizm, panteizm. Widać w jego twórczości zainteresowanie słowem.(sławny wiersz Słopiewnie z Czwartego tomu wierszy – idea języka pozarozumowego). Był zbieraczem ciekawostek, interesował się pijackim żargonem (Polski słownik pijacki i Antalogia bachiczna).

• Osobny dział twórczości stanowią teksty kabaretowe. W młodości pisał dla łódzkich kabaretów, później dla „Qui pro Quo”(od 1919) i „Cyrulika Warszawskiego”. Często komentował w nich politykę i nie stronił o żartu obyczajowego.

• Jarmark rymów (1934) – duży wybór satyr. Bal w operze, poemat satyryczny napisany w 1936r. krążył w odpisach, był bezkompromisowym obrazem sanacji. Tuwim posługuje się parodią, przytacza wojskowe wulgaryzmy, groteska, ekspresjonistyczna przesada, mocno zrytmizowane utwory.

• W tym czasie pisze także wiersze dla dzieci (Lokomotywa), przekłada rosyjskie utwory (Lutnia Puszkina), antologię Cztery wieki fraszki polskiej.

• Nie wydawał wspólnie własnej liryki poważnej oraz satyry.

Dojrzały okres twórczości: Słowa we krwi (1926), Rzecz czarnoleska (1929), Biblia cygańska (1933), Treść gorejąca (1936). Autor zaczyna być atakowany za pochodzenie żydowskie. Twierdzi się, że w jego twórczości brak „polskiego ducha”. Tuwim cierpiał na lęk przed przestrzenią. W dojrzałej twórczości wyraża niepokój „prostego człowieka”, obraca się w kręgu tematów urbanistycznych i często konstruuje wiersze jako scenkę rodzajową (Do prostego człowieka – wyznanie pacyfizmu – przekonanie, że wszelki militaryzm jest zwrócony przeciwko zwykłemu człowiekowi). W późnej twórczości lirycznej Tuwima zaczynają się pojawiać wyraźne akcenty radykalizmu społecznego.

1. Przemiany Wierzyńskiego (1894-1969)

Skamandryci początkowo blisko byli związani z kręgami legionowymi. W czasie wojny bolszewickiej, nie musieli iść na front lecz byli przeniesieni do działu prasowego. Droga Kazimierza Wierzyńskiego wiodła od młodzieńczej beztroski poprzez narastające w latach przedwojennych przywiązania do wojny, po romantyzm w czasie II wojny światowej. Po wojnie poezja jego otworzyła się na piekno świata i przeżycia jednostki. Dwa pierwsze tomy Wierzyńskiego Wiosna i wino(1912) i Wróble na dachu (1921) to wcielenie skamandryckiego optymizmu i witalizmu. Bardzo żywiołowe przeżywanie świata. Widać ślady futuryzmu. Utrzymane w rygorystycznej rytmice.

• Wielka niedźwiedzica(1923), pojawiają się wiersze pacyfistyczne(napisane gdy przebywał w rosyjskiej niewoli).

• Pamiętnik miłości(1925) analiza różnych uczuć między dwoma osobami i dramat nieporozumień w miłości.

• Laur olimpijski(1927) tom wierszy o tematyce sportowej, przyniósł Wierzyńskiemu dużą popularność. Nagrodzony złotym medalem na olimpiadzie w Amsterdamie (1928) za twórczość poetycką. Tom ten to rozwinięcie afirmacji życia. Wizja człowieka aktywnego, sport dążeniem do harmonii. Sport jako dowód optymizmu i wyraźnego zafascynowania nowoczesnością.

• Pieśni fantastyczne(1929) – ponura wizja miejskiej biedoty.

Tradycja romantyczna staje się formą życia zbiorowego. Poszukiwano jej nowego wcielenia(„Polsce potrzeba na gwałt wielkiej idei” – Przedwiośnie). Już w 1923 roku Wierzyński pisze wiersz gdzie kreuje Piłsudskiego na bohatera romantycznego(podobnie jak Lechoń, Słonimski, Tuwim, Pawlikowska-Jasnorzewska, Iłłakowiczówna) Odzyskanie przez Polskę niepodległości traktowano jako „cud” a nie działanie logiki historycznej.

• Wolność tragiczna(1936) – rok po śmierci Piłsudskiego. Próba przedstawienia ideowego testamentu bohatera i wniosków na przyszłość. Wszystko rozgrywa się na poziomie idei, literatura traktowana jest jako działania kreujące duchowe formy polskości (jak u Wyspiańskiego). Określa Piłsudskiego jako „realistę pełnego niegasnącego idealizmu”.

Ożywienie romantycznego idealizmu w latach 30-tych związane jest ze sprowadzeniem prochów Słowackiego, oraz częstym wystawianiem dramatów romantycznych.

1. Liberalna inteligencja

Lechoń i Słonimski wahali się między romantyzmem a tendencjami klasycznymi, wyrażanymi z niezwykłą dbałość o formę i dyscyplinę słowa. Lechoń po dwóch zbiorkach zamilkł, zmagając się z niemocą twórczą, oraz że oczekiwano od niego czegoś na kształt „Dziadów”.

Antoni Słonimski (1895-1976) – poeta, autor komedii, felietonista, polemista. Debiut Sonety (1918). Czerpie z klasycyzmu Staffa i francuskiego parnasizmu. W Czarnej wiośnie pojawiają się akcenty rewolucyjne i anarchistyczne. W późniejszej twórczości wyłania się zainteresowanie romantyzmem: Godzina poezji (1923), Droga na Wschód (1924), Z dalekiej podróży (1926). Słonimski wskrzesił tradycję ballady, przywoływał motywy orientalne. Romantyczna podróż jako zetknięcie z egzotyką i poznanie samego siebie. Był zaciętym polemistą. W 1927 w „Wiadomościach Literackich” zaczęły się ukazywać jego Kroniki tygodniowe.(nawiązywał do B. Prusa). Bliska mu była racjonalna postawa, kształtował poglądy liberalnej inteligencji. Słonimski bezlitośnie zwalczał szmirę w sztuce. Komedie Słonimskiego: Wieża Babel(1927), Murzyn warszawski(1928). Ta druga, krytyka snobizmu i antysemityzmu. Inne komedie; Lekarz bezdomny(1930), Rodzina(1933). Atakował ingerencje państwa w rozwój sztuki. Zabierał głos w sprawach politycznych (np. sprawa brzeska). W latach 30-tych coraz więcej pisze o zagrożeniach ze strony totalitaryzmu.

Tadeusz Boy-Żeleński (1874-1941) w 20leciu kontynuuje pracę nad przekładami z francuskiego. 1915-1935 ponad sto tomów, podstawowe dzieła francuskie z reguły opatrzone wstępami. Przyswoił polskiej literaturze Prousta. Współredagował ze Słonimskim „Wiadomości literackie”. Felietony Boya(m.in. o prawie do rozwodów, świadomym macierzyństwie(Boy był lekarzem) Dziewice konsystorskie (1929), Piekło kobiet (1930), Nasi okupanci (1932). Był rzecznikiem liberalizmu i otwartego mówienia o sprawach obyczajowych. Walczył z „brązownictwem”, czyli pomnikowymi idealizacjami wielkich pisarzy. Przeciwstawia temu prawdę biograficzną „wielkich” często niewygodną. Boy i Słonimski są rzecznikami światopoglądu laickiego i racjonalnego postępu.

„Wiadomości literackie” wydawane od 1924r. do 1939. Lansowały one poezję „wielkiej piątki” a także Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Iłłakowiczównej, Lieberta, Wittlina. Ideowi patroni pisma to Żeromski i Staff. Dominujące gatunki: Felieton, reportaż, recenzja teatralna, filmowa, krytyka literacka, wiersz, opowiadanie, wywiad, polemika. Zajmowano się literaturą Nałkowskiej, Choromańskiego, Dąbrowskiej, Parandowskiego. Inne pismo „Cyrulik Warszawski” (red. Lechoń) – zamieszczano tam słynne szopki noworoczne autorstwa Tuwima, Lechonia, Słonimskiego. Opowiastki M. Samozwaniec.

1. Pierwsza dama Skamandra

Maria Jasnorzewska-Pawlikowska (1891-1945) pochodziła z artystycznej rodziny. Ojciec Wojciech Kossak – batalista, brat Jerzy – malarz, siostra pisała satyry pod pseudonimem Magdaleny Samozwaniec, siostra stryjeczna Zofia Kossak-Szczucka pisarka katolicka i historyczna. MP-J była mistrzynią wiersza jako małej scenki, w której pojawiają się rzeczy typowe dla życia eleganckiej kobiety. Utwory kończyły się zaskakującymi puentami wychodzącymi poza świat „salonowy”. Bohaterka wierszy MP-J jest kobietą zalotną, przeżywającą głęboko miłość, świat widzi w kategoriach dramatu. Pojawiają się typowo kobiece przedmioty, ale i również świat współczesny, są atrybutami nowoczesności(typowymi dla ówczesnej poezji)

• Niebieskie migdały(1922), Różowa magia(1924), Pocałunki(1926) wypełniały utwory epigramatyczne, tchnące chęcią życia. „Maximum wyrazu przy minimum zużycia słowa” - określenie Ireny Krzywickiej.

• W następnych tomach (począwszy od Dancing(1927) obok kultu miłości pojawia się dramat przemijania i fascynacja naturą oraz spirytyzmem i wróżbami.

• Szkicownik poetycki(1939) – zbiór prozy poetyckiej, gdzie obserwacje poddane są rytmowi przepływających zdań. Pojawia się refleksyjność, filozofia.

Rozwój poezji Pawlikowskiej oznacza też upraszczanie formy, odejście od regularności, funkcjonalność dobieranych jednorazowo środków.

Twórczość sceniczna. Komedia Szofer Archibald (1924) – przyjęta dobrze przez krytykę. Nawiązywała do paryskich komedii bulwarowych. Później dominuje tematyka poważniejsza. Mrówki (1936) ostrzeżenie przed państwem totalitarnym. Baba-Dziwo (1938) – wizja dyktatury, prowadzonej przez kobietę. Koniec świata pisana z Witkacym nie dotrwała do naszych czasów.

1. Iwaszkiewicz (1894-1980)

Jego twórczość była bliska rosyjskiemu akmeizmowi. Sztuka elitarna odwołująca się do wielu kultur, wyrastająca z francuskiego symbolizmu i pojęć o artyście jako kapłanie piękna. Wrażliwość zmysłowa i odwoływanie się do konkretu. Europa rozumiana jako wielka wspólnota, ideał. Iwaszkiewicz(ur. Na Ukrainie) za swoją duchową ojczyznę uważał Włochy. Poezja Iwaszkiewicza należy do nurtu poszukiwań klasycznych, podejmuje próbę wyjścia poza wzorce stylizatorstwa, parnasizm. W jego twórczości przeważa postawa estetyzmu – piękno sztuki nadrzędnym celem.

Oktostychy(1919) – przeważają asonanse, czyli rymy niedokładne oparte na zgodności samogłosek. W 20leciu zdobywające (rymy) coraz większą popularność. Wprowadzone przez Staffa. W skład weszły wiersze napisane jeszcze na Ukrainie, podczas wojny i rewolucji, jednak nie ma śladów tych przeżyć. Są one manifestem estetyzmu. Zapowiada to sam Prolog. Powołuje dożycia podgatunek liryczny: oktostych osiem wersów podzielonych na dystychy.

W początkowej twórczości widać wyraźnie tradycje młodopolską, później odbiega od tradycjonalizmu, ale nie jest awangardą.

Międzywojenny klasycyzm był pewną tendencją nie nurtem. Można do niego wpisać Iwaszkiewicza, Staffa, Miłosza, Tuwima, Stefana Napierskiego.(recenzenta w „Wiadomościach Literackich”)

• Dionizje (1922), Kasydy zakończone siedmioma wierszami (1925) zbliżały się do ekspresjonizmu. W tym czasie powstawała także proza poetycka Zenobia. Palmura, opowieść Ucieczka do Bagdadu, oraz Legedny i Demeter. Powstają także powieści:

• Hilary, syn buchaltera (1923) – autobiograficzna opowieść o początkach kariery młodego artysty z prowincji w Warszawie, o zdobywaniu przychylności środowiska.

• Księżyc wschodzi (1925) powieść o artyście, rozrachunek z młodzieńczymi przyjaźniami, atmosferą swoistej dekadencji. Zmowa mężczyzn (1930) utwór o niemożności pogodzenia się z banalnością codziennego, prowincjonalnego życia. Panny z Wilka (1932), Brzezina (1933), Młyn nad Utratą (1938).Bohaterami są zwykli ludzie obdarzenie metafizycznym niepokojem, którzy doświadczają rozkoszy i bezsensu życia.

• Dwa dramaty Nohant (1936), Maskarada (1938). Pierwszy przedstawia rozstanie Chopina z George Sand, drugi wydarzenia poprzedzające śmierć Puszkina. Związane z „odbrązowieniem” Boya. Spojrzenie na wielkich przez pryzmat ich ludzkich słabości, chce pokazać także fenomen wielkości i niezależności artysty.

• Nowatorska propozycja powieści historycznej Czerwone tarcze (1934). Bohater Henryk Sandomierski wyposażony jest w świadomość i niepokoje nowoczesnego artysty. Średniowieczne realia kreują nastrój.. Jest to proza konkretna, epicka ale i poetycka malując wewnętrzne problemy bohaterów.

