VIII. SEMIOTYKA

Od starożytności

• semiotyka – jedna z niewielu orientacji w humanistyce, których historia zaczęła się w starożytności

• wczesne odnotowanie nazwy „semiotyka” – Arystoteles (284-322 p.n.e.)

sem- : semion (oznaka) ; semainon (znak); semainomenon (znaczenie, treść znaku) ; semeiotikos (dotyczące znaku)

• w starożytności problemami interpretacji znaków zajmowali się gł. filozofowie, retorzy i lekarze

• rozważania o znaku: pisma sofistów, dialogi i listy Platona, pisma Arystotelesa, pisma stoików i innych

• najważniejsze rozróżnienie: oznaki (symptomy) i znaki

• oznaka (gr. semeion – indeks, wskaźnik) – zjawisko lub stan rzeczy, widoczne własności organizmów, które pozostawały w określonych związkach z ich zaburzeniami oraz stanami chorobowymi

• oznaki – związek z czymś

• ma charakter naturalny

• występuje, gdy między oznacznikiem i oznaczanym przedmiotem jest związek bezpośredni (naturalny) i przyczynowy

• wg Peirce’a – indeks jest „znakiem wyznaczonym przez swój przedmiot na skutek tego, iż w rzeczywistości i w swym jednostkowym istnieniu jest z tym przedmiotem związany”

• odmianą oznaki jest symptom (objaw, przejaw) – starożytne dyskursy medyczne; dysproporcja między oznacznikiem,
  a tym co jest oznaczane przez symptom

• zbiór symptomów to syndrom

• znak (gr. Semainon): coś, co przedstawia lub zastępuje coś innego

• znak – zastąpienie czegoś innego

• ma charakter konwencjonany

• wg Peirce’a – coś co pod jakimś względem lub w jakiejś roli reprezentuje wobec kogoś coś innego; mediacja między interpretantem (pojęciem) a jego przedmiotem

• wg de Saussure’a – rezultat arbitralnie ustanowionego połączenia między znaczącym obrazem akustycznym i pojęciem

• wg E. Benveniste’a znak zastępuje inną rzecz przez jej ewokowanie na mocy substytucji

• wg P. Guirauda – znak to bodziec, którego obraz myślowy jest skojarzony w naszym umyśle z obrazem innego bodźca i którego funkcją jest wywołanie tego ostatniego w celu porozumienia się

• semiotyka: wiedza o znakach, ogólna teoria znaków

• późniejszych filozofów zajmowały zagadnienia ogólnej natury znaków, specyfiki znaków językowych, problemy relacji znaków do rzeczywistości, związki znaku i myśli, miejsce semiotyki w teorii poznania

• dwie najważniejsze tradycje:

1. filozoficzna: semiotyka filozoficzna, gł. myśl Charlesa Sandersa Peirce’a, Ludwika Wittgensteina, Rudolfa Carnapa, Charles’a Kay’a Ogden’a, Igora Amstronga Richards’a, Charlesa Morris’a

2. językoznawcza: semiologia jako nauka o znakach, wywodzi się z językoznawstwa strukturalistycznego,
   gł. F. de Saussure’a

Peirce: świat jako uniwersum znaków

• przejął termin „semiotyka” od Johna Locke’a

• charakter triadyczny – znak to relacja trójczłonowa: połączenie materialnego środka przekazu, przedmiotu oraz znaczenia – jeśli ich nie ma, to nie ma znaku → żaden środek nie mógł być środkiem sam przez się

• środkiem przekazu może być właściwie każde zjawisko o charakterze empiryczno-zmysłowym

• przedmiot (referent) do którego znak się odnosi to ważne jest jego bycie obiektem relacji znakowej (a nie przedmiot jako taki) – mogły być przedmioty fikcyjne, urojone

• znaczenie znaku (interpretant) pełnił funkcję mediacyjną między środkiem przekazu i przedmiotem zastępowanym przez znak – nie mylić z interpretatorem → treść znaku pojmowana jako jego immanentna cecha: stale w nim obecna zdolność do interpretacji; będąc znaczeniem był jednocześnie kolejnym znakiem lub ciągiem znaków, za pomocą których mogła być wyrażona treść → każda treść znaku musiała być wyrażona
  w kolejnych znakach → np. znaczenie słowa „kot” jest wyrażone za pomocą słów składających się na ogólną definicję: „drapieżne zwierzę” (każdy znak to interpretant posiadający swojego interpretanta)

• zarówno sam znak, jak i znaczenie znaku były funkcjami całego systemu, a istnienie danego znaku zakładało istnienie przynajmniej dwóch innych – poprzedzającego i następującego

• każdy znak zakładał zawsze inny znak, znaczenie dostępne przez interpretację (czyli przekład znaku na kolejne znaki) → proces tworzenia się znaku = nieograniczona semioza (inspiracja dla poststrukturalistów francuskich)

