Słownik kategorii pojęciowych:

Akt mowy: wypowiedź, w której poza sądem przekazywana jest intencja mówiącego. W procesach edukacyjnych i dyskursach o edukacji intencje nadawcy są następujące: 1) przekazanie danych, informacji i wiedzy, 2) sformułowanie dyrektyw działania (instrukcji wykonania określonych czynności), 3) zobowiązanie odbiorcy do zrobienia czegoś, 4) wyrażenie swoich emocji wobec słuchacza, 5) przekazanie werdyktów ustanawiających nowe stany rzeczy.

Akomodacja: proces modyfikowania własnych struktur poznawczych (pojęć i operacji dokonywanych na pojęciach). Asymilacja nowych danych, informacji i wiedzy umożliwiających przezwyciężanie w umyśle człowieka schematów, skryptów, stereotypów i innych deformacji poznawczych oraz tworzenie w procesie akomodacji nowych struktur poznawczych.

Aksjologia: dziedzina filozofii, której przedmiotem dyskursu są wartości i akty wartościowania. Nauka odróżnia fakty od wartości i zdania opisowe od zdań wartościujących. Rozważania dotyczące określonego typu wartości mogą być włączone do problematyki badawczej dyscypliny naukowej i z tego powodu zasadne jest mówienie o „aksjologii pedagogicznej” jako dziale pedagogiki ogól-nej, którego reprezentanci zajmują się wartościami i procesami wartościowania w procesach edukacyjnych. Aksjologia jest związana z obszarem etyki i estetyki, ponieważ najważniejszymi opozycjami aksjologicznego myślenia są kategorie: 1) dobra – zła, 2) piękna – brzydoty. Dyskurs etyczny i estetyczny związany jest więc ściśle z procesami naturalnego wrastania, których zadaniem jest wprowa-dzenie jednostki w określoną kulturę oraz procesami uspołecznienia. Ich celem jest zachowanie więzi między ludźmi pomimo ciągłych procesów destrukcji związanych z konfliktem wartości. Podstawowym problemem pedagogiki i prak-tyki edukacyjnej nie jest ustalanie dekalogu wartości, ale radzenie sobie z kon-fliktem wartości.

Aktywizm: Przekonanie (założenie) łączące te nurty współczesnej filozofii, które przyznają pierwszeństwo działaniu nad myśleniem. Przykładem może być teza Marksa, że filozofowie już dosyć świat opisali, idzie o to, aby go zmienić.

Akulturacja: pojęcie stosowane w teoriach zmiany kulturowej. Przez J.W. Po-wella pojęcie to zostało zastosowane do nazwania procesu zapożyczeń kulturo-wych. Dzisiaj oznacza proces jakościowych i wieloaspektowych zmian kulturo-wych wywołanych przenikaniem się odmiennych systemów kultury. Te procesy przenikania mogą powodować zmiany polegające na adaptacji, reinterpretacji, modyfikacji, restrukturalizacji, hybrydyzacji, dekulturacji, zaniku odrębności kulturowej i inne. Czasami pojęcie to jest stosowane do opisania procesów na-rzucenia jednej kultury (w połączeniu z marginalizacją i dążeniem do eliminacji kultury zastanej)

Alfabetyzacja: działalność oświatowa zmierzająca do przyswojenia uczniom umiejętności czytania, pisania, liczenia. Na ogół kształtowanie tych umiejętno-ści jest związane z procesem zdobywania wiedzy ogólnej i stanowi fundament kształcenia ogólnego i zawodowego.

Alienacja: stan wyobcowania. Jedna z podstawowych kategorii pojęciowych za-stosowanych w systemie filozoficznym G.W.F. Hegla, L. Feuerbacha, K. Marksa. Za pomocą tego pojęcia nazywano proces, w którym to, co przynależy do isto-ty człowieka lub stanowi wytwór jego pracy, stanowi dla człowieka świat obcy, zagrażający urzeczowieniem człowieka. Pojęcie to było wykorzystywane przez ideologów komunizmu, egzystencjalistów, psychoanalityków. Skrajna forma wy-obcowania, nazwana reifikacją, stała się przedmiotem dyskursów tzw. „nowej lewicy”(neomarksizmu) i innych krytyków kapitalizmu.