• Tomy poetyckie Księga dnia (1929), Lato 1932 (1933) to liryka ściszona, muzyczna, pieśniowa, przepełniona metafizycznym niepokojem. Poczucie utraty młodzieńczego entuzjazmu. Powrót do Europy (1931) powstały w związku podróżami Iwaszkiewicza po Europie. Widzi ją poprzez mity, tradycji. Spod nich wyłania się poczucie rozczarowania. Zapowiedź katastrofizmu. Inne życie (1938) Europa odczytywana przez miejsca historyczne, malarstwo. Przeżycie dzieła sztuki jest odczytaniem pewnego wiecznego sensu.

1. Awangardy i „-izmy”

1. Między Młodą Polską a awangardą.

Twórcy Młodej Polski uważali sztukę za absolut. Symboliści – zjawiska, przedmioty, które prowadzą poza rzeczywistość. Ekspresjoniści – władzę nad światem materii sprawuje duch, artysta który opisuje świat nie dotrze do jego głębi. Awangarda wyrosła z ekspresjonizmu, nowa sztuka wymaga nowego myślenia, trzeba wysnuć ją z teorii, wyprzedzić teraźniejszość, musi mieć program i zwalczać tradycjonalizm. Nowość, odkrywczość, wynalazczość, eksperymentatorstwo, sięga po groteskę. Awangardy na początku XX wieku, które oddziałały na literaturę:

• kubizm – Francja 1906-1909, malarze Picasso, Braque. Przedmioty rozbite na dynamizujące się wzajem elementy uwidaczniając bryłę. Analiza geometrycznych form ruchu. Poeci – G. Apollinaire, Max Jacob

• dadaizm – Szwajcaria 1916-1923. Sztuka jako zabawa. Pisanie automatyczne luźnego ciągu skojarzeń. Upowszechnienie się kolażu i fotomontażu. Wyrósł z protestu przeciwko wojnie.

• surrealizm – Francja 1920. w dadaizmie dopatrzył się głębszego znaczenia. Pisanie automatyczne, uwydatnianie pomyłek, interpretował jako docieranie do podświadomości

• futuryzm – Włochy 1909. program sztuki odpowiadającej dynamizmowi techniki. Preferował ruch, skrótowość, miasto i wynalazki.

• konstruktywizm – Rosja 1914, zwraca uwagę na świadomość formy, która musi odpowiadać nowoczesności.

• W plastyce upowszechniła się abstrakcja. Pojawił się symultanizm jednoczesne przedstawianie różnych momentów, aby stworzyć ich syntezę. Licznie ogłaszano manifesty.

Ruch ten objął także teatr europejski. Światło ważnym środkiem wyrazu scenicznego. Bunt przeciwko iluzji scenicznej.

1. Ekspresjonizm

Polski ekspresjonizm korzystał z doświadczeń niemieckich (G. Heym, G. Trakl, G. Benn). Opowiadania F. Kafki Zamek, Proces gdzie bohater staje samotnie naprzeciw niezrozumiałego świata. Proza ta sięga po deformację i posługuje się przypowieścią.

Stanisław Przybyszewski powieść Krzyk (1917) Głównym bohaterem jest malarz, którego niepokoje artystyczne prowadzą do rozbicia jego świadomości i pojawienia się sobowtórów. Powieść odkrywcza wprowadza nowoczesne techniki narracji.

„Zdrój” czasopismo braci Jerzego i Witolda Hulewiczów wydawane w Poznaniu 1917-1922. Publikował tu w częściach powieść Opowieść rybałta(później jako Żywe kamienie(1918)) Wacław Berent. Jest to alegoryczna próba ukazania duchowych dążeń artysty na tle społeczeństwa, zestawienia różnych postaw: bezrefleksyjnego bezruchu o postaw aktywnych, dionizyjskich. W idei gotyku(powieść o średniowiecznym mieście, rozbudzonym z duchowego marazmu dzięki przybyciu wędrownych śpiewaków) widzi Berent odbicie uniwersalnych dążeń duszy współczesnego człowieka. W 1918 roku w „Zdroju” na plan pierwszy wysuwają się Emil Zegadłowicz, Józef Wittlin, Zenon Kosidowski. Później w majątku Hulewiczów w Kościanie powstaje dziwna wspólnota artystyczna, na poły religijna. Czasopismo przestaje się ukazywać. Stało się ono ośrodkiem krystalizacji programu ekspresjonistycznego. Najlepiej świadczy o tym twórczość Emila Zegadłowicza(1888-1941). W 1922 zakłada on grupę Czartak (która wydaje czasopismo o takiej samej nazwie), wysuwają ideę regionalizmu. Powsinogi beskidzkie(1923) – zwrot ku sztuce ludowej, zainteresowanie fantastyką ludową podgórza. Wraz z Edwardem Kozikowskim wydaje żartobliwą Antologię poezji murzyńskiej niam niam (1923) którą wymyślili sami.

Twórczość prozatorska Zegadłowicza wyznaje ekspresjonizm. Zmory(1935) druga część cyklu Żywot Mikołaja Srebrempisanego. Podejmuje temat dojrzewania artysty Mikołaja wśród konfliktów rodzinnych i brutalności rówieśników. (wywołała skandal, objęta cenzurą obyczajową). Skutki represyjnego wychowania poczucia grzechu z wszelkimi sprawami ciała. Motory(1938) – zarzucono jej pornografie, rozprowadzona w niewielkim nakładzie. Bohaterem jest Cyprian Fałn i jego muzy. Wyraźne ślady młodopolskiej wrażliwości. Zegadłowicz pozostaje w kręgu ekspresjonistycznego dualizmu, jego światopogląd jest naznaczy przekonaniem o niższości ciała i wyższości ducha, zwłaszcza artysty.

Twórczość Józefa Wittlina(1896-1976) poetycka i prozatorska łączy ekspresjonizm z tematyką wojenną. Hymny(1920) cywilizacja doszła do swego kresu, jej efektem staje się techniczna doskonałość środków niszczących. Akcenty katastroficzne. Źródłem odrodzenia zwrot ku człowiekowi prostemu. Najwybitniejszy utwór Wittlina Sól ziemi czyli pierwsza część cyklu Powieść o cierpliwym piechurze(1936). Jej bohaterem jest prosty człowiek, Hocuł Piotr Niewiadomski, wyruszający na wojnę, której znaczenie jest mu obce. Utwór ma cechy współczesnego eposu. Sama wojna przypomina kataklizm, porywa Piotra w swoje tryby. W jej trakcie znaczenia nabierają najprostsze gesty – dobroć, współczucie, braterstwo. Jego twórczość charakteryzuje absurd wojny, stawiającej naprzeciw sobie w okopach ludzi, kryzys kultury, przerażenie I wojną światową. Związany z „Wiadomościami Literackimi”.

U Berenta ekspresjonizm w Żywych kamieniach oznacza poetycką wizje przeszłości, pełną subtelnego liryzmu i „przeduchowienia”. Późniejsza jego twórczość (Nurt, Diogenes w kontuszu, Zmierzch wodzów) zawiera wizję historię Polski.

Symbolizm – przykładem jest dramaturgia Jerzego Szaniawskiego. Jego twórczość cechuje zderzenie marzenia z rzeczywistością. Najbardziej znane utwory Murzyn (1917), Żeglarz(1925), Adwokat i róże(1929), Most(1933), Dwa teatry(1946). Mają one pewien charakter przypowieści. Przedłużenie symbolizmu można odnaleźć w późniejszej poezji katastrofistów.

1. Polski futuryzm

Manifest futuryzmu w 1909 roku autor Marinetti, był „wojowniczy”. Chcieli zamknięcia muzeów, odcięcia się od przeszłości i patrzenia tylko w przyszłość. („Samochód wyścigowy [...] jest piękniejszy niż Nike z Samotraki”). Pochwała szybkości, siły i wojny jako higieny świata. Najbujniej rozwinął się w Rosji.(tam najważniejsza dla nich była antymieszczańskość i powrót do natury – Egofuturyści, kubofuturyści)

W Polsce ruch zainicjował Jerzy Jankowski. Pierwsze utwory w 1914, ogłaszał swoje manifesty „Pod Picadorem”, w 1920 roku wydał Tram wpopszek ulicy. Skruty poezji i prozy podpisując się Yeży Yankowski. Był zwolennikiem radyklanych zmian w ortografii.

W 1919r pojawili się Anatol Stern i Aleksander Wat. W 1920r wydano almanach Gga gdzie znalazł się manifest Sterna i Wata Prymitywiści do narodów świata i do Polski. Ośmieszał młodopolską powagę.

W tym samym czasie zaczął w Krakowie zaczął działać Klub Futurystów „Katarynka”. Byli w nim skupieniu m.in. Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec. Istnieli do 1922 roku. Potem Czyżewski(1880-1945) wyjechał do Paryża tam powstał zbiór poetycki Pastorałki(1925). W jego poezji pojawiały się eksperymenty formalne: nietypowa forma graficzna, elementy piktograficzne, zapis symultaniczny, pozbycie się interpunkcji. Wysuwano postulat „słów na wolności” uwolnienia słowa z niewoli składni, logiki.

Stanisław Młodożeniec (1895-1959) – wydał m.in. Kreski i futureski (1921), Futuro-gamy i futuro-pejzaże (1934). Współpracował ze „Zwrotnicą” Peipera. Stosował eksperymenty z ludowością, wykorzystywał ludowe przyśpiewki.

Futuryści odcięli się od martyrologii narodowej. Stefan Żeromski w książce Snobizm i postęp(1923) poczynania awangardowe nazywa barbarzyństwem przybyłym ze wschodu.

W 1921r. w Krakowie miejscem spotkań futurystów była kawiarnia „Gałka Muszkatołowa”. Pojawiły się manifesty i jednodniówki: Jednodńuwka futurystuw i Nuż w bżuhu.

Aleksander Wat (1900-1967) nowatorstwo jego prozy eksperymentalnej. JA z jednej strony i JA z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka (1920). Podobno utwór napisany w gorączce przypomina pisanie poza kontrolą świadomości surrealistów. Jest to zapis niekontrolowanych skojarzeń. Futurystów interesowała także ludowość i egzotyka afrykańska. Bezrobotny Lucyfer (1927) opowiadania, groteskowy obraz kryzysu kultury. Potem zamilkł do lat 50tych.

1. Bruno Jasieński (1901-1938)

Najwybitniejszy polski futurysta. Zbiór But w butonierce (1921) podejmował nowe tematy: szybka jazda samochodem (Miłość w aucie), o kinie, wielkim mieście. Charakterystyczna dosadność określeń na granicy języka literackiego, wolna gra skojarzeń, elementy kolażu tekstowego – polegającego na wplataniu obcojęzycznych wyrażeń.

• Pieśń o głodzie (1922) – poetycka wizja miasta, próba pokazania zachodzących zmian. W tym obrazie pojawia się problem zagubienia pojedynczego człowieka, jego uwikłania w makroprocesy, na które nie ma wpływu.

• Zbiór Ziemia na lewo (1924) Jasieńskiego i Sterna. Wydawało się, że komunizm w ZSRR zbiega się z programami futurystów.

• Słowo o Jakubie Szeli(1926) związane z „ludomaństwem”.

• W 1925r wyjeżdża do Paryża rozczarowany niezrozumieniem w kraju. Tam powstaje jego powieść Palę Paryż (1929) – bohater młody robotnik, mści się na społeczeństwie, powodując epidemię, która unicestwia Paryż, symbol kapitalizmu. Ocalona zostaje tylko proletariacka wspólnota.

• Nogi Izoldy Morgan (1923) - eksperymentalna nowela – w przedmowie piszę o przełamaniu elitarności sztuki i dotarcia do odbiorcy masowego. Nowa powieść ma być rewolucyjna artystycznie.

• W powieściach Jasieńskiego widać nowe podejście do fabuły: zerwanie z obowiązkiem kreowania sytuacji „prawdopodobnych” i daleko posunięta umowność fantastycznej akcji. Po skandalu związanym z Palę Paryż został wydalony z Francji, wyjechał do ZSRR, tam tolerancja dla futurystów dobiegła końca. W 1936 roku został oskarżony i prawdopodobnie w 1939 zmarł pod Władywostokiem. W tym czasie powstała jego groteska sceniczna Bal manekinów.

• W 1923 roku Jasieński napisał podsumowanie w Futuryzm polski(bilans).

Futurystyczne ślady widać w twórczości Adama Ważyka (1905-1982). Dwa tomy poetyckie Semafory (1924), Oczy i usta (1926) i kilka awangardowych utworów prozatorskich.

Awangarda może stać się nowym obliczem klasycyzmu, gdyż łączy się z nim w poszukiwaniu doskonałości, czystego przeżycia.

1. Awangarda Krakowska

Za jej początku uznaje się rok 1922. Tadeusz Peiper(1891-1969) – po podróżach po Europie założył w 1921roku w Krakowie pismo „Zwrotnica”, której tytuł jest wyrazem kultu nowoczesności jak i zwrotu w polskiej literaturze. Ukazywała się w latach 1922-1923 i 1926-1927. Początkowo zamieszczało różne materiały dotyczące awangardy, głównie futurystów i formistów. Na pierwszym planie są jednak artykuły teoretyczno-programowe Peipera. W drugiej serii jego teorie przynoszą owoce, pojawiają się młodzi poeci Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Jalu Kurek, którzy zaczynają teorie wprowadzać w życie. Założenia Peipera:

• sztuka powinna dopasować się do wymagań, jakie stawia jej nowoczesność i zerwać ze schematami przeszłości

• hasło trzech M: Miasto (bo miejska cywilizacja), Masa (bo sztuka ma wciągać masy), Maszyna (bo jest wyrazem triumfu nowoczesności).