• Peirce sprzeciwiał się ujmowaniu znaku tylko w funkcji zastępowania → znak miał charakter mediującej interpretacji → zastępowanie czegoś przez coś i zastępowanie dla kogoś → bycie interpretowanym to immanentna właściwość znaku, oznaczająca sposób jego istnienia → znak przeznaczony do komunikacji i do interpretacji

• znak pojmowany dynamicznie i kreatywnie = znak rodzi kolejne znaki

• uniwersum: przekład danych znaków na kolejne znaki, a tych na następne i tak w kółko

• zdaniem Peirce proces interpretacji nie był nieskończony – na końcu łańcucha był interpretant ostateczny: działanie lub nawykowy sposób postępowania wywoływany przez znak

• typologia znaków (przeprowadzona ze względu na właściwości poszczególnych składników triady) –
  9 typów znaków; najważniejsze były rozróżnienia ze względu na powiązanie znaku z jego przedmiotem

1. znaki powiązane ze swoimi przedmiotami przyczynowo, ustanawiające bezpośrednią relację wskazywania (indeksy) – np. chorągiewka wskazująca kierunek wiatru

2. znaki wiążące się z przedmiotami na mocy relacji podobieństwa (znaki ikoniczne; ikony) – np. zdjęcie

3. znaki powiązane ze swoimi przedmiotami jedynie na mocy konwencji (symbole) – słowa języka naturalnego

   • ikon: znak dla którego charakterystyczna jest relacja podobieństwa między tym, co stanowi materialny nośnik znaku, a tym, co znak znaczy; definiowany często jako taki znak, który nosi właściwości przedstawianego przedmiotu; U. Eco uznał, że znaki ikoniczne nie posiadają właściwości przedmiotów, ale odtwarzają pewne składniki ich postrzegania na podstawie normalnych kodów postrzegania

   • symbol: znak, dla którego charakterystyczne jest czysto umowne powiązanie nośnika znaku i znaczenia

• teoria Peirce’a – silny wpływ na późniejsze teorie semiotyczne

• Ch. K. Ogden i I. A. Richards posłużyli się schematem trójkąta (zmiana terminologii Peirce’owskiej):

• Ch. Morris poszerzył traidyczny model znaku dołączając do niego dwa składniki → semiotyka pedantyczna

  • środek przekazu – słowo: d-rz-e-w-o

  • interpretant (wszystko, co można pomyśleć na temat danego znaku) → skojarzenia z „drzewem”

  • znaczenie (podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak) → definicja „drzewa”

  • denotat (przedmiot znaku, fragment rzeczywistości do której odnosi się znak) → konkretne drzewo

  • odbiorca znaku lub interpretator → ten, kto posługuje się słowem „drzewo” i je interpretuje

• Morris przeszedł do historii gł. jako twórca precyzyjnego podziału semiotyki na trzy osobne dyscypliny, określone poprzez trzy główne rodzaje odniesień znaku:

1. semantykę: dla której podstawowa jest relacja znaku do zastępowanego przedmiotu

2. syntaktykę: dla której najważniejsza jest relacja danego znaku do innych znaków

3. pragmatykę: dla której najważniejsze są relacje znaku i jego użytkowników (nadawców i odbiorców)

• semiotyka powinna w badaniu znaków uwzględniać wszystkie te relacje

• ten podział obowiązuje do dziś;

• współcześnie: semiotyka anglosaska – poglądy Peirce’a’; semiotyka francuska – teoria języka de Saussure’a

• semiotyka przybrała status dyscypliny naukowej: stała się semiologią, czyli ogólną nauką o znakach

De Saussure: narodziny semiologii

• zdawał sobie sprawę ze znakowego charakteru języka i z powiązania języka z innymi systemami znaków

• język naturalny to tylko jeden ze sposobów komunikowania, podstawowy; lingwistyka ogólna może dać podstawy do badania innych systemów komunikacyjnych

• dostrzegł możliwość przeniesienia sposobów analizy lingwistycznej na nadanie innych systemów znakowych i odwrotnie – badać znakowy charakter języka dzięki teoriom semiotycznym

• system znaków: typ organizacji określonego rodzaju znaków pozostających ze sobą w ścisłych relacjach o zależnościach funkcjonalnych

• jeśli język to „system faktów semiologicznych”, to trzeba określić i zdefiniować, co czyni go takim systemem

• semiologia dla F. de Saussure’a: nauka badająca życie znaku w obrębie życia społecznego, powiązana
  z psychologią społeczną → uczy na czym polegają znaki; językoznawstwo to część semiologii

• różnica między tradycyjną semiotyką a semiologią de Saussure’a polega na tym, że de Saussure przyznawał jej status naukowy i na plan pierwszy wysuwał się nie tyle znak, co system znaków oraz prawa rządzące uniwersum znakowym → połączenie z myśleniem strukturalistycznym → semiologia strukturalna: ścisły
  i spoisty wewnętrzny układ relacji, tkwiący u podstaw każdego systemu znaków