Ambiwalencja: rozbieżność oczekiwań dyktowanych przez pojedynczą normę. Pojęcie to przez E. Bleulera zostało użyte na określenie jednoczesnego przeżywa-nia przeciwstawnych sobie stanów emocjonalnych w stosunku do tych samych osób, rzeczy i sytuacji. Stany te mogą wynikać z jednoczesnego posiadania przez

obiekty cech ocenianych pozytywnie i cech ocenianych negatywnie – stan dwo-istości, który w społecznej praktyce może ujawniać się jako sprzeczność moty-wacji, przekonań, przeżyć, zachowań i dążeń. Jest wtedy przejawem niedostoso-wania społecznego, typowego dla dezintegracji psychicznej. Może też oznaczać skomplikowanie zachowań, wartościowań, niejednoznaczność sytuacji i skutków działań.

Amoralny familiaryzm: kategoria pojęciowa wprowadzona przez E. Banfielda dla nazwania atrofii więzi moralnych, destrukcji wspólnot moralnych, spowodo-wanych bezwzględną realizacją interesów jednostek lub grup zbudowanych na zasadzie wrogości i nieufności wobec innych, mających charakter mafijny, sek-ciarski, koteryjny.

Analfabetyzm funkcjonalny: ujawnia się w braku kompetencji do rozumienia prostych tekstów informacyjnych, a jego zasięg rejestruje między innymi pro-gram badań OECD/PISA.

Analfabetyzm kulturowy: ujawnia się w zamknięciu człowieka na świat zna-ków i symboli kulturowych, wykluczeniu z uniwersum kulturowego, a przez to zamknięciu na sprawy swojego środowiska kulturowego i szerszych grup spo-łecznych.

Andragogika: subdyscyplina pedagogiczna, która swoim przedmiotem badań czyni możliwości i uwarunkowania edukacyjne ludzi dorosłych.

Anomia: stan chaosu normatywnego, skutkujący dezintegracją społeczną i utratą poczucia wspólnoty. Zdaniem E. Durkheima stan anomii pojawia się wtedy, kiedy społecznie uznane cele działania stają się nieosiągalne za pomocą społecznie uzna-nych środków, co skłania ludzi do sięgania po takie sposoby osiągania celów, które łamią uznawane normy społeczne (korupcja, oszustwo, kłamstwo, pomówienie i inne). Specyficznym stanem anomii jest brak jakichkolwiek norm i reguł.

Antropologia: dział filozofii (filozofia człowieka) i dyscyplina naukowa (a. przy-rody, a. kultury; a. polityczna, a. społeczna, a. teologiczna; a. kognitywna, a. sto-sowana) Specyfiką antropologii jest holistyczny opis, wyjaśnienie i interpretacja człowieka jako istoty biologicznej oraz twórcy i użytkownika kultury. Człowiek i jego rozwój widziany w perspektywie antropologicznej stanowi zakres proble-matyki tworzącej filozofię wychowania. W pedagogice przełomu XX i XXI wieku obserwujemy wzrost zainteresowania antropologiczną perspektywą poznawczą w badaniach. Jest to wskaźnikiem, że antropologiczny sposób „odkrywania fak-tów” oraz antropologiczny sposób pisania o przedmiocie badań pedagogicznych

– zdaniem Romana Schulza – wymaga od pedagogów zastosowania pojęć, idei, teorii oraz wiedzy antropologicznej w opisywaniu, wyjaśnianiu i interpretacji oraz modelowaniu zjawiska edukacji (zjawisk i procesów edukacyjnych). Ta per-spektywa poznawcza jest typem antropologii stosowanej.

Antycypacja: planowanie, projektowanie poprzez wykorzystanie operacji inte-lektualnych wyprzedzających zaistnienie pewnych wydarzeń, zjawisk, procesów. W nauce antycypacja musi znajdować uzasadnienie teoretyczne lub empiryczne w danych i informacjach oraz wiedzy spełniającej standardy naukowe.

Antynaturalizm: 1) w znaczeniu szerokim – filozoficzne poglądy przeciwstaw-ne do naturalizmu, głównie w zakresie ontologii, teorii poznania, etyki, estetyki; 2) w metodologii nauk – naturalizm metodologiczny – jest stanowiskiem, które-go przedstawiciele są w opozycji do naturalizmu metodologicznego i podkreślają zasadniczą swoistość oraz odrębność metodologiczną nauk humanistycznych w stosunku do nauk przyrodniczych.

