„Kartoteka” T. Różewicz:

„Kartoteka” Różewicza należy do tradycji dramatu, w którym dokonuje się aktu kreacji świata przedstawionego. Już w komentarzu autor stwierdza, że jego bohater nie jest wyposażony w podstawowe elementy charakterystyki, takiej jak wygląd, wiek, zawód. Nie ma imienia. Bohater nie wykonuje żadnych czynności, leży w łóżku, a jego działa nie sceniczne jest ograniczone do zamordowania Chóru Starców czy próby samobójstwa.

Kompozycja świata realizuje się w „Kartotece” przez swobodny układ scen, bez powiązania więzami motywacji przyczynowej. Pojawiające się na scenie osoby i sytuacje następują po sobie na zasadzie swobodnego wyliczania. W konstrukcji poszczególnych scen występuje nadrealizm, poetyka snów, groteska, symbolizm. Monologi Bohatera dotyczą jego usytuowania w świecie przedstawionym, prezentują go jako postać, która nie ma świadomości celu istnienia i działania. Na scenie ukazują się osoby, które pozostają z Bohaterem w różnego typu związkach. Są to związki z najbliższą rodziną i zupełnie przypadkowe stosunki z osobami pojawiającymi się w życiu Bohatera. W oczach rodziców

Bohater pozostaje dzieckiem, które się wychowuje. Dla Tłustej Kobiety jest młodzieńcem, podglądającym ją w kąpieli Każda z postaci dramatu utożsamia osobowość Bohatera z rolą, która przypadkowo ukształtowała się we wzajemnych kontaktach. Postępowanie postaci „Kartoteki” jest aktualizacją pewnych stereotypów myślowych, określających stosunki jednostki do innych ludzi. To, co istnieje na zewnątrz Bohatera, to tylko funkcjonujące w świadomości innych różne jego role pojmowane w kategoriach stosowanych automatycznie schematów myślowych i działania. Role te nie tworzą całości, nie składają się na pełny obraz osobowości, można je tylko zebrać jako pewien zbiór elementów kartoteki.
W ten sposób w dramacie Różewicza została ukazana dezintegracja osobowości ludzkiej. Luźnemu układowi poszczególnych scen, odpowiadają cechy wewnętrznej budowy dialogów. Każdy z rozmówców mówi o czymś innym. Zostają zachowane pewne czysto werbalne pozory porozumienia. Znaczeniowe relacje między rozmówcami sprowadzają się do absurdalnej sprzeczności.

W dramacie jest wiele przykładów demaskowania zużycia znaczeniowego słów, stereotypów, automatyzmu językowego. Wyrazem automatycznego posługiwania się formułami językowymi są teksy z gazety i utworów literackich, np. Chór Starców wygłasza strofę „Ody do młodości”. Bohater i Chór Starców wypowiadają w różnych momentach słowa nie powiązane znaczeniowo, wzięte jakby ze słownika, oparte tylko na skojarzeniach dźwiękowych.
W „Kartotece” zostało zachwiane przekonanie o możliwości kontaktów międzyludzkich, gdyż język - podstawowe źródło komunikowania się ludzi - został pozbawiony tej funkcji.

Dramat Tadeusza Różewicza jest przykładem współczesnego dramatu awangardowego. Nawiązuje w nim autor do europejskiego teatru absurdu, który rozwinął się we Francji w latach '50. Za jego twórców uchodzą: Arthur Adamow, Samuel Beckett, Eugene Jenesco, Jean Geuet. Jest to Wielka Czwórka dramaturgów. W Polsce prekursorem teatru absurdu był Witkacy.

"Teatr abstrakcyjny. Dramat czysty. (...) Postacie bez charakterów. Kukły. Osoby bez twarzy. Raczej: puste ramy, które aktorzy mogą wypełnić własną twarzą, postacią, duchem, ciałem i kośćmi. W słowach wypowiadanych bez związku logicznego i pozbawionych sensu, mogą umieszczać co chcą; (...) Komizm, wartości dramatyczne, humor, samych siebie." /Janesco/

Teatr absurdu wyrasta ze świadomości wyczerpania się form zastanych, był poszukiwaniem takich form teatralnych, które sprostałyby nowej, trudnej i porażającej wiedzy o świecie i człowieku.