• zadanie semiologii de Saussure pojmował inaczej niż Peirce – ważne dla niego były zarówno relacje systemowe (wewnątrz systemu znaków) jak i związki semiologii z językoznawstwem, oraz ogólne prawidłowości rządzące funkcjonowaniem społecznym znaku

• zaproponował koncepcję diadyczną (dwuczłonową) – ze względu na dwa elementy określające znak

• znak = połączenie obrazu akustycznego i pojęcia; związek elementu znaczącego (signifiant) i znaczonego (signifie) → podkreślanie konwencjonalnego charakteru łączącego signifiant i signifie

• w koncepcji de Saussure’a rzeczywisty przedmiot (desygnat) do którego odnosił się znak był nieistotny → ważne było jedynie pojęcie (ogólna definicja przedmiotu)

• znaczenie znaku miało czysto racjonalny charakter, nie wymagało odniesienia poza system do świata rzeczy → znaczenie to nie odniesienie do jakiegoś desygnatu, ale pojęciem na który można przełożyć znak

• stosunek znaczącego i znaczonego miał charakter stały – znak = niezmienna relacja dźwięków i pojęć → autonomia nauki o znakach

Wiedza o znakach w wiedzy o literaturze

• z inspiracji de Saussure’a nurty strukturalistyczne przybrały orientację semiologiczną, wprowadzając do dyskursów kategorię znaku/systemu znaków i traktując dzieło literackie jako specyficzny twór znakowy

• J. Mukařovsky posługiwał się kategoriami znaku/znaczenia przy definiowaniu języka poetyki etc. → opcja semiologiczna była jedną z głównych właściwości jego myślenia o literaturze

• Mukařovsky w O języku poetyckim: uwolnienie dzieła literackiego od zbyt jednostronnego powiązania
  z rzeczywistością wyznaczoną przez jego treść oraz od jednostronnej zależności w stosunku do aktów psychicznych autora i czytelnika → wysunięcie na plan pierwszy wewnętrznej konstrukcji utworu

• Mukařovsky podważał kwestię nieobecności przedmiotu odniesienia→ przekracza ramy semiologii de Saussure’a

• wyróżnił w każdym znaku dwie strony: nośnik materialny i znaczenie, a zatem możliwość odniesienia znaku do czegoś, co znajdowało się poza nim

• jego zdaniem każde dzieło sztuki miało „charakter znakowy”, tzn. było strukturą znaków o skomplikowanej organizacji wewnętrznej, a odmiany sztuki to różne systemy znakowe

• pojęcie znaku i pełnionych przezeń funkcji było ważne w poglądach Romana Jacobsona → uwaga poświęcona znakom ikonicznym → możliwość zastosowania tego typu znaków do opisu semiotycznej specyfiki literatury

• Jacobson zdefiniował ikon jako podobieństwo tego, co znaczące (signifiant) i tego, co znaczone (signifie) znaku → relacja podobieństwa zachodziła niejako we „wnętrzu” znaku, nie między znakiem a przedmiotem

• ikoniczność = zjawisko paralelizmu dźwiękowego

• postulat czwartego typu znaku: chwytu artystycznego (artifice)

• trudno wyznaczyć granicę między poetyką strukturalną i semiologią strukturalną → dla wczesnych strukturalistów charakterystyczne było nastawienie funkcjonalne: funkcje pełnione przez znaki literackie
  w aktach komunikacji; w strukturalizmie powojennym znaczenia nabrała kategoria kodu i systemu znaków

• próba przekroczenia zamkniętych struktur znaku i systemu → przejście do semiologii wypowiedzi, traktowanej jako sensowna całość, która nie zawsze daje się sprowadzić do reguł wyznaczonych przez system → zadanie semiologii wg Emile Benveniste’a

Benveniste: w stronę semantyki wypowiedzi

• Benveniste za jedno z najważniejszych zadań semiologii uznał precyzyjne określenie statusu języka wśród innych systemów znakowych → badał systemy niejezykowe, by na ich tle opisać cechy języka naturalnego

• stworzył podstawy dla ogólnej teorii systemów znakowych i systemów złożonych

• interesowały go relacje między różnymi systemami semiotycznymi → opisywał je jako związki o charakterze znakowym (jak Peirce)

• systemy semiotyczne mogły pozostawać wobec siebie w trzech podstawowych relacjach:

1. w relacjach wytwarzania: jeden system rodzi inny system → alfabet języka rodzi alfabet Braille’a

2. w relacjach homologii: odpowiedniości strukturalnej między jednym a drugim systemem → między architekturą gotycką a myślą scholastyczną

3. w relacji interpretacji: jeden system staje się systemem interpretowanym a drugi interpretującym → język naturalny jako system interpretujący społeczeństwo – odrębny system znakowy

• skrupulatne rozdzielanie semantyki i semiotyki, próba określenia aktualnego kierunku rozwoju semiologii → istota stworzenia teorii znaczenia – semantyki teoretycznej i ogólnych reguł wytwarzania znaczeń

• pojedyncza wypowiedź (zdanie) = przejaw prawdziwego życia mowy i jej twórczych możliwości