Antypedagogika: współczesne doktryny pedagogiczne o charakterze antyauto-rytarnym; wyrosła z krytyki represyjności i opresyjności dotychczasowych syste-mów edukacyjnych (pedagogii).

Antywiedza: nie jest nią tylko wiedza fałszywa, ale także obejmuje inne formy deformacji poznawczej, ujawniające się w postaci wiedzy niepełnej, jednostron-nej, tendencyjnej, zdeprawowanej. Przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych zorientowanych na badanie umysłu człowieka zajmują się w związku z tym bada-niem stereotypów, schematów, skryptów itd., a zorientowani na badanie zjawisk społecznych mechanizmami wytwarzania obszarów antywiedzy w społecznych procesach komunikacji oraz skutkami funkcjonowania ludzi i grup społecznych w takich układach.

Aporia: we współczesnych zasobach leksykalnych stosuje się dla oznaczenia ta-kich kwestii spornych, które mogą być rozwiązane w sposób przeciwstawny do siebie, odrębny, a żadne z tych rozwiązań nie może zostać w pełni zaakceptowa-ne ani w pełni wykluczone i odrzucone.

Autorytet: oparte na koncepcji władzy legalnej Frencha i Ravena „prawo” do kie-rowania działaniami innych. Układ oparty na autorytecie umożliwia wywieranie doniosłego wpływu przez osobę lub instytucję na postawy ludzi (wiedzę, emo-cje i zachowania) oraz stosunki między ludźmi. Z jednej strony minimum auto-rytetu jest warunkiem skuteczności procesów edukacyjnych, a z drugiej strony czynnikiem warunkującym rozwój tożsamościowy jednostki. Autorytet jest tak-że przedmiotem krytyki w „teorii krytycznej” z powodu włączenia tej kategorii pojęciowej w system kategorii wykorzystywanych do krytyki zjawiska dominacji i przemocy (autorytaryzmu) w systemach edukacyjnych i oświatowych (obok ta-kich kategorii pojęciowych jak wiedza, władza i inne).

Autorytet nauczyciela: pojęcie „autorytetu” jest dzisiaj pojęciem wieloznacz-nym. Pochodzi od łacińskiego augere (pomnażać, wspierać, wzbogacać, dosko-nalić) lub auctoritas (powaga, władza). Współcześnie wiąże się z takimi poję-ciami, jak: wzór osobowy, uznanie, szacunek, respekt, głęboka cześć, wyższość, prestiż, wpływ, przewodnictwo, władza, przymus, przemoc, panowanie. Historia wytworzyła różne konteksty dla myślenia o autorytecie, m.in.: 1) kontekst walo-rów osobowościowych wiedzy i kompetencji; 2) kontekst statusowego myślenia o człowieku w określonej strukturze społecznej lub/i roli społecznej; 3) kontekst sprawowanej władzy i jej legitymizacji. Nauki społeczne traktują autorytet jako zjawisko psychospołeczne, którego istotą jest wywieranie doniosłego wpływu na poglądy, przekonania i opinie ludzi oraz stosunki między nimi. W zasobach lek-sykalnych pedagogiki współczesnej autorytet nauczyciela jest traktowany jako obiekt refleksji i badań pedagogicznych oraz warunek konieczny właściwego przebiegu procesu edukacji. B. Śliwerski wyróżnia następujące rodzaje autorytetu nauczycielskiego: 1) oparty na jego doświadczeniu życiowym, wiedzy, wykształ-ceniu, zdolnościach i mądrości; 2) wynikający z jego pozycji społecznej (stanowi-ska lub/i funkcji); 3) oparty na nieformalnych umowach, zaufaniu, kontraktach i innych interakcjach z wychowywanymi; 4) wynikający ze sprawowanej władzy; 5) oparty na emocjach (uczuciu szacunku, miłości, strachu, obawy itp.).

Badania naukowe: są prowadzone przez pracowników instytucji i organizacji powołanych do wytwarzania wiedzy według norm, zasad i procedur zaakcepto-wanych przez depozytariuszy kapitału przynależnego autorytetowi nauki. Regu-ły weryfikacji hipotez, wytwarzania twierdzeń oraz tworzenia teorii naukowych są opisane, wyjaśnione i zinterpretowane w stosownych podręcznikach metodo-logii badań (np. m.b. humanistycznych, m. b. społecznych, m.b. pedagogicznych, m.b. edukacyjnych czy m. b. oświatowych).