• utwór poetycki jest świadomą konstrukcją, obowiązuje w nim oszczędność i ekonomia środków – „najmniej słów” (taką zasadą kierował się Przyboś)

• w poezji to co dawniej sobie obce, teraz powinno się spotykać – „słowo ma dziwić się słowu”. Ważne są metafory.

• nowy wiersz powinien być oparty na swobodnym rytmie zdania(tak jak zmienny jest rytm miasta), a podstawę jego budowy stanowi zdanie. Rymy powinny wynikać z wewnętrznych odpowiedniości między wersami.

• „układ rozkwitania” – pierwszy wers zawiera w sobie zalążek całości, następne go rozwijają.

• „Poezja nie powinna uczyć nazywać”, lecz dawać ich odpowiedniki, „proza nazywa, poezja pseudonimuje”

• wynalazczość językowa – skamandrytom zarzucano „kataryniarstwo” posługiwanie się gotowymi schematami językowymi i lirycznymi.

Przykładem wiersza spełniającego powyższe postulaty jest np. Ulica Peipera.

Nowe usta(1925), Tędy(1930) – manifesty, artykuły, rozprawy teoretyczne. Rozprawa Peipera ze skamandrytami Poeci bez idei poetyckiej.

„Zwrotnica” krytykowała skamandrycką puentę. Polemika Peipera była spokojna. Natomiast Przyboś brutalnie skrytykował młodopolski styl Kasprowicza w Chamuły poezji

Tadeusz Peiper wydał tomy poezji: A(1924), Żywe linie(1924), Raz(1929), oraz poematy, powieści i dramaty. W 1931 roku wydaje Na przykład poemat napisany pod wpływem sprawy brzeskiej. Jego bohater doświadcza kryzysu wszelkich dotychczasowych wiar, wątpi w bliskie mu idee lewicy. Lecz twórczość ta nie miała takiego znaczenia jak jego teorie. Metafory wśród Awangardy Krakowskiej staje się wielopiętrowa, skondensowana, a „nowa rzeczywistość”, którą powołuje jest świadectwem autonomii sztuki wobec rzeczywistości.

1. Julian Przyboś (1901-1970)

Przyboś był chłopskiego pochodzenia. W pierwszych zbiorach wyraził kult pracy, maszyny, nowoczesności; Śruby(1925), Oburącz(1926). Poeta według niego był konstruktorem świadomie pracującym nad słowem. Wraz z rozwojem Przybosia znika z jego poezji nowoczesność ale zostaje praca nad słowem, zaczyna doskonalić metaforę Sponad(1930), W głąb las(1932). Opisuje świat w akcie jego stawania się. Poeta stwarza w wierszu rzeczywistość poetycką (Pokój, Z błyskawic). Charakterystyczna dla Przybosia metafora kreacyjna. W jego poezji aktywną funkcje zaczyna pełnić układ graficzny.

Awangarda Krakowska wprowadziła nowe środki wyrazu: w wierszu mogą pojawić się wewnętrzne odstępy, jakby fragmenty wiersza były strofami. Wersy mogą być różnej długości, w ten sposób kontrastują ze sobą. Aktywna rola interpunkcji, szczególnie myślników, zasada „najmniej słów”, jak najwięcej znaczeń, skondensowanych nakładających się na siebie. Wieloznaczna metaforyka zwiększa aktywność odbiorcy. Poezja przybosiowska jest wieloznaczna, polisemiczna. Wiersz to potencjał możliwych znaczeń. Styl Przybosia jest eliptyczny, zawiera miejsca otwarte.

Równanie serca(1938) pojawiają się echa spotkań z kulturą zachodu i akcenty społeczne. Większą role odgrywa obraz poetycki a wiersz przedstawia jednolitą wizje.

Konstruktywiści zakładali autonomię obrazu i propagowali abstrakcję. („Zwrotnica” publikowała także prace plastyków)

1930 r. powstało pismo „a.r.”(tłumaczone czasami jako artyści/awangarda rewolucyjna) z udziałem Strzemińskiego, H. Stażewskiego, Przybosia i Brzękowskiego. Ich postulaty objęły także architekturę, od której wymagano funkcjonalności i uwzględnienia potrzeb higieny – czego wyrazem stał się blok mieszkalny. Strzemiński nazwał swoją teorię unizmem zalecając konieczność aktywnego wykorzystania każdego centymetra obrazu.

Jan Brzękowski (1903-1983) – współpracował ze „Zwrotnicą”, w 1925 roku wydał zbiór Tętno. Po wyjeździe do Paryża próbował wprowadzić polską awangardę plastyczną i literacką w krąg paryski. W latach trzydziestych rozwijał teorie „Zwrotnicy”: Poezja integralna, Integralizm w czasie, Wyobraźnia wyzwolona. Początkowo jego poezja jak u Przybosia była pełna „maszynizmu”, później zbliża się do surrealizmu. Pojawia się u niego idea wyobraźni wyzwolonej, stwarzającej. Jego koncepcja wyobraźni jest bliższa koncepcjom Ważyka i Wata.

Inną próbą integracji Awangardy Krakowskiej w latach 30tych po zawieszeniu „Zwrotnicy” było pismo „Linia” wydawane przez Jalu Kurka przy współpracy Przybosia i Brzękowskiego. Kurek łączy teorie „Zwrotnicy” z apoteozą wsi. W wierszach Kurka dominuje technika montażu. Powieść Grypa szaleje w Naprawie(1934) obraz biednej wsi podkarpackiej w latach kryzysu i podczas epidemii grypy. Odczytywana jako atak na stagnacje inteligencji. Awangarda Krakowska nie miała sprecyzowanej wizji prozy. Powieści Brzękowskiego(Psychoanalityk w podróży(1929) to groteskowa gra konwencjami. Poeci awangardy byli zainteresowani nowymi mediami jak radio i kino.

1. Odkrywcy nieznanych obszarów

1. Bolesław Leśmian(1877-1937)

Tomiki Leśmiana: Sad rozstajny(1912), Łąka(1920), Napój cienisty(1936), Dziejba leśna(1938). Mimo skromnego dorobku twórczego Leśmian stawiany jest wśród największych poetów naszych czasów (T.S. Eliot’a, R.M. Rilke’ego). W 20leciu widziano w nim epigona młodej polski. „Wiadomości Literackie” w ogóle go nie doceniły, ze Skamandrytów jedynie Wierzyński drukował jego wiersze na łamach swojego pisma. Nie brał aktywnego udziały w życiu literackim. Jego poglądy na sztukę to późna kontynuacja symbolizmu. Rozprawa Rytm jako światopogląd. U źródeł rytmu(1915) określiła jego stosunek do języka. Rytm uważa za najważniejszą cechę mowy poetyckiej, bowiem stanowi on odzwierciedlenie rytmu świata, a nawet kosmosu. Rytm poetycki wpływa na czytelnika, umożliwia mu odczuć więcej, niż to, co można przekazać za pomocą izolowanych znaków językowych.. Podejście to czerpie z filozofii Bergsona. Rytm Leśmiana w przeciwieństwie do awangardy, ma cofać w czasie, do początków języka, przywracać stan niezróżnicowania. Poezja to swego rodzaju mowa pierwotna. Dla Leśmiana ważny jest kreatywny stosunek do języka.Ludowość Leśmiana to postawa wynikająca z przekonania o pierwotności poezji. Leśmian wchodząc w świat fantazji, korzysta z praw i wolności, jakie w nim przysługują poecie. Tomy dla dzieci Klechdy sezamowe i Przygody Sindbada Żeglarza(1913) oraz zbiór baśni polskich Klechdy polskie to owoc poważnych studiów nad baśnią. Wynikiem tego w twórczości Leśmiana jest próba wypowiedzi na tematy filozoficzne językiem baśni. Typowe cechy poezji Leśmiana:

• sceneria wiejska, bliska natury

• postacie z wierzeń słowiańskich

• kreacyjność świata przedstawionego, który się „staje”, przechodzenie rzeczy ze sfery niebytu w świat rzeczywisty.

• występuje świat i zaświat.

• posługiwanie się estetyką brzydoty (postaci garbusów, kalek)

• krążenie od wesołości do powagi, od okrucieństwa do liryzmu (Piła)

• styl ballady i baśniowości

• świat w nieustannym ruchu, filozofia Bergsona elan vitale

• przekroczenie schematów poznania narzuconych przez język

Był autorem jednych z najpiękniejszych erotyków (cykl W malinowym chruśniaku). Po wojnie zaczęto dostrzegać w Leśmianie poetę-metafizyka, obserwatora paradoksu bytów, bliskiego filozofii fenomenologii i egzystencjalizmu.Jestem autorem także dramatów odkrytych w rękopisach w latach 80tych Skrzypek Opętany i Pierrot i Kolumbina. Powstały one prawdopodobnie przed I wojną światową, są silnie osadzone w symbolizmie.

Symbolizm spowodował zerwanie z dosłownością, zakwestionował przedstawienie rzeczywistości. Jest to sztuka świadoma materii artystycznej, eksponująca umowność środków.

Za kontynuatorów Leśmiana uważa się Józefa Czechowicza oraz poetów tzw. „drugiej awangardy”

1. Witkacy (1885-1939)

Na kształtowanie osobowości Stanisława Ignacego Witkiewicza duży wpływ miał jego ojciec Stanisław Witkiewicz, który od początku chciał w nim widzieć przyszłego artystę. Pierwszy dojrzały utwór Witkacego to 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta powieść napisana w altach 1910-1911. Dzieje burzliwego romansu początkującego artysty Bunga z demoniczną i niszczącą mężczyzn śpiewaczką operową – Akne. Powieść ta ma charakter autobiograficzny(Bungo-autor, Akne-Irena Solska). Ostatecznie nie zdecydował się na publikację utworu. Przeżywał kryzys psychiczny, aby go przezwyciężyć wybrał się w podróż z Bronisławem Malinowskim do Australii. Egzotyczna podróż i doświadczenie rewolucji w Rosji ukształtowały światopogląd Witkacego. Po powrocie do Polski w 1918r w ciągu 7 lat piszę około 40 dramatów (Tumor Mózgowicz, Nowe wyzwolenie, W małym dworku, Niepodległość trójkątów). Wyraża poglądy estetyczne w rozprawach Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia(1919) i Wstęp do teorii Czystej Formy(1923). Z dramatów najczęściej wystawiany jest W małym dworku parodia W małym domku T. Rittnera. Twórczość Witkacego ma wyraźne korzenie w dramaturgii Tadeusza Micińskiego. W latach 1918-1922 był w krakowskim ugrupowaniu awangardowym Formiści Polscy.

Pierwsza reakcja publiczności na twórczość Witkacego postawiła go w pozycji dziwaka (skandal związany z wystawieniem Tumora Mózgowicza w 1921 roku). Pokrewieństwo łączy dramaty Witkacego i Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (problematyka władzy totalitarnej i antyutopia Witkacego)

Witkacy był w 20leciu popularnym malarzem-portrecistą. W 1924 porzucił malarstwo poważne na rzecz zarobkowego, uruchomił tzw. Firmę portretową malując podobizny. Przy malowaniu korzystał z używek, co skrupulatnie oznaczał na obrazach. Do narkotyków zaliczał także sztukę i ideologię – systemy łudzące pozorami, zasłaniające „metafizyczną potworność istnienia”.

Poglądy filozoficzne Witkacego wywodzą się z modernizm, z haseł sztuki czystej, „sztuki dla sztuki”. Teoria Czystej Formy Witkacego mówi, że dzieło oddziałuje na odbiorcę, dając mu możliwość przeżycia metafizycznej Tajemnicy Istnienia. O tym zaś, jaka treść kryje się za ową Tajemnicą, więcej mówią konkretne utwory: jest to przeżycie dziwności, pustki.

Świat Witkacego jest światem przemieszanych sfer, nie rządzi w nim prawdopodobieństwo, postacie są groteskowo przerysowane, fantastyczne. Światopogląd Witkacego jest katastroficzny, w jego utworach przewiduje się nadchodzący kres istniejącej formacji. Najgroźniejszym objawem jest zanik uczuć metafizycznych, gdyż w przeszłości ich źródłem były religia, sztuka i filozofia. Obecnie znajdują się one na granicy wyczerpania.

Zdecydowanie modernistycznym rysem poglądów Witkacego jest dualizm, przekonanie o istnieniu konfliktu materii i świadomości, upadek to pożądanie, erotyka jest ślepym żywiołem zagrażającym duchowi, a demoniczna kobieta niszczy i degraduje w ten sposób mężczyznę, czyniąc z niego niewolnika.

W Pożegnaniu Jesieni(1927) bohaterowie bronią się przed zwykłością egzystencji, poszukują komplikacji, aby pozbyć się stałego scenariusza bytowania: małżeństwo -> rodzina -> stabilizacja materialna. Postacie: niezrealizowany artysta, banalna ukochana, bogata demoniczna kobieta, książe-dekadent. Całość kończy się śmiercią artysty, która go uwalnia od bezsensownego życia.