• zadanie semiologii: zidentyfikowanie jednostek, opisanie cech dystynktywnych, szukanie kryteriów dystynktywności, aby znak coraz jaśniej potwierdzał swoją własną znaczeniowość w obrębie konstelacji lub w zespole znaków

• zadanie semantyki: określenie specyficznego tryby znaczeniowości wytwarzanego przez wypowiedź

• sens („zamierzony” pojęty całościowo realizuje się i dzieli poszczególne „znaki”, którymi są słowa → komunikatu nie można sprowadzić do następstwa jednostek możliwych do zidentyfikowania

• semantyczność jest obarczona ogółem desygnatów

• semiotyczność jest odcięta i niezależna od ogółu desygnatów

• porządek semantyczny utożsamia się ze światem wypowiedzi i uniwersum wypowiedzi

• semiologia – abstrakcyjna nauka o samych warunkach wytwarzania sensu

• semantyka – skoncentrowana na funkcjonowaniu sensu w komunikowaniu

• język to nie uformowana konfiguracja jednostek → potraktowany dynamicznie: ciągle się tworzy i przekształca

• semiologia doskonałym językiem do opisu różnorodnych fenomenów znakowych → dziedzina interdyscyplinarna

• w wiedzy o literaturze najciekawsze efekty przyniosły trzy koncepcje inspirowane ogólną nauką o znakach:

1. semiologia kultury Jurija M. Łotmana i badaczy szkoły kartuskiej

2. analizy semiotyczne podjęte przez włoskiego teoretyka i pisarza Umberto Eco

3. teoria semiologiczna francuskiego teoretyka i krytyka literackiego Rolada Barthes’a

Łotman: model, tekst, kultura

• szkoła tartuska (uniwersytet w Tartu, Estonia) – jedna z najpłodniejszych szkół semiologicznych XX wieku: Jurij M. Łotman, Borys A. Uspiejski, Zara Minc, Wiaczesław I. Iwanow, Władimir N. Toporow, Andrzej A. Zalizanek, Sergiej Niekludow

• Łotman zajmował się zagadnieniem tzn. modelowania artystycznego jako najważniejszego problemu semiotycznej teorii sztuki → odwoływał się do koncepcji językoznawców (Benveniste’a i Hjemsleva)

• Benveniste: język naturalny jest jedynym modelem systemowym o charakterze semiotycznym zarówno
  w strukturze formalnej jak i w sposobach funkcjonowania, dzięki czemu przynosi również modelową formułę znaku → język może kształtować i określać funkcje semiotyczne innych systemów znakowych

• Łotmana interesowała idea języka naturalnego jako gł. źródła i wzorca modelowania artystycznego

• jeśli modelem przedmiotu jest jakikolwiek imitujący go przedmiot, będący pewnym substytutem, to wyłania się jedna z ważniejszych właściwości sztuki: poznanie na drodze odtworzenia jako przejaw modelowania

• model nie odtwarza całego przedmiotu, ale jego określone aspekty, funkcje i stany, a istotne ogniwo poznania stanowi sam akt wyboru

• Wygotski: tekst dzieła sztuki stanowi pewien program zachowań dla odbiorcy – wyznacza określony model świata, w jakim ma zostać zrealizowany

• Łotmanowi chodziło o to, by przez gruntowną analizę relacji w jakie wchodzi znak w sztuce z oznaczanym przedmiotem, powiązać zagadnienia twórczości artystycznej z procesami poznawczymi

• nowa interpretacja problematyki mimiesis – opis przekształceń, jakim podlega przedmiot w procesie modelowania artystycznego

• wtórny system modelujący: każdy system znaków inny niż język naturalny, ale zbudowany na wzór języka naturalnego i wyposażony w uzupełniającą strukturę typu ideologicznego, artystycznego itp.;
  np. religia, nauka, filozofia, rytuał, malarstwo itp.

• Łotman wprowadził podział języków na:

1. naturalne

2. sztuczne

3. wtórne – takie, które nie tylko posługują się j. naturalnymi jako materiałem, ale skonstruowane na podobnej zasadzie jak język naturalny → założenie o językowym charakterze świadomości ludzkiej

• literatura (podwójna rola): system modelujący (funkcja poznawcza) i system znakowy (funkcja komunikacyjna)

• to, że dzieło sztuki jest modelem oznacza, że dane dzieło odtwarza jakiś fragment rzeczywistościm tworząc zarazem jego odpowiednik (podobny, ale nie tożsamy), proces odtwarzania ma na ogół charakter selektywny

• modelowanie artystyczne: tworzenie swoistych odpowiedników rzeczywistości, które jednocześnie miały zdolność stwarzania własnej rzeczywistości

• wtórny system modelujący typu artystycznego konstruuje swój system denotatów, który nie jest kpią, ale modelem świata denotatów w znaczeniu ogólnojęzykowym

• modelowanie przestrzenne – odtwarzanie relacji przestrzennych przez literaturę i budowanie poprzez przestrzeń specyficznych układów znaczeniowych: przestrzeń może mieć charakter linearny, punktowy, ciągły etc., może mieć charakter dynamiczny i statyczny