Behawioryzm: jeden z podstawowych paradygmatów badań empirycznych w na-ukach społecznych nad zachowaniem ludzi, realizowany z intencją wykorzystania wyników tych badań w „inżynierii społecznej”, wpisujący się w scjentystyczny mo-del uprawiania nauki. Charakterystyczne dla tego paradygmatu badań naukowych jest poszukiwanie zależności przyczynowo-skutkowych (bodziec → reakcja). Para-dygmat ten ukształtował się w psychologii amerykańskiej XX wieku w opozycji do badania stanów świadomości jako czynników sprawczych determinujących zacho-wania człowieka. Najpełniejszą krytykę behawioryzmu spotykamy w psychologii kognitywnej i psychologii psychodynamicznej. Zasługą badaczy respektujących założenia behawioryzmu było opisanie i wyjaśnienie środowiskowych uwarunko-wań rozwoju i funkcjonowania człowieka. Behawioryzm na Zachodzie utracił zna-czenie w latach 70., natomiast w Polsce w tych właśnie latach została wykreowana pedagogia socjalistyczna, wpisująca się w tradycję behawioralnego paradygmatu naukowego.

Bełkot pedagogiczny: rezultat zastępowania – zgodnego z regułami „kultury naukowej” integrowania (także przekładania) różnych typów wiedzy o eduka-cji w celu praktycznego jej wykorzystania (w dyskursie oraz ewaluacji praktyki)

– obietnicą „szlachetnych” intencji, które mają ukrywać nieudolność intelektual-ną nadawcy komunikatu, wykorzystując brak krytyczności jego odbiorcy.

Biurokracja: jest to dominujący typ organizacji społecznej o hierarchicznej strukturze w formie piramidy władzy. Pojęcie biurokratyzacji spopularyzował Max Weber. Twierdził on, że w miarę rozwoju i zwiększania się złożoności orga-nizacyjnej życia społecznego będzie następował wzrost biurokratyzacji.

Cele edukacyjne: odnoszą się do całej osobowości człowieka, mogą mieć cha-rakter normatywny (postulowany) lub opisowy (wtedy wymagają rekonstrukcji w procesie badań naukowych. Cele zawsze mają charakter ideologiczny, ponie-waż formułowane są i interpretowane z punktu widzenia określonych wartości i wartościowań oraz interesów. Wiążą się bezpośrednio ze społeczną praktyką, ponieważ żadne twierdzenia naukowe i teorie naukowe nie stanowią wystarcza-jącego zbioru przesłanek, uzasadniających podejmowanie (lub niepodejmowanie) jakichkolwiek działań edukacyjnych. Jeżeli jednak przesłankę opisującą (zdanie orzekające) uzupełnimy przesłanką o wartościach (zdaniem normatywnym), to sylogizm ten może stanowić uzasadnianie dla formułowanych dyrektyw prak-tycznych.

Cele kształcenia: w polskiej pedagogice – zgodnie z tradycją – cele kształcenia formułuje się w kategoriach przyjętej teorii nauczania lub/i uczenia. Zamierzone zmiany sytuuje się w warstwie poznawczej osobowości człowieka. Cele kształcenia (w powiązaniu z treściami, metodami, zasadami, środkami i formami organizacyj-nymi kształcenia) są przedmiotem badań subdyscypliny pedagogicznej nazwanej „dydaktyką (teorią kształcenia)”.

Cele wychowania: postulowane zmiany w osobowości wychowanków, które od-noszą się do sfery emocji, motywacji i zachowań wychowanków. Zasadniczy spór w społecznej praktyce edukacyjnej toczy się o prawo różnych podmiotów eduka-cji w zakresie stanowienia celów wychowania. Spór ten nabrał szczególnego zna-czenia od momentu wprowadzenia obowiązku szkolnego (systemu oświatowego powszechnego dla określonych szczebli kształcenia).

Cenzura: instytucjonalna, kulturowa lub/i obyczajowa kontrola wytwarzania i dystrybucji danych, informacji oraz wiedzy.