1) Bohater:
Bohaterem sztuki jest człowiek bez określonego wieku, zajęcia i wyglądu. Bohater nasz często przestaje być bohaterem opowiadania i zastępują go inni ludzie, którzy też są bohaterami --> Różewicz nie wie, czy te postacie zasługują na miano bohaterów.
a) ma wiele imion;
b) pozbawiony jest indywidualnej osobowości;
c) można określić jego tożsamość pokoleniową (pokolenie Kolumbów);
d) jest bierny (leży w łóżku, przyjmuje pozycję horyzontalną), często odwraca się od tego co dzieje się na scenie, jego działanie ogranicza się do picia kawy, rozmów, przysłuchiwania się - szczątkowe formy sytuacji życiowych. Jedyną osoba, która go inspiruje do normalnych zachowań jest wujek, który reprezentuje przedwojenny system wartości.
To antybohater (bohater w dramacie klasycznym był organizatorem akcji). Można go określić także mianem Jedermana lub Everymena.

2) Akcja:
a) nie ma tradycyjnej akcji, respektującej zasadę przyczyna-skutek, nie ma punktu kulminacyjnego, rozwiązania, dramat ma strukturę otwartą, można by swobodnie zmienić kolejność epizodów, bo kolejność scen i dialogów jest przypadkowa i nieuzasadniona. Kompozycja jest fragmentaryczna, niespójna, przypomina sen, w którym panują inne prawa niż w logice jawy. Rzeczywistość dramatu można uznać za projekcję podświadomości bohatera;
b) na scenie obok przechodniów i bohatera występuje chór:
- stara się mobilizować Bohatera do działania;
- komentuje treść rozmów, lecz najczęściej niedorzecznie (bezsensownie);
- cytuje fragmenty gazet, słowników.

Chór nie pełni tradycyjnej funkcji, nie jest autorytetem moralnym, nie tworzy nastroju powagi. Starzy zostają zabici przez bohatera współczesnego świata, lecz nadal działają (element groteski rodem z Witkacego).

3) Przestrzeń:
Jedno miejsce staje się jednocześnie pokojem, ulicą, kawiarnią i biurem. Przestrzeń jest syntezą najbliższego świata, jest symultaniczna.

4) Czas:
Czas sceniczny jest jeden, ale czas fabularny, który ujawnia się w rozmowach jest różny. Bohater ma jednocześnie kilka, kilkanaście i kilkadziesiąt lat. Czas jest synchroniczny, bo przeplatają się wczoraj i dziś.

5) Język:
a) dialogi tradycyjne posiadające funkcję komunikatywną, wymiana myśli;
b) "dialogi pozorne";
c) wypowiadanie przypadkowych kwestii, brak porozumienia (np. z rodzicami);
d) w tekście występują aluzje do utworów literackich, np. Kochanowskiego, Wyspiańskiego; postaci posługują się często zbanalizowanymi frazesami stylu dziennikarskiego i peerelowskiej nowomowy, co ma ośmieszyć stereotypy mówienia i myślenia;
e) chór często wypowiada przysłowia, wiersze, wyliczanki.
Różewicz podkreśla, że we współczesnym świecie język przestaje służyć porozumieniu. Często zasłania prawdę, manipuluje nią, tworzy świat fikcji. Montaż obrazów i cytaty różnorodnych wypowiedzi przypominają technikę collage'u.

6) Konwencje dramatu:
a) realistyczna:
- postaci występują w określonych rolach społecznych, mowa jest o wydarzeniach historycznych;
b) poetycka polegająca na wprowadzeniu planu onirycznego, który ma wymowę metafizyczną (plan oniryczny ukazuje podświadomość bohatera, jego postrzeganie rzeczywistości, pozbawionej porządku i hierarchii wartości);
c) groteska:
- wyolbrzymienie niektórych elementów scenografii (łóżko, krzesła);
- mieszanie różnorodnych elementów języka;
- postać Pana z Przedziałkiem (zamienia się w psa).

Utwór Różewicza jest nowatorski i oryginalny. Został nazwany dramatem absurdu.