Pożegnanie Jesieni i Nienasycenie(1930) to powieści katastrogiczne, należące do typu antyutopii. Z polskich utworów zbliżonych do typu antyutopii to Wesele hrabiego Orgaza Romana Jaworskiego. Jest to groteskowy rozpad kultury europejskiej, przedstawienie jej stanu przed ostatecznym upadkiem, gdy poszczególne motywy przybierają formy dziwne, absurdalne. W Nienasyceniu Europa pogrążona w rozkładzie, nie potrafi się obronić przed naporem chińskich komunistów, Ostatnie dni dogorywającej cywilizacji sprzyjają dekadencji, rozwojowi perwersji i wszelkich dewiacji. Wszystko kończy się upadkiem, a główny bohater Genezyp Kapen traci niezależność i staje się manekinem trzymanym na smyczy. Witkacy ostrzega przed totalitarnymi reżimami.

Witkacy uważał, że powieść przez swoją bezkształtność uniemożliwia zaistnienie Czystej Formy. Uważał ją za worek wypełniony różnorodną i przypadkową treścią. U Witkacego komizm i tragizm są wzajemnie powiązane. W dziedzinie dramatu i powieści najbliższy jest mu ekspresjonizm.

Jako dramaturg został uznany za prekursora dramatu absurdu. (Gyubal Wahazar, Jan Maciej Karol Wścieklica, Wariat i zakonnica). W 1934 roku kończy Szewców. Obraz świata po kilku rewolucjach. Pierwszy przewrót – faszystowski, do władzy dochodzą „Dziarscy Chłopcy”, drugi – rewolucja proletariacka, bunt Sajetana Tempe, trzeci – do władzy dochodzą biurokraci. Wszystkie przewroty doprowadziły do rozpadu i klasowego wyczerpania. Ogromną wartością sztuki jest język (wymyślne przekleństwa). Autor gra konwencjami. Dramat ten nie mieści się w idei Czystej Formy, przywołuje dalsze możliwości istnienia kultury.

1. Gombrowicz (1904-1969)

Proces odchodzenia od stylu młodej polski dokonywał się na trzy sposoby:

• Oczyszczenie języka (np. klasycyzm Staffa, zwrot ku codzienności skamandrytów, czy powstanie w powieści ideału narracji realistycznej oszczędnej w środki stylistyczne.

• Ostra negacja i narzucenie nowego układu wartości (futuryści, awangardy)

• Przejęcie pewnych cech warsztatu młodopolskiego, a nawet ich wzmocnieniu, doprowadzeniu do takich konsekwencji, że powstałe w ten sposób dzieło staje się częścią awangardy (Gombrowicz).

U Gombrowicza deformacja rzeczywistości i groteska. Jego awangarda wyrosła z kontynuacji wzorców młodopolskich. Debiutem Gombrowicza był Pamiętnik z okresu dojrzewania(1933) jest to zbiór opowiadań, w których przewija się motyw niedojrzałości oraz opozycji (bohaterka Dziewictwa lubi brud, Tancerz mecenasa Kraykowskiego to historia zafascynowania przeciwieństwem chory człowiek – wspaniały mecenas). Zarysowują się tu podstawowe opozycje światopoglądowe Gombrowicza: forma – chaos życia, dojrzałość – niedojrzałość, wyższość społeczna – niższość.

• Opętani(1939) powieść w odcinkach. Przetworzenie typowych motywów powieści brukowej. Pociąga go niedojrzałość gatunku, dostrzega w nim interesującą formę. Forma jest zawsze zamknięciem, ograniczeniem wolności, narzuca jednostce społeczne określenia, a jedynie gra z nią może na chwile odsłonić pierwotny chaos. Pisarz usiłuje wymknąć się formie. Historie Gombrowicza są blisko „normalnego” życia, wydobywając zaskakujące podłoże kompleksów, ukrytych pragnień i niedopasowania bohatera do ról społecznych.

• Ferdydurke(1937) z początku widziano w nim utwór o zabarwieniu satyrycznym, po Weselu kolejną polską wersje niemocy. (Polskę tradycyjną reprezentują szkoła wpajająca kult Słowackiego oraz dwór ziemiański. Młodziakowie to formacja postępu. Polski dwór – symbol ziemiańskiej tradycji). Bohater przechodzi przez środowiska ziemiańskie, mieszczańskie, szkolne poddając go wszechstronnej próbie. Akcję utworu cechuję nieprzewidywalność i nieprawdopodobieństwo. Występują elementy przypowiastki filozoficznej(walka syntetyka z analitykiem) Historia Józia to walka z formą. Najpierw z narzuconą mu pupą-niedojrzałością. Młodziakowie narzucają mu mieszczański ideał postępu. Świat bezforemny jest niemożliwy, zawsze jakaś forma nas zniewala. Na wsi zostaje przyłapany w dialekt wyższości i niższości. Ferdydurke to zdejmowanie kolejnych masek powagi i formy, którymi w życiu codziennym staramy zasłonić ciągle tkwiące w nas dziecko, to wielki traktat o nieautentyczności życia zgodnie z narzuconymi formami. Poza formą jest tylko chaos – nie ma wyjścia.

• Iwona księżniczka Burgunda(1938) – młody książe, cierpi z nudów. Pociąga go skrajnie nieatrakcyjna Iwona(jako przeciwieństwo), postanawia się z nią ożenić, a dwór doprowadza do tego, że Iwona dusi się ością podczas uczy. Iwona – uosobienie bierności – jest kusząca jako idealna ofiara. Obecność ofiary wyzwala w otoczeniu pociąg do zbrodni: odstręczająca i bierna Iwona paradoksalnie aktywizuje w innych ich ukryte „ciemnie” pożądanie.

Groteska Gombrowicza ściśle powiązana jest z jego filozofią formy; groteskowość form, zachowań czy fabuł, ich jaskrawa umowność, to sposób pokazania rządzącej życiem nieautentyczności, konwencji.

1. Bruno Schulz (1892-1942)

Debiutował w latach 30tych, przedstawiciel prozy awangardowej. Sklepy cynamonowe(1933) opublikowany przy protekcji Nałkowskiej. Sanatorium pod Klepsydrą(1937). Schulz był żydowskim nauczycielem rysunku w Drohobyczu gdzie zginął w 1942 roku zastrzelony przez gestapowca.

Schulz zaciera granice między światem realnym a snem, marzeniem a mitopodobnym wydarzeniem. Mit to kategoria najbardziej podstawowa w jego pisarstwie, rozumiany jako mit tkwiący w podświadomości człowieka zwłaszcza w odczuciach dzieciństwa. Widać tu podobieństwa do psychoanalizy freud’owskiej i archetypów(pewne elementarne wyobrażenia ludzkości) Junga.

Bohaterem opowiadań Schulza jest dojrzewający Józef, syn kupca bławatnego z małego miasteczka, które przebywa w dziwnej rzeczywistości, leżącej jakby „obok” realności. W niej pojawiają się postacie Ojca – czasem Boga i demiurga, czasem bezradnego starca – a służąca Adela staje się boginią. Sanatorium pod Klepsydrą stanowi jakby dalszy ciąg Sklepów cynamonowych. Bohater jest starszy, ojciec nie żyje, choć to stwierdzenie odnosi się wyłącznie do świata faktów. Jednym z najważniejszych motywów mitologicznych u Schulza jest Księga. W jej wyobrażeniu krzyżują się różne inspiracje – przede wszystkim wywodzące się z żydowskiej tradycji religijnej (studiowanie Tory). Opowiadanie Księga wplata te elementy w przeżycia dziecka samodzielnie poszukującego ukrytego sensu w słowie pisanym. Bohater kwestionuje autentyczność Biblii, a dostrzega elementy prawdziwego mitu w reklamowej opowieści. Schulz nie uważa dzieciństwa za okres niedojrzałości, ale za „epokę genialną”, poetycką, mitotwórczą.

Świat Schulza jest poetycki i nasuwa analogie z poezją Leśmiana. Jego proza jest silnie zmetaforyzowana. U Schulza podobnie jak u Leśmiana poznanie ma charakter dynamiczny, zakłada płynność strumienia życia, co określa też stosunek między słowem a rzeczą. Życie jest nieustannym dzianiem się, przemianą. W prozie Schulza rzeczy, procesy, czy nawet pory roku i dnia mogą otrzymywać osobowość, są animizowane i personifikowane, przypisuje się im samodzielną wolę.

Schulz publikował w prasie także recenzje i szkice o książkach. Jako jeden z nielicznych od razu wysoko ocenił Ferdydurke.

Przetrwała tylko część dorobku plastycznego Xsięga bałwochwalcza to teki z grafikami osnutymi wokół masochizmu. Erotyzm w prozie i grafice Schulza ma charakter perwersyjny i zakorzeniony jest we wzorach ekspresyjnych.

1. Druga awangarda

1. Kwadryga

Głównym organizatorem grupy był Stanisław Ryszard Dobrowolski. Pismo „Kwadryga” wychodziło w latach 1927-1931. Twórcy tam zrzeszeni kierowali się ambicją stworzenia konkurencji wobec poprzedników. W skład wchodzili m.in. Stanisław Ciesielczuk, Władysław Sebyła, Włodzimierz Słobodnik, Stefan Flukowski, Lucjan Szenwald, Nina Rydzewska, i Konstanty Ildefons Gałczyński. Zaprzyjaźniony z „Kwadrygą” był także prozaik Zbigniem Uniłowski, autor powieści Wspólny pokój., której powstanie jest związane z losami grupy. Powieść jest skrajnie pesymistyczna, naznaczona akcentami nihilizmu. Twórcy „Kwadrygi” pozostawali w oddziaływaniu kręgu pozytywnej utopii społecznej lewicy, pociągała ich wizja „sztuki uspołecznionej”, ostro krytykowali zastaną rzeczywistość.

Hasła/program „Kwadrygi”:

• poezja wrażliwa społecznie

• prostota formalna

• odwoływano się do myśli i idei pracy Norwida a także Stanisława Brzozowskiego

Nie potrafili do końca przeciwstawić się skamandrytom, których wzory poezjowania często przejmowali

Wraz z rozwojem poszczególnych artystów ich indywidualnych stylów, grupa zaczęła się rozpadać. Włodzimierz Słobodnik i Stanisław Ciesielczuk przedstawiali liryczny obraz wsi. Nina Rydzewska wydała tylko jeden tomik Miasto(1929). Stefan Flukowski w swoich utworach bliski był awangardystów(Słońce w kieracie(1929)). Stworzył także groteskę Urlop bosmanmata Jana Kłębucha – zderzenie wiejskiego mitu i myślenia prymitywnego z groźbami współczesności, do których należy faszyzm. Dobrowolski stworzył poetycki obraz biedoty Warszawy. Gałczyński nie miał tak mocno politycznych poglądów, po rozwiązaniu lewicowej „Kwadrygi” przeszedł do faszyzującego „Prosto z mostu”

„Kwadryga” to ugrupowanie pośrednie, szukające własnej drogi między realizmem Skamandra i teoriami awangardy.

Władysław Sebyła (1902-1940) Pieśni szczurołapa(1930) – metaforyczna opowieść poetycka. Szczurołap, który grając na flecie, wyprowadza szczury z miasta. Szczury symbolizowały zło usadowione w ludzkich sercach, rozplenione w życiu i sprawujące władzę. Szczurołap – poeta. Sebyła jest poetą-wizjonerem, który odkrył liryczną wartość obrazów eschatologicznych, czyli fantastycznych wizji końca światy. Debiutował tomem Modlitwa(1927). Cykl Cztery wiersze o wojnie to wizja kataklizmu, który przypomina apokalipsę. Poeta po upadku „Kwadrygi” łączy się z pismem „Zet” propagującym romantyczną filozofię Hoene-Wrońskiego. Poezja Sebyły jest katastroficzna – przedstawia świat w trakcie wielkiego kataklizmu. Jego wizje są egzystencjalne, odnoszą się do teraźniejszości, są ujawnieniem nieznanego apokaliptycznego wymiaru rzeczywistości, kondycji ludzkiej. W 1938 roku wydaje ostatni tom Obrazy myśli. Sebyła zginął w czasie wojny w Katyniu.

1. Józef Czechowicz (1903-1939)

W latach 20tych w Lublinie tworzy się środowisko literackie. Początkowo powstaje grupa „Reflektor”. Czechowicz jest wybijającą się osobowością wśród młodych poetów. Czechowicz niewątpliwie terminował u poetów Awangardy Krakowskiej. Jednakże, od pierwszego tomu wierszy Kamień(1927) zaznacza się jego silna indywidualność i odrębność. Poezja Czechowicza jest symboliczno-magiczna, wykorzystuje podświadomie działanie rytmu, sugestię, mit. Wiersz jest muzyczny, a zdanie zaciera się. Początkowo u poety pobrzmiewają echa Przybosia. Świat lubelskiego poety jest wiejski, sielski, słowa są niejasne. W wierszach Czechowicza pojawiają się fraz rytmiczne. Stosuje instrumentacje zgłoskowe („Siano pachnie sianem” z wiersza Na wsi). Nie stosuje wielkich liter, rezygnuje z interpunkcji. Dzięki temu jego wiersze zyskują wieloznaczność.Czechowicz był wizjonerem, przedstawicielem postawy kreacyjnej. Wiele go łączyło z programem głoszonym przez Ludwika Frydego, poszukującego inspiracji w związkach przeżycia religijnego i poezji. Poezja czysta to pewien nieosiągalny ideał, przeciwieństwo intelektualizmu, chłodnej kalkulacji i klasyczność, istotą poezji jest tajemnica i intuicja.