Chwyty erystyczne: techniki spoza argumentacji merytorycznej, które służą w sporach wzmocnieniu własnej pozycji i osłabieniu pozycji adwersarza, np.: obniżanie statusu adwersarza i wartości jego argumentacji, odwoływanie się do argumentacji pozamerytorycznej poprzez akcentowanie kwestii marginalnych i przypisywanie szczególnego znaczenia emocjom adwersarza, odwoływanie się do fragmentów wypowiedzi celowo „wyrwanych” z kontekstu, celowe zmienianie sensu wypowiedzi, przypisywanie adwersarzowi cech, emocji i motywacji, które mogą go poniżyć i zdyskwalifikować wobec uczestników dyskursu, przerzucenie ciężaru dowodu na adwersarza; szczególnie perfidnym chwytem jest żądanie, aby udowodnił swoją „niewinność” i wiele innych.

Cywilizacja: pojęcie zrodzone w XVIII wieku dla określenia wyższości jednej kul-tury nad inną według kryteriów wyprowadzonych z oświeceniowej idei postępu. Współcześnie pojęcie to jest stosowane jako kategoria analizy historycznej i sto-sowane w tej orientacji historiograficznej, której zwolennicy zakładają nielinearne ujęcie dziejów oraz postulują tworzenie integralnej wiedzy o czasach minionych, opisującej i wyjaśniającej w sposób całościowy życie ludzi w określonym miejscu i czasie historycznym. Wytworzenie holistycznej wiedzy o przeszłości (łączącej opis, wyjaśnienie i interpretację) wymaga uwzględnienia związków łączących ele-menty polityczne, gospodarcze, społeczne, kulturowe. Posługiwanie się tą katego-rią sytuuje badacza w orientacji poznawczej humanistyczno-interpretacyjnej, która przez historyków jest nazywana orientacją historiograficzno-narracyjną.

Dedukacja: model wytwarzania wiedzy naukowej nazwany naukowym system dedukcyjnym, oparty na logicznych regułach wytwarzania wiedzy poprzez rozumowanie, czyli takich, w których wniosek zostaje logicznie wyprowadzony z przyjętych przesłanek. Podstawową formą rozumowania dedukcyjnego jest wyjaśnianie i dowodzenie.

Definicja: jednoznaczna charakterystyka definiowanego obiektu poprzez okre-ślenie zakresu i treści stosowanego pojęcia. W znaczeniu klasycznym definicję tworzy się poprzez wskazanie najbliższego rodzaju i różnicy gatunkowej, np. proces wychowania jest celowościowym procesem edukacyjnym. Definiowanym pojęciem jest „wychowanie”. Najbliższy szerszy rodzaj (klasę) stanowią procesy celowościowe. Różnica rodzajowa została określona pojęciem edukacji.

Definicja operacyjna: określa wskaźniki zjawisk, które nie poddają się bezpo-średniej obserwacji i pomiarowi; dotyczy to pojęć abstrakcyjnych, dla których możemy ustanawiać kontekstualnie uzasadnione wskaźniki, np. dla zbadania po-ziomu zaufania, poczucia sensu, typu autorytetu i inne.

Deformacje poznawcze: czynniki zniekształcające ludzkie poznanie: 1) w filo-zofii – złudzenia poznawcze, np. z. plemienne, z. jaskini, z. teatru (hipostazy), z. rynkowe; 2) w psychologii: stereotypy, skrypty, schematy i inne redukcje po-znawcze; 3) w teoriach komunikacji – czynniki zakłócające proces porozumie-wania się.

Dekonstrukcjonizm: w tradycji zapoczątkowanej przez J. Derridę oznacza się tym pojęciem działanie poznawcze zmierzające do rozpoznania i opisu tych sił (kontekstów), które podważają ustabilizowany, kanoniczny status pojęć, głównie pojęć filozoficznych. Zasługą dekonstrukcjonistów jest odkrywanie w dziełach i zjawiskach kulturowo-społecznych ukrytych założeń, utajnionych orientacji poznawczych oraz interesów poznawczych osób i grup społecznych wytwarzają-cych pojęcia i posługujących się nimi.

Depozytariusz (sygnatariusz): osoba lub instytucja przyjmująca i przechowują-ca depozyt, odpowiedzialna za jego zachowanie, a nawet utrwalenie i pomnoże-nie tego, co zostało jako wartość powierzone.