• opozycyjne cechy przestrzeni tworzyły specyficzny język relacji przestrzennych: góra – dół, wysoki – niski etc. → te opozycje można było przełożyć na inne, nie mające charakteru przestrzennego

• przestrzenny model świata w utworze literackim przywołuje jakości o charakterze nie-przestrzennym, ponieważ w dziele literackim przestrzeń powiązana jest z innymi pojęciami funkcjonującymi w naszym obrazie świata; relacje przestrzenne w literaturze mogą więc metaforycznie wyrażać owe zależności nie-przestrzenne – modelować znaczenia zaczerpnięte ze wszelkich możliwych systemów semiotycznych

• systemowe ujęcie problematyki znaczenia → ostatecznym celem badania dowolnego systemu znakowego jest określenie jego treści (wg Łotmana sfera treści również ma charakter systemowy)

• zainspirowany myślą Hjemsleva Łotman określił każdy znak i każdy tekst jako złożony z planu wyrażania i planu treści → plan treści ma charakter systemowy, ponieważ treści znaków mogą być pomyślane jedynie jako powiązane określonymi relacjami łańcuchy strukturalne

• znaczenie: proces przekodowania (przekładu) co najmniej dwóch ciągów strukturalnych (planu wyrażania i planu treści)

• kod: system reguł wyznaczających zasady wyboru i kombinacji elementów danego systemu semiotycznego, po to by utworzyć z nich teksty (sekwencje znakowe); kod to inwentarz możliwych elementów danego systemu, zawierający reguły ich selekcji i łączenia oraz reguły odczytywania tekstów

• znak artystyczny pojmowany dynamicznie→ przecinanie się i transformacja dwóch ciągów (formalny i treściowy)

• przekodowanie wewnętrzne – w granicach jednego i tego samego systemu semiotycznego→ widoczne szczególnie w tych systemach semiotycznych, które pretendują do powszechności, systematyzacji całej rzeczywistości danej człowiekowi → romantyzm

• znaczenie pojęcia „geniusz” → badanie relacji tego pojęcia do innych pojęć systemu

• opozycja: geniusz – tłum, niezwykłość – pospolitość, bunt – pokora itp.

• przekodowanie zewnętrzne – zmiana systemu → realizm → na pierwszy plan wysuwa się pytanie
  o stosunek znaczenia w danym systemie do znaczenia spoza tego systemu

• połączenie świata znaków ze światem rzeczywistym

• Łotman próbował między wersami wypowiedzieć się na temat radzieckiego systemu politycznego i jego funkcjonowania → zwracał uwagę na zamknięte totalistyczne systemy ideologiczne

• Łotman wypowiadał się też na temat problemu ikoniczności literatury: naturalny związek między znakiem, jego denotatem oraz desygnatem (jego obiektem) → znak w sztuce zawsze tworzy model (analogon) obiektu odtwarzanego, jest więc do niego podobny

• relacja ikoniczna: wszelkie przejawy adekwatności znaku do tego, co ów znak zastępuje lub wyraża; znak literacki = znak obrazowy, mający możliwość modelowania swojej treści

• znak ikoniczny: bezpośrednie podobieństwo do przedmiotu daje wrażenie prawdziwości i większej zrozumiałości niż znaki umowne

• tekst – każda utrwalona sekwencja znaków, posiadająca zaznaczony początek i koniec, odznaczająca się wewnętrzną organizacją strukturalną i wyraźnie odgraniczona od innych struktur

1. wyrażenie: tekst jest zawsze utrwalony i wyrażony w określonych znakach i w tym aspekcie przeciwstawia się strukturom pozatekstowym

2. ograniczenie: tekst jest zawsze ograniczony (posiada początek i koniec), przeciwstawia się nienależącym do niego znakom oraz strukturom o nieoznaczonych wyraźnie granicach

3. strukturalizacja: tekst nie jest prostym następstwem znaków w przestrzeni między dwiema granicami zewnętrznymi, ale charakteryzuje się określoną organizacją wewnętrzną, która na poziomie syntagmatycznym przekształca go w całość strukturalną

• taka perspektywa stworzyła podstawy do wątku semiologii kultury → kultura: system semiotyczny przekształcający bezpośrednie doświadczenie człowieka w systemy znaków za pomocą języka naturalnego; system znaków o bardzo skomplikowanej organizacji wewnętrznej

• to, co nazywamy „kulturą” również istnieje poprzez opozycję – do nie-kultury (np. natury) → na tle tego, co nie jest kulturą, kultura występuje jako system znakowy

• kultura jest kształtowana na wzór języka, posługuje się językiem i nie istnieje bez języka

• najważniejsze zadanie kultury: strukturalne organizowanie świata → kultura jako generalizator strukturalności, język naturalny = narzędzie strukturowania → język ma zdolność przekształcania zamkniętego świata realiów w otwarty świat imion; wprowadza chaotyczną rzeczywistość w porządek strukturalny