Bliski Czechowiczowi jest liryzm Słowackiego.

Czechowicz nie przejął światopoglądu awangardy, ale przejął jej osiągnięcia. Jego wiersze są obrazowymi transpozycjami uczuć, nie wyrażają ich wprost, sięgają jednak również do nieświadomości i mitu. Od 1933 Czechowicz przebywał w Warszawie. W 1938 wraz z Fryde powołują do życia kwartalnik „Pióro”. Jego programem było uznanie dla autonomii sztuki, wizyjności, wyobraźni. Istotną tradycją była sztuka awangardowa, a obiektem ataku – model poetycki grupy Skamandra oraz wszelkie postacie naturalizmy w sztuce. Krytykowali też wciąganie artystów w politykę. (klerkizm – odmowa bezpośredniego uczestniczenia w życiu społecznym i politycznym).

W latach 30tych Czechowicz stał się nieformalnym przywódcą kręgu młodych poetów, którzy mieszkali u niego. Najzdolniejszym był Stanisław Piętak autor powieści Młodość Jasia Kunefała opowiadającej o narodzinach wrażliwości artystycznej.

W „Piórze” pojawiały się nazwiska obiecujących debiutantów lat 30tych – Anna Świrszczyńska, Zbigniew Bieńkowski, Jan Śpiewak i grupa związana z wileńskimi „Żagarami”.

Ostra krytyka Skamandra i nawiązywanie do tradycji awangard lat 20stych to nie jedyne wyznaczniki tego pokolenia, które około roku 1930 zaczyna odgrywać znaczącą rolę w rozwoju poezji i zaczyna być nazywane Drugą Awangardą. Wyznaczniki tej formacji to:

• katastrofizm

• mroczne przeczucia

• niewiara w utopie społeczne.

• liryzm, wizyjność.

Poetyka Czechowicza, oparta na intuicji, micie, wyobraźni i kontemplacji, sięga po przeczucie, usiłuje w ten sposób wyjść poza realność, odsłonić tajemnicę przyszłości. Słynny wiersz żal jest jedną z najbardziej sugestywnych manifestacji katastrofizmu przeczuć. (ostatni wers „I bombą trafiony w stallach”. Czechowicz zginął 9 września 1939 w czasie bombardowania...)

1. Żagary

Pod koniec lat 20tych w Sekcji Twórczości Oryginalnej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie zaczęła się kształtować grupa młodych twórców, którzy następnie redagowali dodatek literacki do „Słowa Wileńskiego”. Swoje pismo nazwali „Żagarami” z szacunki dla wileńskiej tradycji, tak bowiem nazwano w dialekcie miejscowym cienkie witki, chrust na ognisko. Pismo zaczęło wychodzić w 1931r. Straciło później poparcie redaktora „Słowa”, zaczęło funkcjonować samodzielnie jako „Piony”. Nie przerodziło się w trwałą instytucję życia literackiego ale umożliwiło start i dojrzewanie kilku młodym twórcom, m.in. Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament. Nieoficjalnym ideowym przywódcą był Henryk Dembiński, który chciał nadać Żagarom charakter lewicowy.

Wkrótce nawiązali kontakt z „Kwadrygą” oraz z Czechowiczem którego uważali za najwybitniejszego poetę pokolenia.. W ten sposób dołączyli do wspólnoty pokoleniowej zwaną Drugą Awangardą. Źródła inspiracji:

• z jednej strony lewica i myśl Stanisława Brzozowskiego.

• z drugiej nowe nurty religijności katolickiej

• myśliciele reprezentujący pesymizm dziejowy (np. Witkacy)

Przekonanie o kryzysie form ustrojowych, o zużyciu się dotychczasowych ideologii i konieczności odnowy łączyło się z poetyckim katastrofizmem, który stanowił ważny etap rozwoju poetów wileńskich. Katastrofizm jest pojęciem niezbyt ostrym. Za katastroficzne uznaje się poglądy mówiące o bliskiej i nieuchronnej zagładzie wartości, cywilizacji, o mającym nadejść nowym etapie dziejów, który będzie w stosunku do współczesności regresem, czy wręcz triumfem zła. Reprezentanci katastrofizmu w „Żagarach”.

Aleksander Rymkiewicz (1913-1980) w poemacie Tropociel(1936). Podobnie jak ekspresjoniści tak i poeci wileńscy tworzą sugestywny obraz zła; ich świat jest naznaczony dualizmem zła i dobra, zagrożony przez substancjalne, gotowe do ataku ciemne siły. Przerażające obrazy tłumów ludzkich przedstawianych z góry: u Rymkiewicza jako stada, u Wittlina jako ciała, u Sebyły jako piechota przemieniona w jezioro krwi.

Obrazy katastrofistów nie są relacją z tego co się stało, lecz tego co stać się może, są fantastyczne. Poemat Zagórskiego Przyjście wroga(1934), jedna z najskrajniejszych realizacji katastrofizmu w kręgu wileńskim, opowiada o zstąpieniu na ziemie Antychrysta i w dziwny sposób miesza realia wzięte z rzeczywistości(Piłsudski) z fantastyczną eschatologią. Katastrofizm wyrósł z przerażenia I wojną światową. U Sebyły ma charakter egzystencjalny u Rymkiewicza i Zagórskiego są to wizje apokaliptyczne.

Katastrofizm jest rozpoznaniem, które ściera się z prawdą religijną. Poeci sięgają po Apokalipsę, używają symboliki religijnej. Używają jej jednak do celów świeckich. Świat katastrofistów to świat, który Bóg porzucił albo wydał na pastwę zła.

W poezji grupy „Żagary” szybko nastąpił odwrót od katastrofizmu, Rymkiewicz stał się poetą odczuwającym piękno przyrody. Zagórski nie pozwolił nigdy przedrukować w całości Przyjścia wroga. Miłosz – katastrofizm był u niego przefiltrowany przez silną indywidualność. Wizjonerstwo poetyckie i poszukiwanie wielkiej syntezy okazały się trwałymi cechami twórczymi Miłosza, ale to za mało, by ją uznać za przedłużenie katastrofizmu.

1. Ład sztuki.

Katastrofizm był jedną z cech wyróżniającą Drugą Awangardę. Do tego kręgu zalicza się także twórczość Mieczysława Jastruna. Wizyjność, namysł, niepokój, poszukiwanie czystego liryzmu – to cechy przeciwstawiające 30-lecie 20-leciu.

Mieczysław Jastrun (1903-1983) w 20leciu międzywojennym wydał 4 tomy Spotkanie w czasie (1929), Inna młodość (1933), Dzieje nieostygłe (1935), Strumień i milczenie (1937). Nie był członkiem żadnej z grup poetyckich. Jego poezja obraca się wokół problemów czasu, przemijania, sztuki. Również u niego zaznaczył się katastrofizm. Próba kontaktu z inną rzeczywistością zbliża poetę do symbolizmu.

Jerzy Zagórski (1907-1984) – w początkach twórczości stosował metodę nadrealistów – pisanie w półśnie. W ten sposób powstały początki Przyjścia wroga. Pierwszy tom Ostrze mostu (1933), wiersz Sen, czyli bitwa figur jest zapisem snu, jednak podmiot mówiący w tym wierszu jest kobietą i wiersz wyraźnie należy do liryki roli. Oda na spadek funta – kryzys ekonomiczny przedstawiony za pomocą serii apostrof, historycznych powiązań. W teorii Zagórski krytykował oparcie poezji na metaforze które głosił Peiper. Sam w wierszach wprowadzał elementy dyskursu. Ostatni tom w 20leciu – Wyprawy(1937).

Czesław Miłosz (1911-2004) – debiutował w 1933 Poematem o czasie zastygłym, Jego drugi zbiór Trzy zimy(1936) sprawił, że został uznany za najwybitniejszego poetę grupy i pokolenia. Jest autorem wiersza Wam, w którym znalazło się credo żagarystów („A my już upadamy. I jeszcze do wschodu / Obracamy swe oczy. Ale przecie ziemia / Zaspokoić naszego nie potrafi głodu / Z przeklętego bowiem jesteśmy pokolenia”). Wiersz ten przeciwstawia młodych targanych niepokojem – jałowej pustce salonów, w których toczą się tzw. kulturalne rozmowy.

Publicystykę Miłosza początkowo cechowała duża agresywność. Jednakże pokazuje także oblicze subtelnego eseisty, poszukiwacza przeżyć duchowych(dwa szkice O milczeniu i Zejście na ziemię) Tematem pierwszego eseju jest to, że sztuka nie jest tożsama z religią, jej celem bowiem jest doskonałość artystyczna. Miłosz uważa, że odpowiedzią na dziejące się zło może być osobowość twórcy, jego niezależność, postawa dystansy i niezgody na wtopienie w bezduszny, anonimowy tłum.

Trzy zimy to zbiór, który wiele zawdzięcza katastrofizmowi. Występują opozycje natura-czująca jednostka, człowieka – podmiotu i ludzkości, która naznaczona jest tragicznym piętnem. Pojawia się eschatologia w odczuwania świata (Obłoki). Obrazy są skutkiem stanu w którym znajduje się poeta. Stan podobny z transem poety romantycznego. Jednocześnie pojawia się emocjonalne opanowanie, postawa oceniająca. Ton poety jest spokojny, wszystko co żyje, ma swój kres: za takim stwierdzeniem stoi długa tradycja i poetycka, i filozoficzna kultury śródziemnomorskiej. Charakterystycznym dla poezji Miłosza jest połączenie klasycznego dystansu z wizyjnością (jak u romantyków).

Nowy klasycyzm tendencja szerząca się w latach 30tych – Iwaszkiewicz, Napierski, Staff, Miłosz. (oraz poeci w których pojawiały się odniesienia do kultury śródziemnomorskiej). Klasycyzm Miłosz to przeciwieństwo prowincjonalizmu i doraźności, wyjście poza ograniczenia, jakie narzucają miejsce i czas. Zamiłowanie do dyscypliny, intelektualizm, opanowanie emocji.

1. Wyzwania współczesności – literatura i polityka

1. Literatura proletariacka

Pierwsza połowa XX wieku to okres gwałtownego narastania ideologii i ruchów masowych. W Polsce idee i wzory pochodzące z ZSRR miały znaczną siłę oddziaływania (nawet po 1921r). W latach 20tych w ZSRR prężnie rozwija się Proletkult głoszący koncepcję nowej kultury robotniczej, która wyprze przeżytki burżuazyjne i stworzy nową kulturę mas. W Polsce idee nowej kultury klasowej początkowo lansuje „Kultura Robotnicza” (1922-1923), wysuwając postulat sztuki rewolucyjnej. (powstaje paradoks, z jednej strony nowa literatura klasy robotniczej burząca stare struktury, zrywająca ze schematami co by plasowało ją w radykalnej awangardzie, z drugiej, jeśli ma być popularna powinna być masowa, a awangardowość na to nie pozwalała). 1924r artykuł Stefana Napierskiego O rewolucji w poezji (opublikowany w „Wiadomościach Literackich”)

W 1925r trzech poetów: Witold Wandurski, Stanisław Ryszard Stande i Władysław Broniewski publikuje zbiorowy tom Trzy salwy.

Władysław Broniewski(1897-1962) – operował mocnym, prostym, dobitnym językiem. Swój radykalizm społeczny traktował jako przedłużenie ideałów polskiego ruchu niepodległościowego. Zadebiutował tomem Wiatraki(1925) ale etyka ustaliła się później. Następnie Dymy nad miastem(1927), poemat Komuna Paryska(1929), zbiór Troska i pieśń(1932). W jego twórczości wyraźne są echa romantyzmu. Poczucie zawodu wobec niepodległości. Pojawiają się też wiersze liryczne, świadectwa zmiennych nastrojów, depresji. W artykule Wczoraj i jutro poezji w Polsce Broniewski sformułował swoje stanowisko „Poeci tego wyzwalającego się świata nie piszą dla proletariatu, ale jako proletariat”. Wiersze Broniewskiego są emocjonalne i dobitne a ich tematyka różnorodna: od protestu społecznego po wyraz przeżyć. Sporo jest wierszy wiecowych, poeta przyjmuje rolę trybuna ludowego.

Model awangardowy z poetów rewolucyjnych reprezentują Marian Czuchnowski i Lech Piwowar. Bliżsi Broniewskiemu są Edward Szymański, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Lucjan Szenwald. W 1937 na miejscu „Kwadrygi” powstaje „Nowa Kwadryga”.

W dziedzinie prozy preferowany jest model powieści realistycznej i reportażowej. Powieścią napisaną ze stanowiska komunistycznego jest Kordian i Cham(1932) Leona Kruczkowskiego. Kruczkowski uważał, Żeromskiego za pisarza, który stworzył model zaangażowania, ale uległ idealizmowi i nie sprostał własnemu wyznaniu. Książka ta jest paszkwilem na polską tradycję powstaniową i przeciwstawienie jej chłopskiej krzywdy. Kruczkowski uważa, że praca pisarza powinna ograniczać się do zabiegów montażu i wyboru właściwej perspektywy – a fikcję należy zastąpić literaturą faktu.