Descholaryzacja: ruch kontestacji i oporu wobec tradycji oświatowej – po-wszechnej i zuniformizowanej szkoły, realizującej zunifikowane cele – mający swoje uzasadnienie w „teorii krytycznej”.

Determinizm: przekonanie o charakterze światopoglądowym, że każde zjawi-sko i zdarzenie jest uwarunkowane jednoznacznie przez inne zdarzenie i zjawi-sko poprzedzające je w czasie.

Dialog sokratejski: był stosowany przez Sokratesa w celu demistyfikacji po-tocznego myślenia Ateńczyków. Najważniejszymi elementami tej metody są: 1) pozorne przyznanie racji potocznemu „mniemaniu” adwersarza; 2) znalezienie słabości i sformułowanie w takiej oto konstrukcji językowej: „tak, ale ...”; 3) sfor-mułowanie nowych twierdzeń; 4) zadanie mnóstwa kłopotliwych pytań weryfi-kujących; 5) samoweryfikacja poglądu (opinii, przekonania) sformułowanego na początku.

Doktryna kształcenia: pedagogia, której cele koncentrują się na zmianie struk-tur poznawczych uczniów poprzez nauczanie i uczenie się (dostarczanie nowych danych, informacji i wiedzy oraz dokonywanie operacji na nich i przez to doko-nywanie zmian w strukturze poznawczej uczniów).

Doktryna pedagogiczna: pierwsze z tych pojęć ma dwa znaczenia: 1) w sta-rożytności pojęcie doktryny było synonimem określającym treść nauczania w określonej szkole filozoficznej, np. jońskiej, pitagorejskiej, platońskiej, arystote-lesowej, stoickiej i inne; 2) potocznie pojęciem tym oznacza się zespół poglądów oderwanych od życia (doświadczenia i rzeczywistości), narzucanych z intencją indoktrynowania (narzucenia komuś własnych opinii, przekonań i poglądów). Współcześnie doktryną pedagogiczną nazywa się autorską koncepcję celowoś-ciowego procesu edukacyjnego (wychowania, kształcenia, nauczania, uczenia się), zawierającą: a) opis i uzasadnienie celów; b) opis systemu oddziaływań ma-jących uzasadnienie w teoriach naukowych; c) dyrektywy praktycznego działa-nia. Historię doktryn pedagogicznych odróżnia się od historii myśli pedagogicz-nej. S. Sztobryn doktryną pedagogiczną nazywa „wszelkie usystematyzowane, teoretycznie uzasadnione i wyposażone w bogatą aparaturę pojęciową hipotezy i twierdzenia dotyczące wychowania człowieka, odniesione do składników ro-zumienia tego pojęcia” przyjętych w określonym miejscu i czasie historycznym (orientacji pedagogicznej, nurcie, kierunku, paradygmacie).

Doktryna wychowawcza: pedagogia, której cele zredukowane są do procesu wy-chowywania w wąskim znaczeniu (odnoszącym się do sfery emocjonalno-moty-wacyjnej i zachowań) lub zakładana jest wyższość wychowania nad kształceniem i wtedy cele formułowane są w kategoriach wartościujących o charakterze etycz-nym (wyprowadzone zostają z etyki).

Dydaktyka (teoria kształcenia): subdyscyplina pedagogiczna, która przedmio-tem swoich badań uczyniła cele, treści, metody, zasady, środki i formy organiza-cyjne kształcenia (nauczania i uczenia się).

Dyrektywy: instrukcje obsługi, rady, wskazówki, wytyczne, polecenia związane z wykonaniem działań (czynności). Są odpowiedzią na pytanie: Jak to zrobić? Jak osiągnąć określone cele? W dyrektywach muszą być zawarte reguły (przepisy), określające dopuszczalne/zalecane działania, które powinny gwarantować moż-liwie wysoki poziom skuteczności w osiąganiu założonych celów.

Dyscyplinaryzacja: proces, w którym pewien obszar wiedzy o rzeczywistości uzyskuje status dyscypliny naukowej poprzez: 1) jednoznaczne zdefiniowanie swego przedmiotu badań (innego niż dyscypliny dotychczas powstałe), 2) wy-kreowanie mapy pojęciowej i stosownego do niej zaplecza teoretycznego, 3) określenie metodologii badań legitymizującej wytwarzanie wiedzy naukowej, 4) określenie wewnętrznej struktury dyscypliny naukowej i jej związków z innymi dyscyplinami naukowymi oraz innymi rodzajami wiedzy.