• kultura funkcjonuje przez język, ma charakter pamięci zbiorowej; najważniejsze w jej opisie jest skonstruowanie systemu reguł semiotycznych, które przekształcą życiowe doświadczenie w teksty kultury – każdy tekst utrwalony w znakach, posiadający poza znaczeniem w ramach własnego systemu semiotycznego także określone znaczenie w systemie kultury → wszelki rodzaj informacji o charakterze znakowym, pełniący funkcję kulturową

• cecha charakterystyczna szkoły tartuskiej: pansemiotyzm odkrywany na różnych poziomach życia społecznego i praktyk semiotycznych

• uznanie człowieka za twór znakowy → persenologia: nauka badająca znaki i teksty zachowań ludzkich → zbudowanie ogólnej charakterystyki typów i grup antropologicznych → semiotyczność zachowania ludzkiego

Eco: semiotyka i interpretacja

• Eco: początkowo semiolog-strukturalista, następnie semiotyk korzystający gł. z koncepcji Peirce’a

• ślady myśli strukturalistycznej dostrzegał już u św.Tomasza zAkwinu→odkrycie modelu strukturalistycznego

• wg Eco rzeczywistość w optyce scholastycznej skonstruowana była analogicznie do systemu strukturalistycznego – zbudowana z elementów dających określić się wyłącznie poprzez różnice dzielące je od innych elementów, tak
  i budowa rzeczywistości miała charakter relacyjny (relacje między formami substancjonalnymi)

• obie koncepcje wypracowały uniwersalną logikę i proponowały opis rzeczywistości za pomocą opozycji binarnych

• fascynacja kulturą masową i poważne podejście do roli, jaką ogrywa w kształtowaniu się wizji świata współczesnego człowieka skierowały poszukiwania Eco w stronę analizy jej i możliwości jej wykorzystania do opisu rozmaitych zjawisk kulturowych → uprawianie „partyzantki semiologicznej” (umiejętne rozszyfrowanie przekazów kultury masowej, tak aby można było odkryć zawarte w nich ideologie
  i zapobiegać przekształcaniu mass mediów w środki społecznej kontroli)

• Eco szybko dostrzegł ograniczenia teorii i metodologii de Saussure’a i Levi-Straussa

• założenie istnienia immanentnej struktury tekstu literackiego, której odkrywanie to jednocześnie punkt dojścia postępowania badawczego

• sztucznie ustanowiona niepodatność modeli strukturalistycznych na wpływy historyczne, zmiany społeczne, ideologiczne, polityczne

• możliwość przezwyciężenia tych ograniczeń widział w przekształceniu strukturalizmu w semiologię, która brała pod uwagę aspekty społecznego i kulturowego funkcjonowania znaków → uniknięcie zamknięcia wewnątrz samowystarczalnej struktury

• formy niedokończone i wieloznaczne (Dzieło otwarte 1962) na przykładzie powieści Finnegans Wake Joyce’a → Levi-Strauss krytykuje Dzieło otwarte: przekonuje, że zamknięta struktura formalna czyni dzieło literackie dziełem sztuki

• Eco interesował się nie tyle statycznymi i ograniczonymi strukturami, co procesami strukturowania – wytwarzania struktur otwartych i wieloznacznych → myślenie seryjne

• kultura to system kodów i przekazów, ale przekazy te mogły podważać reguły kodów, ponieważ reguły tego typu miały charakter zmienny historycznie i niestabilny → myślenie seryjne dąży do wytwarzania historii,
  a nie do odnalezienia pod historią ponadczasowych współrzędnych wszelkiej komunikacji

• teoria semiologiczna nie była wolna od wpływów strukturalizmu, interesowały Eco systemy znaków powiązane prawami strukturalnymi

• teoria semiologiczna była jednoznaczna z ogólną teorią kultury, semiologia miała dostarczać narzędzi do badania „świata znaków”

• w Trattato di semiotica generale Eco przechodzi wyraźnie do semiotyki i opowiadał się po stronie poglądów Peirce’a → kategoria nadrzędna: nieograniczona semioza, która była najbliższa idei otwartości dzieła

• koncepcja Peirce’a oddawała dynamikę wewnątrzkulturową – odsyłanie znaków do znaków = nieograniczone możliwości interpretowania semiotycznych aspektów kultury: ciągły i niepowstrzymany obieg znaczenia warunkujący komunikację

• Eco rozumiał kulturę jako nieskończony proces semiozy

• praktyka interpretacji była równoznaczna z procesem rozumienia tekstu, poprzedzana dekodowaniem (ujmowanie ogólnego sensu wypowiedzi)

• komunikat/tekst to „pusta forma”, której można przypisywać rozmaite znaczenia, nie znaczy to jednak,
  że czytelnik może dowolnie interpretować tekst: nie wolno mu za daleko odchodzić od zamysłu autorskiego → twórcza inicjatywa przy jednoczesnym dochowaniu wierności autorowi