1. „Prosto z mostu”

W latach 30tych pojawiają się próby stworzenia polskiej wersji faszyzmu. Rozwijają się nurty narodowe. W 1935 roku zaczyna ukazywać się tygodnik społeczno-kulturalny „Prosto z mostu” związany z Obozem Narodowo-Radykalnym. Redaktor Stanisław Piasecki, miała to być konkurencja dla liberalnych „Wiadomości Literackich”. Przez pismo przewijali się m.in Jerzy Andrzejewski, Karol Irzykowski. Propagowało hasła narodowej demokracji. Po 1937 staje się jeszcze bardziej radykalne, atakuje Skamandrytów. Miało to tym większe znaczenie, że w Polsce funkcjonowało wówczas wiele mniejszości narodowych(głównie Żydzi). W latach 30tych wśród ortodoksyjnych Żydów pojawia się idea syjonistyczna, czas walczyć o własne państwo. Co dziwne „Prosto z Mostu” atakuje głównie Żydów już zasymilizowanych. Chcieli wyeliminować pewnych twórców z życia literackiego. Eksperymentatorstwo, groteska, pesymizm – traktowane jako „nie polskie z ducha”. „Prosto z mostu” lansowało Konstantego Ildefonsa Gałczyński(1905-1953). Był nastawiony konformistycznie do zewnętrznych okoliczności. Gałczyński początkowo związany był z „Kwadrygą”. W jego poezji pojawiają się elementy kiczu. W jego liryce często pojawiają się księżyc, muzy, kwiaty, światło świec. Poeta kreuje się na dobrego rzemieślnika, który potrafi nawet drugorzędny materiał przerobić na „prawdziwą sztukę”. Współpracował z „Prosto z mostu” gdyż było to dla niego opłacalne finansowo.

Bal u Salomona (1937) jeden z najwybitniejszych przykładów nadrealizmu w Polsce. Poemat jest oparty na grze skojarzeń, swobodnym przepływie motywów, stanowi zapis natchnienia, zawierający również elementy nonsensowne. Jest to bal całkowicie nierzeczywisty, pozbawiony satyrycznych odniesień. Jest to wielka metafora świata. W jego wierszach pojawia się wiara w odrębną rzeczywistość, wolną od uwikłań i czystą. Liryzm jest przepustką do tej lepszej rzeczywistości, w której kwitną miłość i piękno. Jego poezja sławi intymne szczęście.

Nowa satyra Gałczyńskiego zabarwiona jest nie partyjnością, ale poczuciem czystego nonsensu. (Skumbrie w tomacie1936r.). Skumbrie w tomacie to autentyczna nazwa konserw, dokładnie – makreli w pomidorach, ale pod piórem poety może to być i przekleństwem, i wykrzyknikiem podziwu, i wyrazem polskiej pasji na pograniczu wariactwa. Najbardziej oczywisty podtekst tego wiersza to satyra na inteligenckie mrzonki.

1. Nowe zjawiska w prozie

1. Pesymizm lat trzydziestych

Katastrofizm jest tylko jednym z przejawów zwątpienia w optymistyczną przyszłość. Wiązało się to z oceną sytuacji politycznej, oraz z poczucia siły zła tkwiącej w psychice człowieka. Powieści (szczególnie psychologiczne) lat trzydziestych często stawiają taką diagnozę.

Określenie „psychologizm” stało się modnym hasłem w krytyce lat 30tych i nie oznaczało wyłącznie obecności psychologii w powieści – raczej pewien typ podejścia, taką analizę bohatera, w której nad czynnikami zewnętrznymi o charakterze społecznym, czy uwarunkowaniem przez los, zaznacza się przewaga czynników indywidualnych.(np. u Nałkowskiej z lat 20tych ważne jest otoczenie społeczne bohatera)

Przykładem powieści psychologicznej jest Zazdrość i Medycyna(1933) Michała Choromańskiego. W serii migawek wyłania się sytuacja trójkąta małżeńskiego – bohaterami są: zazdrosny mąż, piękna Rebeka i chirurg, wszystko spowija sensacyjność i tajemniczość, wszystko rozgrywa się w Zakopanem. Powieść krytycznie zaatakował Ignacy Fik reprezentujący pogląd marksistowski.. Jest zwolennikiem podejścia społecznego.

Właściwości nurtu psychologicznego: rozluźnienie narracji, poszukiwanie niesamowitości, analityczność, zainteresowanie anormalnością. Proza ta jest wyrazem pesymizmu lat 30tych.

W nurcie psychologizmu mieści się także Cudzoziemka Kuncewiczowej.

Behawioryzm, metoda polegająca na wyciąganiu wniosków na podstawie opisu zewnętrznych reakcji i zachowań ludzkich. Stosowali ją Zofia Nałkowska i Kaden-Bandrowski. W obieg wchodzi także psychoanaliza zajmująca się problemem „wnętrza”, psychiki. Jan Brzękowski Psychoanalityk w podróży(1929) eksperymentuje z czasem, wprowadzając jego subiektywne wymiary, co doprowadza do groteskowych zdarzeń. Stefania Zahorska Korzenie(1937) teoria Freuda jest przedmiotem rozmów bohaterów.

Tadeusz Breza (1905-1970) – jego prozę cechuje intelektualizm, poszukiwanie uogólnień dotyczących człowieka – i świadomość, że każda prawda o bohaterze może ulec zmianie i odmiennie przedstawiać perspektywy różnych osób. Adam Grywałd(1936) rozgrywa się w środowisku mieszczańskim; zawiedzona miłość Adama do Izy przenosi się na jej brata. Akcja postępuje wolno, jest enigmatyczna

Zofia Nałkowska – Niecierpliwi(1939) rodzina Szpotawych obciążona skłonnościami samobójczymi.

Adolf Rudnicki(1909-1990) debiut Szczury(1932) pamiętnik beznadziejnej młodości na prowincji. Znakomite opowiadanie Niekochana(1937) Historia udręki miłości Kamila i Noemi. Ona – kocha, on – jest wypalony wewnętrznie.

Psychologizm lat 30tych jest zdecydowanie pesymistyczny.

Jerzy Andrzejewski(1909-1983) – Ład serca(1938) powieść nie zaliczana do psychologizmu, łączy ją z tym nurtem pesymizm. Wyraził w powieści dylematy nowoczesnego katolicyzmu. Pojawia się nowy model religijności nastawiony na obrzędowość, wspólnotę. W powieści Andrzejewskiego pojawia się problem zła i indywidualnej walki każdego człowieka o własne zbawienie. Akcja dzieje się na białoruskiej wsi, jednym z bohaterów jest ksiądz Siecheń, który doświadcza własnej bezsilności nie potrafi pomóc innym. Akcja powieści obrazuje dramat wiary i zwątpienia.

1. Autobiografizm

Pojawili się prozaicy spoza inteligencji. Wnoszą do literatury autentyzm i własny sposób spojrzenia. Stanisław Piętak Młodość Jasia Kunefała(1938) charakter wyraźnie autobiograficzny, poetycka wizja wiejskiego dzieciństwa. Utwór o skomplikowanej narracji.

Zbigniew Uniłowski którego cechuje neonaturalizm. Zmarł mając 28 lat napisał 5 książek, najbardziej znane: Dwadzieścia lat życia(1937), Wspólny pokój(1932) powieść opisująca wspólne życie grupy artystów w jednym pokoju. Nie jest to malownicza cyganeria, panuje nędza, gruźlica, postępująca degradacja fizyczna na skutek biedy. Jest to portret karykatura „Kwadrygi”. Dzień rekruta krytyczny obraz wojskowego drylu. Utwory na pograniczu literatury i reportażu.

Henryk Worcell(1909-1982) Zaklęte rewiry(1936) powieść ma charakter autobiograficzny, narracja prowadzona w formie pamiętnika prowadzonego przez kelnera. Spojrzenie na eleganckie towarzystwo z tej perspektywy obnaża pozerstwo i snobizm. Sergiusz Piasecki barwna biografia (wywiad wojskowy, więzienie za napad z bronią wręku) Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy. Sensacyjna fabuła, odniosła duży sukces, dzięki czemu został zwolniony z więzienia. Bogom mocy równi również duży sukces. Jego twórczość ma charakter sensacyjno-polityczny.

1. Reportaż

Jeden z nowych gatunków dziennikarskich. Reporter traktuje opis rzeczywistości jako swoje podstawowe zadanie, przy czym w centrum uwagi znajduje się zawsze pewien problem społeczny, wynikający z wiedzy i przekonań autora. Wanda Melcer by lepiej poznać opisywane środowisko np. nocowała w schroniskach. Na pograniczu reportażu znajdują się utwory „Przedmieścia”, ale mają one książkowy charakter. Reportaż może mieć charakter interwencyjny. Pojawiają się reportaże sądowe. Znanym reportażystą był Melchior Wańkowicz autor cyklu Na tropach Smętka zajął się problemem świadomości narodowej Warmii. Konrad Wrzos opisał w Oko w oko z krzyzysem wielki kryzys ekonomiczny w Polsce. Do klasyki należą reportaże z podróży W czerwonej Hiszpanii Ksawerego Pruszyńskiego i Kanada pachnąca żywicą Arkadego Fiedlera.

1. Powieść popularna

Zyskała nazwę trywialnej i brukowej. Już w XIX wieku powieść popularna ma szeroki krąg odbiorców. Dominuje w niej żywa akcja, sensacja, melodramatyzm, elementy tajemniczości i cudowności lub pornografia. Zjawisko kiczu literackiego zaczyna również zastanawiać pisarzy awangardowych(Gombrowicz)

„Klasyczną” pisarką literatury popularnej była Helena Mniszkówna. Najsłynniejsza Trędowata(1909, 16 wydań do 1938). Powstała parodia Trędowatej autorstwa Magdaleny Samozwaniec Na ustach grzechu(1922). Parodia przez świadome przerysowanie wydobyła melodramatyczność Trędowatej, czyniąc z niej źródło dowcipu i zabawy.

Irena Zarzycka Dzikuska(1927) Jawnogrzesznica, Okruch zaklętego zwierciadła. Tworzy fabuły miłosne, operuje schematami.

Tadeusz Dołęga-Mostowicz – Kariera Nikodema Dyzmy(1932) – przedstawia zabawne dzieje przypadkowej kariery człowieka z marginesu, który dzięki nieporozumieniom dostaje się w coraz to wyższe sfery. Jest to ostra satyra na polskie stosunki ukazując klikowość sfer wyższych. Inne utwory Kiwony, Trzecia płeć(utwór przeciwko pracy kobiet), a także bardziej sensacyjne Znachor, Profesor Wilczur..

Dwudziestolecie było ważnym etapem rodzenia się kultury masowej

1. Nowe formy pisarstwa historycznego

Po odzyskaniu niepodległości zmieniły się zadania i funkcje pisarstwa historycznego. Musiała ona teraz podtrzymywać świadomość narodową i budzić uczucia patriotyczne. Nowe zjawisko, zainteresowanie relacją Polska-Europa w historii - Czerwone tarcze Iwaszkiewicza, także Krzyżowcy Zofii Kossak-Szczuckiej, powieści Hanny Malewskiej i Teodora Parnickiego.

Krzyżowcy(1935) to powieść o udziałach Polaków w wyprawach krzyżowych, jest to ogromna panorama epicka wydarzeń, które zmieniły Europę. Uznaje obecność w dziejach czynnika nadprzyrodzonego. Czerwone tarcze to przeniesione w przeszłość współczesnych dylematów, a pisarz uchyla się od pytania o prawdopodobieństwo.

Hanna Malewska Żelazna korona(1937), Jan Parandowski – Dysk olimpijski – zainteresowanie sportem. Przypomnienie starożytnych igrzysk olimpijskich, poszukiwanie w przeszłości inspirującego ideału.

Teodor Parnicki(1908-1988) Aecjusz ostatni Rzymianin(1937) próbuje wyobrazić sobie daleką przeszłość kreując swoje wizje, wykorzystuje źródła historyczne i przekazy, ale posługuje się fantazją, tworzy samodzielne konstrukcje(a nie rekonstrukcje). Szukać w nich trzeba nie prawdy szczegółu, ale doniosłych problemów intelektualnych.

Srebrne orły(1944) wizja europejskiego średniowiecza, obejmująca również Polskę Chrobrego. Prawda w utworze jest jednak zawsze zapośredniczona, to nie obiektywna relacja o tym, „co się zdarzyło”, ale zawsze subiektywna prawda jakiejś postaci, nacechowana jej charakterystycznym sposobem widzenia. Szczególną rolę odgrywają wypowiedzi postaci o sobie, ich komentarze na własny temat.

Dwa nurty pisania historycznego: europejski – Iwaszkiewicz, Malewska, Kossak-Szczucka, Parnicki. Oraz rodzime: np. Kordian i Cham Leona Kruczkowskiego. Piotr Choynowski O pięciu oanach Sulerzyckich(1928), Opowiadania szlacheckie(1936), posługuje się klasyczną formą noweli, przypominającą gawędę szlachecką.

Pisarzom średniowiecze wydawało się szczególnie poetyckie a przy tym pociągające przez uniwersalizm kulturowy.

Rozwój eseju historycznego.