Dyskryminacja: działania, które uniemożliwiają określonym jednostkom lub/ i grupom dostęp do środków lub czerpania korzyści, powszechnie dostępnych dla innych, np. korzystania z pewnych szczebli systemu oświatowego, systemu ochrony zdrowia, systemu opieki społecznej, kultury i inne.

Dyskurs: 1) proces dowolnej interakcji pomiędzy ludźmi; 2) w węższym znacze-niu jest to interakcja zwerbalizowana, rozumiana jako działanie komunikacyjne za pomocą aktów mowy. W tym znaczeniu dyskursem nazywamy takie działanie poznawcze, w którym strony zobowiązane są do posługiwania się argumentacją respektującą nie tylko zasady logiki, ale również „etyczne zasady mowy” (Ha-bermas) lub/i „zasady dyskusji racjonalnej” (Hołówka), warunkiem koniecznym dla zaistnienia dyskursu jest gwarancja „wolności słowa i wolności działania”; 3) w socjologii dyskursem nazywa się ramy myślenia praktykowane w danym obszarze życia społecznego (d. edukacyjny, d. pedagogiczny, d. prawniczy, d. hi-storyczny, d. w klasie szkolnej).

Dyskurs edukacyjny (łac. discursus `rozmowa`): 1) uwarunkowane historycz-nie i epistemologicznie reguły budowy wypowiedzi na temat edukacji; 2) obecny w szkole gatunek „mowy”, będący rodzajem wyspecjalizowanej praktyki komuni-katywnej, która ma swoje reguły i prawa; 3) zdarzenie interakcyjne, będące miej-scem wymiany komunikatów w procesie edukacyjnym” (Leksykon, 2000, s. 50).

Dyskurs o edukacji (rozumiany jako zdarzenie interakcyjne): jest dyskursem podmiotów edukacji, z których każdy ma równe prawo do wyrażania swoich opi-nii, przekonań i poglądów, niezależnie od wiedzy, kompetencji językowych i typu interesu osobistego. W kontekście teorii komunikacji Habermasa możemy w tak rozumianym dyskursie wyróżnić: 1) dyskurs normatywny – dotyczący warto-ści, celów, wzorów i wzorców edukacyjnych; 2) dyskurs instrumentalno-tech-niczny – dotyczący strategii, metod, form, środków, zasad i reguł związanych z osiąganiem założonych celów edukacyjnych; 3) dyskurs praktyczno-moralny w poszukiwaniu „pedagogicznego sensu edukacji”, wymagający zrozumienia i porozumienia w warunkach troski o likwidowanie wszelkich możliwych zakłó-ceń procesu komunikacyjnego.

Dysonans poznawczy: stan napięcia wywołany równoczesnym pojawieniem się w umyśle człowieka sprzecznych danych, informacji i wiedzy. W teorii równowa-gi Festingera sytuacja, w której pojawia się niespójność pomiędzy ideami, war-tościami i przekonaniami jednostki a jej zachowaniami.

Dystans społeczny: termin wprowadzony przez R.E. Parka dla oznaczenia po-czucia obcości doświadczanego przez jednostkę lub grupę społeczną różniącą się od innych wykształceniem, wyznawaną religią, narodowością, stylem życia i innymi elementami kultury.

Edukacja: pojęcie to początkowo w języku polskim było zamiennie stosowane z pojęciem „wychowania” i „kształcenia”. W zasobach leksykalnych współczesnej polszczyzny przez pojęcie „edukacji” rozumie się najczęściej: 1) ogół oddziaływań międzygeneracyjnych, służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka, a zatem mogą to być oprócz procesów celowościowych (wychowania i kształcenia), także procesy naturalnego wrastania jednostki w grupy społeczne i kulturę swojego czasu historycznego oraz miejsca, jak również procesy uspo-łecznienia poprzez organizację życia społecznego; 2) ogół oddziaływań między-generacyjnych służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowie-ka (fizycznych, poznawczych, estetycznych, moralnych i religijnych), czyniących z niego istotę dojrzałą, świadomie realizującą się, „zadomowioną” w danej kul-turze, zdolną do konstruktywnej krytyki i refleksyjnej afirmacji; 3) ogół działań, procesów i warunków sprzyjających rozwojowi człowieka; rozwój jest określany poprzez lepsze rozumienie siebie i relacji ze światem, skuteczniejszą kontrolę własnych zachowań i większe sprawstwo wobec procesów zewnętrznych. Łatwo dostrzec, co łączy współczesne definicje edukacji, a czym one się różnią. Jest to kategoria pojęciowa nazywająca przedmiot pedagogiki współczesnej.