  1. wiedza kombinatoryczna: szereg możliwości w granicach dostępnego kodu

  2. wiedza historyczna: okoliczności i kody danego okresu

• od adresata wymaga się współpracy→ inicjatywa wypełniania semantycznych luk

• odbiorca najważniejszą i najbardziej uprzywilejowaną figurą teorii interpretacji zorientowanej semiotycznie

• Eco zarzucał strukturalistom niedocenianie znaczenia ingerowania odbiorcy w tekst w procesie interpretacji

• Lector in fabula – manifest ujmujący literaturę z perspektywy odbiorcy (w perspektywie komunikacji znakowej)

• każdy autor zakłada model hipotetycznego odbiorcy (czytelnik modelowy), którego zadanie to ścisłe współdziałanie w procesie interpretacji

• autor w takim samym stopniu współdziała z czytelnikiem, co czytelnik z autorem

• dwie najważniejsze tezy teorii interpretacji Eco:

1. czytelnik pełni ważną funkcję w tworzeniu sensu tekstu literackiego, który bez odbiorcy pozostałby tylko w sferze potencjonalności

2. władza odbiorcy nad tekstem nie jest nieograniczona, praktyka interpretowania nie jest całkowicie swobodnym aktem, lecz procesem opatrzonym szeregiem restrykcji

• dialektyka między „otwartością i formą, inicjatywą ze strony interpretatora i parciem kontekstu” → intencja tekstu

• „dialektyczny związek pomiędzy intentio operis i intentio lectoris” → intencja czytelnika

• intencja autora – niezbędna by znaczenia tekstu uzyskały swoją idealną formę

• w procesie zwanym „interpretacją” ważne było rozumienie tekstu; warunki komunikacyjne jakie należy spełnić, by komunikat językowy został odpowiednio zdekodowany

• dzieło literackie to mechanizm, którego zadaniem było wytworzenie modelowego czytelnika

• czytelnik naiwny: stara się zrozumieć znaczenia tekstu, ale nie zawsze mu się to udaje

• czytelnik krytyczny: powinien zrozumieć mechanizm znaczenia tekstu

• superczytelnik: posiadał absolutną kompetencję i tekst nie miał dla niego żadnych tajemnic

• problem: czym jest „właściwa”/”dobra” interpretacja → falsyfikacjonizm interpretacyjny (Karla Poppera) → jeżeli nie istnieją reguły pozwalające stwierdzić, które interpretacje są „najlepsze”, istnieje przynajmniej reguła pozwalająca stwierdzić, które są złe → samo założenie „złej” interpretacji zakładało „dobrą”

• Eco ostatecznie stał na stanowisku ograniczonej swobody interpretacji, ale ostatecznym kryterium tego ograniczenia był postulat zachowania „wewnętrznej spójności tekstów, czyli ich wewnętrznej relacyjności”

Barthes: mitologia semiologiczna

• próby semiologicznego opisu literatury i kultury

• zainteresowany gł. semiologią strukturalną spod znaku de Saussure’a, następnie Levi-Strausaa

• krytyka ideologiczna języka kultury masowej, pierwszy semiologiczny rozbiór tego języka → połączenie analizy mechanizmów funkcjonowania ideologii z analizą semiologiczną, problematyka ideologicznego utrwalania się znaczeń, narzucanie określonych znaczeń przez kulturę masową oraz propagandę

• Mitologie opisywały świat kultury francuskiej poprzez specyficzne procesy o charakterze semantycznym, które prowadziły do powstania nowego języka mitycznego

• Barthes wyrażał przekonanie o istnieniu ukrytych językowych mechanizmów wytwarzania kultury

• główne tezy Barthesa:

  • mitem może stać się wszystko, kiedy zostanie wypowiedziane lub opowiedziane w określonych okolicznościach

  • mit ma charakter historyczny – „jest mową wybraną przez historię”

  • mitu nie określa przemiot jego przekazu, ale sposób w jaki ów przedmiot zostaje wypowiedziany

  • mowa mityczna posługuje się wieloma tworzywami, dlatego powinna się nim zajmować semiologia: nauka ogólniejsza od lingwistyki

• diadyczna (dwuelementowa) koncepcja znaku (związek między signifie i signifiant); w każdym systemie semiotycznym innym niż język naturalny pojawia się trzeci termin, znak (znaczenie mitu) będący „skojarzeniową całością” tych dwóch terminów → taki trójwymiarowy schemat widać też w micie

• mit: wtórny system semiologiczny, tworzył się na podstawie już wcześniej istniejących łańcuchów znakowych

• mit jako język drugiego stopnia

• element znaczony – pojęcie, element znaczący – forma

• proces sygnifikacji miał dwa poziomy: w pierwszym porządku (w języku) relacja skojarzeniowa między elementem znaczącym i znaczonym wytwarzała znak, w drugim (w porządku mitologicznym) związek formy i pojęcia wytwarzał znaczenie

• mit jest słowem, tzn. jest językiem pasożytniczym, który żyje dzięki zawłaszczeniu znaków języka wobec niego pierwotnego