Cykl biograficzny: Nurt(1934), Diogenes w kontuszu(1937), Zmierzch wodzów(1939) Wacława Berenta to przykład pisarstwa odkrywczego, które trudno zakwalifikować formalnie. Berent tworzy opowieść, miejscami gawędę. Osią utworów jest problematyka intelektualna świadomy wysiłek „podniesienia poziomu życia umysłowego w kraju w okresie zaborów”

Karol Zbyszewski Niemcewicz od przodu i tyłu – pisarz pamflecista, amator pikantnych szczegółów obyczajowych i politycznych skandali.

Jan Parandowski Mitologia(1924) cenne kompendium popularyzatorskie wykorzystywane do dziś. Eseistyczny charakter mają Rzym czarodziejski i Dwie wiosny, a także Trzy znaki zodiaku. Parandowski to miłośnik antyku, zwolennik klasycznej wizji starożytności, akcentującej ideały ładu

Stanisława Przybyszewska – dramat Sprawa Dantona(1931) – nieślubna córka Przybyszewskiego. Fascynacja czasami Wielkie Rewolucji Francuskiej. Dramat pełen spięć, dynamiczny, przedstawia walkę o władze między Robespierre’em a Dantonem. Fascynacja problem związku rewolucji i dyktatury.

Wspólną podstawą zarówno pisarzy zainteresowanych antykiem, jak i średniowieczem jest poszukiwanie korzeni kultury europejskiej i próba przedstawienia wartości, które umożliwiały jej jedność, współcześnie zagrożoną. Nowością jest idealizacja średniowiecza.

1. Literatura polska w latach II wojny światowej

1. Romantyzm wrześniowy

Wybuch wojny poprzedziły wiersze – zapowiedzi, wezwania do walki, przeczucia. W kwietniu 1939r. Władysław Broniewski napisał wiersz Bagnet na broń. Broniewski należał do twórców związanych ideowo z radykalną lewicą. Wychował się w atmosferze polskiej tradycji powstaniowej, sam jako żołnierz Legionów i kapitan podczas wojny polsko-sowieckiej zachowywał się zgodnie z nakazami, jakie sformułowała tradycja walki wyzwoleńczej. Broniewski w wierszu Bagnet na broń uważa, że wobec zagrożenia bytu narodowego trzeba zawiesić dawne spory. Wchodzi w symbolikę romantyczną, opowiada się za postawą walki i za poezją walki. Poeta przemawia w imieniu zbiorowości, ojczyznę określa jako „dom”, a nakazem chwili staje się jego obrona.

Przed wrześniem 1939r dochodzi do odnowienia wzorca poezji tyrtejskiej.

W ostatnim numerze (3.09.1939) „Wiadomości Literackich” znalazł się wiersz Wierzyńskiego Wstążka z „Warszawianki” przywołujący postać Piłsudskiego w otoczeniu romantycznych rekwizytów. Kolejne wiersze Wierzyńskiego to modlitwy narodu.(Święty Boże).

W związku z okolicznościami przeważają wiersze rytmiczne, zrymowane, adresowane do większej zbiorowości.

Alarm Słonimskiego, przesłany przez poetę do kraju z emigracji, ale osnuty wokół komunikatów radiowych podczas walk o Warszawę w 1939r., kolejny wiersz-wezwanie, pobudka, wyraz wspólnego przeżywania zagrożeń.

Do doświadczenia wrześniowego szoku literatura wracać będzie wielokrotnie. Już z niewielkiego dystansu czasowego zaczynają się toczyć spory o ocenę postawy rządu, który opuścił kraj, ocenę postawy dowódców na polu bitwy i realnych szans na korzystniejszy rozwój sytuacji. Specjalnego znaczenia nabierają pewne tematy – Warszawa, staje się miastem-symbolem przywiązania i oporu, a je obrońca prezydent Stefan Szarzyński, jest jednym z pierwszych bohaterów, któremu poświęca się wiersze. Pierwsza fala emigracji przez Węgry, Rumunię do Francji. Ucieczka z kraju budzi również romantyczne skojarzenia – w wierszu Stanisława Balińskiego Pożegnanie z Krzemieńcem 1939 jest to początek wielkiej podróży, której patronuje poczucie powtarzalności takich składników polskiego losu, jak tęsknota za dalekim krajem i nostalgia tułacza. Druga fala dociera do Lwowa, ale ten jest zajęty już przez Armię Czerwoną. Władze sowieckie zakładają pismo „Czerwony Sztandar” W roku 1940 zostają aresztowani i poddani śledztwu liczni pisarze m.in. Aleksander Wat i Władysław Broniewski. W Katyniu zginęli m.in. Lech Piwowar i Władysław Sebyła, Tadeusz Boy-Żeleński został rozstrzelany we Lwowie w 1941r.

1. Poezja poza granicami

Utworzenie Armii Andersa spowodowało powstanie ogromnego środowiska kulturalnego. Tomiki poezji za miejsca wydania mają Tel-Awiw (1943 Na postojach Czesława Bednarczyka, Ręce od brzegu Józefa Bujnowskiego, w 1944r. Namiot z Kanady Artura Międzyrzeczkiego). 1943r. w Jerozolimie – Bagnet na broń Władysława Broniewskiego.

Beata Obertyńska(1898-1980) – przebywała w Łagrach, następnie z armią Andersa na bliskim wschodzie i we Włoszech. Jej wiersze to rzadki przykład wrażliwości na nieprzyjazną przyrodę.. Utwory takie jak Workuta czy Ural przynoszą intensywne przeżycie piękna, które łączy się jednak z doznaniem jego niedostępności a nawet wrogości.

Wiersze wojenne dokumentowały przeżycia: zetknięcie ze śmiercią na froncie, pożegnanie z kolegami, niepokój o bliskich, spotkanie egzotyki. Rola „wojennych wieszczów” przypadła poetom o ustalonym już autorytecie, przede wszystkim dawnym skamandrytom i Broniewskiemu.

Antologie poezji żołnierskiej pod red. Jana Bielatowicza: Azja i afryka(1944), Poezja karpacka(1944), Nasze granice w Monte Cassino(1945), Przypływ. Poeci 2 Korpusu(1946).

Jerzy Giedroyć, Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński powołali w Rzymie Instytut Literacki.

Mieczysław Grydzewski (red przedwojennych „Wiadomości Literackich”) w Londynie wydaje tygodnik „Wiadomości Polskie”, utwory zamieszczają w nim dawni skamandryci. Jedna z wybitniejszych postaci środowiska londyńskiego – Marian Hamer(przed wojną satyryk), wydał dwa tomy poezji Dwie ziemie święte(1942) i Marchewka(1943) ukazujące silne przeżycie działań wojennych i polityczną pasję.

Nurt warszawskich wspomnień: Popiół i wiatr A. Słonimski, Barbakan warszawski K. Wierzyński, Trzy poematy o Warszawie S. Baliński, Kwiaty polskie J. Tuwim. Twórcy są także w polskich siłach zbrojnych np. Stefan Borsukiewicz autor tomiku Kontrasty(1941). – zginął w awarii spadochronu. Polskie książki i wiersze powstają wszędzie gdzie są Polacy. Aleksander Janta-Połczyński wydaje w Nicei Psalmy(1943)W Moskwie dla przeciwwagi Londynowi powstaje Związek Patriotów Polskich W jego skład weszli m.in. Leon Pasternak, Lucjan Szenwald, Adam Ważyk, Wanda Wasilewska.

1. Emigracyjni wieszczowie

Twórczość Broniewskiego i dawnych skamandrytów to najpoważniejsze zjawiska polskiej poezji wojennej poza granicami. Przejawiają się dwie postawy związane z romantyzmem: tyrteizm i nostalgia.

W wierszach Broniewskiego od początku istniały oba nurty, ten drugi, liryczny, rozkwita podczas pobytu w Palestynie. Tęsknota za przeszłością, poczucie przypisania do krajobrazu Mazowsza, próba znalezienia w otaczającej przyrodzie elementów podobnych – to powtarzające się motywy.Głównym powodem dramatu psychicznego, który wyrażają jego wiersze jest tęsknota, mocne przeżywanie sytuacji w kraju i niemożności niesienia realnej pomocy. (np. utwór Żydom polskim), czy obraz zrujnowanej Warszawy w tomie Drzewo rozpaczające(1945). Broniewski powraca do jednej z podstawowych myśli polskiej tradycji wygnańczej – Polska jest tam, gdzie są walczący o nią Polacy.(np. wiersz Monte Cassino). Nadziei, a nawet pewności, że powrót do kraju stanie się możliwy, towarzyszy gorzka świadomość, że kształt polityczny przyszłego państwa nie został wywalczony przez ofiarność i waleczność żołnierzy ale zadecydowały o nim układy polityczne.

Tuwim przebywał podczas wojny w Rio De Janeiro i Nowym Jorku gdzie pomiędzy 1940 i 1944 rokiem pracował nad poematem Kwiaty polskie. Opublikowanie fragmentu tego poematu spowodowało rozdźwięk między Tuwimem a Londynem. Tuwim nie podjął tradycji tyrtejskiej choć w jego poemacie widać przywiązanie do Warszawy, nostalgię, próbę nawiązania łączności duchowej z krajem. Spoiwem Kwiatów polskich są wspomnienia, początkowo wyzwala je bukiet polnych kwiatów, każdy ich gatunek to odrębna nić, przywodząca zdarzenia z dzieciństwa, młodości, różne sytuacje i przyjaciół. Polska przypominana przez Tuwima ma kilka wymiarów, jest cudowną ojczyzną, pełną harmonii przyrody, ale jednocześnie bolesną pamięcią z czasów biedy, kryzysu i antysemickich zajść, które poetę dotykały bezpośrednio. Konstrukcja poematu jest dygresyjna. Kwiaty polskie Kazimierz Wyka nazwał „bukietem z całej epoki” podsumowaniem dwudziestolecia.

Kazimierz Wierzyński, który po upadku Francji osiadł w Nowym Jorku od początku przyjmuje świadomie i konsekwentnie rolę wyraziciela przeżyć narodowych. Stara się kształtować wzory zachowań patriotycznych, solidarności z wojskiem, wspólnego oporu i wspólnych przekonań, ponad istniejącymi i coraz głębszymi różnicami politycznymi, odwołując się do tradycji romantycznej. Wojenne tomy Wierzyńskiego Ziemia-wilczyca(1941), Róża wiatrów(1942), Ballada o Churchillu(1944), Podzwonne za kaprala Szczapę(1945), Krzyże i miecze(1946). Poeta przeżywa oddalenie od kraju, w wierszach pobrzmiewa ton rezygnacji. Jego bunt przeciw realności ma motywy polityczne. W Krzyżach i mieczach stawia Polaków na pozycji przegranej. Poeta uprawią grę motywami zaczerpniętymi ze Słowackiego i dokonuje ich ironicznego odwrócenia.

1. Literatura w kraju: problem formy

Celem okupanta było wyniszczenie inteligencji, likwidacja wszelkich form kształcenia poza praktyczną nauką zawodu, pozbawienie narodu jego tradycji i pamięci historycznej. Szybko powstaję nurt konspiracyjnego życia. 1939r. pojawia się pismo „Polska żyje!” red. Witold Hulewicz Powstały tajne grupy nauczania, np. tajna polonistyka warszawska, na której studiowali: Tadeusz Gajcy, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Borowski. W Warszawie powstaje środowisko pisarskie i toczy się nielegalne życie literackie. Kształtuje się kilka zasadniczych typów podejścia do tematu wojennego:

• Literatura popularna – nie liczy się z artyzmem, sięga po schematy; wiersze, satyry, piosenki. Rozpowszechniana często ustnie, wykorzystuje się gotowe wzory folkloru miejskiego i wiejskiego. Należą tu też piosenki partyzanckie, utwory humorystyczne, kabaretowe.

• Literatura dokumentu osobistego – dzienniki, pamiętniki, które są świadectwem historycznym. Wojenne tomy dzienników pisarskich Nałkowskiej i Dąbrowskiej są przedłużeniem zapisów prowadzonych od wielu lat. Należą tu np. świadectwa z getta Dziennik Adama Czerniakowa, Pamiętnik Janusza Korczaka.

• Wysoka literatura patriotyczna – Wiersze Broniewskiego, Słonimskiego czy Wierzyńskiego. Utwory patriotyczne charakteryzuje najczęściej identyfikacja ze zbiorowością. Należą do nich także modlitwy poetyckie.

• Liryczny zapis indywidualnej sytuacji autora jako żołnierza, więźnia, przeżywającego własny szczególny los związany z wojną. Charakterystyczne podejście podmiotowe, poczucie osamotnienia, zwątpienie. Należą tu utwory nostalgiczne powstające na zachodzie, a także np. wiersze Władysława Szlengla powstałe w getcie (np. Telefon)

• Poezja i proza, która jest przetworzonym artystycznym świadectwem. Metafora, groteska, ironia, posługuje się wizyjnością, onirycznością.

Zofia Nałkowska Dzienniki czasu wojny – notowała na bieżąco swoje wrażenia. Wrzesień 1939 roku to z jednej strony, przede wszystkim w poezji, moment bardzo silnej mobilizacji duchowej i powrotu do romantycznej tradycji, z drugiej – bolesne przeżycie utraty iluzji, rozczarowania, bezsilności i opuszczenia. Opuszczenie kraju przez rząd odczuwano jako zdradę, a sama klęska w zestawieniu z wcześniejszą buńczuczną propagandą – wydawała się dowodem słabości państwa. Mamy więc z jednej strony mocny, wewnętrzny nakaz obrony polskości, z drugiej – utrata złudzeń, poczucie oszukania i zetknięcie z brutalną rzeczywistością, odartą z cywilizowanych pozorów. Przestały działać pisma i wydawnictwa, pisarze stracili możliwość zarobku(Nałkowska prowadziła sklep tytoniowy).

Iwaszkiewicz, jako jedyny z czołówki Skamandra pozostał w kraju. Od początków jego twórczości cechowała go postawa dystansu wobec wydarzeń historycznych i indywidualizm. W czasie wojny powstają m.in. Matka Joanna od Aniołów oraz opowiadanie Bitwa na równinie Sedgemoor, choć opowiadają o przeszłości, do teraźniejszości nawiązują pesymizmem, problemem zła czy próbą wpływu na historię.

Czesław Miłosz w artykule Dystans spojrzenia z 1939r. krytykował katastrofizm. Za zadanie artysty uważał zachowanie spokoju i „utrzymanie sztuki na wysokości, na jaką pozwalały lata kwitnące i szczęśliwe” Miłosz przeżył wojnę w kraju. Wojenne wiersze Miłosza zostały wydane w antologii Ocalenie(1945). Są przykładem skomplikowanych form dystansu. Miłosz nie staje się wyrazicielem głosu zbiorowego, formy „my” używa oszczędnie, a jego wiersze to albo liryka roli, albo liryka indywidualna, w której rzeczywistość zostaje przepuszczona przez filtr poetyckiej metafory.(np. W malignie 1939, Campo di fiori – przykład analogii historycznej – płonący na stosie Giordano Bruno a Karuzela przy getcie warszawskim)

1. „Sztuka i naród”

Prawie wszyscy twórcy debiutujący w czasie II wojny światowej, urodzili się ok. 1920r., maturę uzyskali przed wojną lub na tajnych kompletach i włączyli się w działalność konspiracyjną. Jej konsekwencją był udział w Powstaniu Warszawskim. Nielicznym tylko udało się przeżyć. Miesięcznik „Sztuka i naród” był literackim pismem popieranym i finansowanym przez Konfederację Narodu, organizację kontynuującą tradycję zdecydowanej prawicy. Pierwszy numer ukazał się w kwietniu 1942 ostatni w czasie PW. Dewiza czasopisma „Artysta jest organizatorem wyobraźni narodowej”(Prmethidion Norwida). Redaktorzy „Sztuki i narodu”: Onufry Bronisław Kopczyński, Wacław Bojarski, Andrzej Trzebiński, Tadeusz Gajcy. Zamieszczano recenzje zbiorów poetyckich Baczyńskiego, Borowskiego. Podjęli ostrą krytykę literatury dwudziestolecia. Całą kulturę tego okresu uważali za niepoważną, zdziecinniałą, kabaretową, stąd też nie przygotowanie do wydarzeń w 1939r. Andrzej Trzebiński – artykuł Pokolenie liryczne i dramatyczne – „Skończyła się oto epoka słów w literaturze”. Kwiaty polskie Tuwima nazwał grafomanią. Gajcy odżegnuje się od Skamandra i Awangardy Krakowskiej, uznaje jedynie poetów „przeczucia” – Czechowicza, Sebyłe, Zagórskiego i Miłosza. Katastrofizm nazywa przejawem bezradności. Publicyści „Sztuki i Narodu” żądają czynu, odpowiedzialności, zaplanowania funkcji społecznej sztuki. W programie Konfederacji Narody były także antysemityzm, antykomunizm i kolonializm. W 1943 r. została wcielona do AK. W twórczości poetów „kolumbów” sporo jest świadectw świadomego przygotowania się do śmierci.

Wacław Bojarski(1921-1943), publicystykę ogłaszał jako Jan Marzec, wiersze – jako Marek Zaleski, a nowele jako Wojciech Wierzejski. Jego liryk prozą Ranny różą otrzymał nagrodę w konkursie „Sztuki i narodu”. W tym utworze autentyczny pejzaż zniszczeń wojennych zostaje przekształcony w pejzaż fantastyczny. Na zaimprowizowanej „scenie” pojawiają się postacie – „chłopcy malowani”, ale nie z piosenki, lecz „malowani zielenią i rozpaczą”. Nowele Bojarskiego mają charakter groteskowy, autor dystansuje się wobec okupacyjnych realiów, tworzy własny świat, w którym przeprowadza fabuły-dowody skomplikowanych relacji między artystą a państwem. Groteska O barze „Pod Lampionami”, zielonym nosie i dyktaturze to utwór antytotalitarny. Wiersz Modlitwa o koniec wojny to przykład połączenia Apokalipsy z groteską na wesoło. Bojarski tworzył także marsze bojowe.

Zdzisław Stroiński (pseud. Marek Chmura)(1921-1944) – autor wierszy i liryków prozą. Liryk O śmierci(napisany po wyjściu z Pawiaka) to groteskowa wizja, w które żart i dystans pozwalają uniknąć wielkich słów, gestów rozpaczy i dosłowności realiów.

Andrzej Trzebiński(1922-1943) – publicysta, ale i autor dramatu Aby podnieść różę. Duża część jego poezji to liryka prozą. Zostawił niedokończoną powieść Pamiętnik. Aby podnieść różę to dramat groteskowy(wpływ Gombrowicza i Witkacego) – gombrowiczowski motyw gry w ping-ponga, która się odbywa bez piłeczki, gdyż wymienność gestów wciąga bohaterów. Witkacowska problematyka – dyktatura i liberalizm, państwo padające pod ciosami przewrotu rewolucyjnego.

Twórczość poetów z kręgu „Sztuki i narodu” jest w dużej mierze świadectwem przeżywania wewnętrznych konfliktów. Nie widziano innego rozwiązania niż w imię przeciwstawienia się niemieckiemu totalitaryzmowi wybrać drogę imperializmu, zerwać z polską słabością, łącząc w jedno dobro i siłę.

Tadeusz Gajcy(pseud. Karol Topornicki)(1922-1944) – Rok 1939 jest dla niego katastrofą i taki wymiar poeta nadaje klęsce w poemacie Z dna. Jest to kolejny krok polskiego katastrofizmu, który apokaliptycznemu rozpoznaniu nadaje nowy sens – Katastrofy społecznej. Wymiar mityczny przesłania rzeczywistość, przekształca w fantasmagorię znaków. Najoryginalniejsze dokonanie Gajcego to poemat Widma(1943) Obrazy tu są barokowe w swoim nadmiarze i splątaniu. Wizja widmowa, oniryczna, w której nei obowiązuje logika, to obraz katastrofy i rozpadu, który ogarnia cały glob. Świat nad którym zapanowało Zło: zakłócone są w nim prawa Natury, Kosmos utracił swój porządek, ludzie zbili się w hordy, nękają ich gwałty i bestialstwa. Żaden utwór dwudziestolecia nie osiągnął takiego natężenia wizyjności i koszmaru. Poemat Gajcego to przykład nie tyle bierności, ile wizji skrajnie deterministycznej, w której nie ma żadnej możliwości zapobieżenia dziejącemu się złu. Druga część tomu Widma wypełniły wiersze liryczne i osobiste, w których dokonuje się poetycka transpozycja przeżywania pewnych „chwil wyjątkowych” (np. Chwila biblijna: na przystanku tramwajowym stał płomienny apostoł i zdarzył się cud: „skowronkowa Agnieszka/ wysiadła z sześciennego powietrza”). Wiersze Gajcego przedstawiają świat baśniowy, ale i codzienny zawężony do niewielkiego wymiaru, którym pojawia się prywatność, miłość i czułość. Misterium niedzielne to próba obrachunku z katastrofizmem, przekształcenia go w szopkę przesycenia liryzmem i humorem Dramat Homer i Orchidea – pewne przetworzenie trapiących poetę problemów: przekonania o wyjątkowości artysty nie dającego się pogodzić z codziennym wymiarem losu, do głosu dochodzi koncepcja naznaczenia, które jest kalectwem i wyróżnieniem. Ostatni tom wierszy Gajcego Grom powszedni( „Grom” to śmierć, ale „powszedniość” odbiera jej część tragizmu, przynosi emocjonalne uspokojenie).

1. Pogarda i odkupienie

Pismo „Droga” skupiało w sobie Tadeusza Borowskiego i Krzysztofa Kamil Baczyńskiego, współzałożycielką pisma była Ewa Pohoska.

Tadeusz Borowski(1922-1951) – podczas wojny pisał wyłącznie wiersze. Pierwszy tom Gdziekolwiek ziemia(1942), drugi tom Arkusz poetycki nr 2 ukazał się po wywózce do Oświęcimia. Znalazły się w nim m. in. erotyki poświecone Marii. Zbiór Gdziekolwiek ziemia przesycony jest katastrofizmem. Wiersz Widzenie to wizja spełniającej się Apokalipsy poprzedzona cytatem z Objawienia św. Jana, przywołująca typowe motywy: straszni jeźdźcy, aniołowie. Podobnie jak u żagarystów poeta spogląda na ziemie z oddali, z kosmosu, co powoduje uniwersalizację wizji, całkowite oderwanie od realiów. Pieśń to wizja współczesności: jej znakami są nowe niewolnictwo, szczęk broni i noc. Borowski nie szuka nadziei, jego poezja proponuje spojrzenie pozbawione wszelkiego pocieszenia. Oniryczne wizje są obrazem „czasów pogardy” w tej poezji.

Pokolenie wojenne nie opisywało rzeczywistości, szukało dla nie formuł poetyckich lub dostrzegało tragiczne sprzeczności trawiące cały współczesny świat (Formuła dystansu Miłosza okazała się najbliższa młodym poetom). Dramat Ewy Pohodkiej Schyłek amonitów – widać patrona Witkacego. Konflikt dramatyczny zawiązuje się wokół rywalizacji dwóch partii: socjal-radykalnej i radykal-socjalnej. Amonity ti „gatunek mięczaków”, zgodnie z prawami historii – skazany na wymarcie,

Próbę napisania dramatu podjął także Krzysztof Kamil Baczyński(1921-1944) – odwoływał się do dramatu romantycznego. Zachował się jedynie fragment utworu. Dla Baczyńskiego romantyzm stanowił największy wzorzec, także w liryce.

Wśród młodzieży szeroko kolportowane były Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego (tytuł cytat ze Słowackiego). Dla młodych twórców romantyzm to pewien zespół podstawowych wartości w sztuce – epoka, która stworzyła literaturę wizyjną, bliska była poezji czystej, mówiła o rzeczywistości nie wprost, posługiwała się metaforami i transpozycjami. Pokoleniu wojennemu jest bliski romantyczny profetyzm, wybierali drogę tworzenia indywidualności(emigracja natomiast tyrteizm i forma apel – „my”)

Baczyński pisał już w liceum, po wybuchu wojny związał się z lewicowymi pismami „Płomienie” i „Droga”. W 1943 zaczął uczęszczać na zajęcia tajnej polonistyki, jednak wciągała coraz bardziej go konspiracja. Poległ z bronią w ręku czwartego dnia PW.

Wiersze wybrane(1942- pod pseud. Jan Bugaj), Arkusz poetycki(1944) oraz reszta wierszy w rękopisach. Jego pierwszy tomik odniósł sukces w podziemiu. W krakowskim „Miesięczniku Literackim” zrecenzował go Kazimierz Wyka. Zwraca on na oddalenie Baczyńskiego od poetyki dwudziestolecia, że stosunkowo najbliżsi są mu Miłosz i Czechowicz. Dodaje też patronat Norwida i Słowackeigo. Pojawia się w jego wierszach typowe (dla drugiej awangardy(?)) zestawienie krajobrazu kosmicznego z przybliżeniami szczegółów „O miasta w dole tam, gdzie pułap dymu leży” – Ojczyzna(Prolog).

Baczyński często wypowiada się w imieniu pokolenia. Listopad 1941 wiersz Pokolenie wizja wspólnego tragicznego losu. W 1943r również wiersz Pokolenie tragizm wiąże się nie tylko z bliską śmiercią. Trzeba pozbyć się uczuć, przemienić serce w głaz. Historia skazała to pokolenie na zagładę, odebrała mu młodość, skaziła serca od wewnątrz. Baczyński odczuwał sprzeczność między kręgiem akceptowanych, jasnych wartości, jak miłość, czułość, a przemianą, jakiej doznał cały świat, skażony przez „kainową zbrodnię”. Określa współczesność jako „czas kaleki”. Dla Baczyńskiego w straszliwej sprzeczności między miłością a „zbrodnią kainową”, tkwi źródło prawdziwego dramatu moralnego. Patriotycznemu nakazowi obrony ojczyzny musi towarzyszyć według Baczyńskiego moralne oczyszczenie. Jego poezja stara się przemienić słowo w czyn – przynosząc oczyszczenie, przywracając wizję Arkadii, podkreślając, że Rycerz walczy jedynie w obronie słabych. Wiersz Rycerz to nieomal ballada romantyczna, rozwijająca mistyczny motyw polskiego romantyzmu. Baczyński pragnie przemienić tragiczny los swego pokolenia w czystą ofiarę, od której mógłby rozpocząć się zwrot w historii.