• odbiorca może przyjmować wytworzone znaczenia za oczywiste, bo nie zauważa mechanizmów wytwarzania → propaganda polityczna, reklama, media, moda

• relacje semiotyczno-semantyczne uznawane przez Barthes’a można określić za pomocą (nieznanych Barthes’owi) terminów Hjemsleva: denotacja i konotacja

• denotacja: podstawowy zakres znaczeniowy znaku (pojęcie, definicja)

• konotacja: poszerzone pole znaczeniowe znaku (skojarzenia wywołane przez znak)

• proces konotowania zachodzi wtedy, kiedy znak pojmowany jako połączenie znaczącego i znaczonego (lub: formy i znaczenia) stawał się nowym znaczącym → stwarzał znak wyższego poziomu

• mitologizacja: proces wytwarzania konotacji, w ramach którego znaczenie pierwotne stawało się znaczącym
  i zostawało włączone w semiozę wyższego rzędu

• „mit jest językiem, który nie chce umierać” wywołuje w sensach jakieś sztuczne przedłużenie

• konotacja, a zarazem literatura w ogóle, należała do „wtórnych” systemów wytwarzania znaczeń, które nadbudowują się na pierwotnym systemie języka

• literatura posiada zdolność przeciwstawiania się mitowi i kradzieży języka (gł. współczesna poezja) poprzez naruszanie norm semiologicznych i rozbijanie skostniałych znaczeń

• mit buduje „nadznaczenia” i poszerza systemy pierwotne, poezja szuka „podznaczeń" i wraca
  do przedsemiologicznego stanu języka → wprowadza do języka zakłócenia, rozluźnia związek signifie i signifiant

• w poezji znak poetycki może dotrzeć do naturalnego sensu rzeczy, który nie został zawłaszczony przez człowieka

• istniały rodzaje prozy, które odgrywały wobec mitu rolę demaskatorską i demistyfikującą, np. Bouvard i Pecuchet Flauberta → „umitycznia” mit i tworzy „sztuczną mitologię” – unaocznia mechanizmy funkcjonowania mitu

• semiologia Barthes’a wykraczała poza ogólną teorię znaków i systemów znakowych → zaangażowana społecznie, wykorzystywana do obnażania mechanizmów oddziaływania ideologicznego

• odpowiedzialność formy (w literaturze): wykrywa ją analiza semiologiczna → formę da się osądzić wyłącznie jako znaczenie, a nie wyrażenie; idealna krytyka to połączenie krytyki ideologicznej i analizy semiologicznej

• Barthes miał „epizod narratologiczny”: myślał o zapoczątkowaniu procesu tworzenia procesu semiologicznego, obejmującego wszystkie opowiadania świata, w duchu semiologii generatywnej → udział Barthes’a w tzw. manifeście narratologów francuskich

PODSUMOWANIE

1. semiotyka jako ogólna wiedza o znakach rozwijała się od starożytności

2. współczesna wiedza o znakach ukształtowała się gł. pod wpływem dwóch tradycji

   1. semiotycznej: na gruncie filozofii i logiki, Pirce, Wittgenstein, Carnap

   2. semiologiczna: na gruncie językoznawstwa, de Saussure

3. myśl Peirce’a kontynuowana przez Ch.K. Odegna, I. A. Richardsa, Ch. Morrisa (semantyka, syntaktyka, pragmatyka)

4. na gruncie wiedzy i literat. perspektywę semiologiczną przyjęły chyba wszystkie orientacje i szkoły strukturalistyczne, gł. Praska Szkoła Strukturalna→ dzieło literackie to twór znakowy, uczestniczący w aktach komunikacji

5. lata ’60 E. Benveniste: konieczność przejścia od semiologii systemu językowego do semiologii wypowiedzi

6. najważniejsze dokonania teorii literatury: Łotman, Eco, Barthes

7. Łotman upowszechnił kategorię modelu/modelowania artystycznego i koncepcję wtórnego systemu modelującego; znaczenia w literaturze to rodzaj przekodować wewnętrznych lub zewnętrznych

8. Eco wykorzystał teorię semiotyczną do analizy natury interpretacji i zależności między trzema rodzajami intencji zaangażowanymi w procesy interpretowania literatury (intencja autora, dzieła i czytelnika); uwydatnił znaczenie czytelnika w procesie odczytywania znaczenia dzieła; wprowadził kategorię czytelnika modelowego – jako wpisanego
   w strukturę dzieła autorskiego projektu czytelnika poprawnie odczytującego znaczenia tego dzieła

9. Barthes zmobilizował analizę semiologiczną dla potrzeb teorii mitu i ukrytych ideologii rządzących współczesnymi mitami; mit i literatura to systemy :drugiego stopnia”, które są wyposażone w nadbudowane systemy znaczeniowe typu ideologicznego; szczególna rola literatury (poezji) w demaskowaniu mechanizmów „kradzieży języka” dokonywanej
   w celach mistyfikacji i manipulacji ideologicznej