Egalitaryzm społeczny: idea (raczej utopijna) równości ludzi w systemach dotąd hierarchicznych, np. bogactwa, władzy, prestiżu, aspiracji, wykształcenia, kom-petencji itd.

Ekspertyza: ogół czynności badawczych dokonywanych przez osobę wyspecja-lizowaną w danej dziedzinie lub specjalnie powołaną instytucję. Ekspertyzę wy-konuje się na zlecenie innego podmiotu. Ekspertyzy oświatowe przygotowywane są na zlecenie podmiotów edukacyjnych i dotyczą zakresu i stopnia realizacji funkcji przypisanych różnym agendom systemu oświatowego.

Eksperyment: metoda pomiaru ilościowego. Metoda ta polega na celowym wy-tworzeniu jakiegoś zjawiska w warunkach laboratoryjnych, dzięki którym badacz kontroluje wprowadzoną zmienną zależną (zmienne zależne) i jej związek z rów-nież kontrolowanymi zmiennymi niezależnymi. Eksperyment służy weryfikacji wcześniej sformułowanej hipotezy i w związku z tym poszukiwaniu odpowie-dzi na pytanie o związek wprowadzonej zmiany z ujawnionymi skutkami oraz szczególnymi uwarunkowaniami zarejestrowanymi i kontrolowanymi w sytuacji eksperymentalnej.

Elity: w znaczeniu potocznym pojęcie to oznacza grono osób wyróżniających się z otoczenia pod jakimś względem, np. wykształcenia, pochodzenia, prestiżu, miejsca w strukturze społecznej, stanu posiadania, stylu życia itd. Desygnat tego pojęcia może mieć konotacje pozytywne jak i negatywne. Próbę zbudowania de-finicji teoretycznej tego pojęcia (opisowej, wolnej od emocjonalnych nastawień) spotykamy w pracy V. Pareto (1994), według którego – w ujęciu najbardziej ogól-nym – elitę tworzą ludzie, którzy w swojej dziedzinie działania osiągają najwyż-sze wskaźniki.

Emancypacja: 1) w naukach społecznych oznacza proces wyzwalania się (od prze-mocy, autorytetów, tradycji, władzy i wszelkiej dominacji) oraz uzyskiwania coraz pełniejszej autonomii; 2) współcześnie pojęcie to zastosowane zostało w pedago-gice krytycznej (nawiązującej do filozoficznej Szkoły Frankfurckiej – neomarksi-stowskiej) oraz w ideologii ruchów descholaryzacji i kontestacji z lat 60.

Empiryzm: kierunek filozoficzny rozwinięty w teorii poznania (przeciwstawny ra-cjonalizmowi), którego zwolennicy przyjmują założenie, że najważniejszym i naj-wartościowszym (w odmianie radykalnej – jedynym) źródłem poznania jest do-świadczenie zewnętrzne (eksperyment, obserwacja) i wewnętrzne (introspekcja). W sporze z empiryzmem (konstytuującym pozytywistyczny model wytwarzania wiedzy naukowej) zwolennicy racjonalizmu przeciwstawiali się redukcji poznania wartościowego do metod empirycznych oraz optymistycznej ideologii poznawczej łączącej poznanie empiryczne (oparte na badaniu związków i zależności metoda-mi ilościowymi) z zastosowaniami technicznymi i technologicznymi, które miały służyć temu, aby poszerzać i umacniać panowanie człowieka nad światem przy-rodniczym i światem społecznym. Mówiąc językiem Habermasa, krytycy empiry-zmu przeciwstawiali się redukcji poznania naukowego do realizowania interesów o charakterze instrumentalnym, które najściślej związane są z wiedzą o charakte-rze empirycznym.

Encyklopedyzm dydaktyczny: koncepcja kształcenia ogólnego, promująca jako najważniejszy cel kształcenia wyposażenie uczniów w możliwie szeroki zakres danych, informacji i wiedzy, która przetrwała tzw. próbę czasu.

Enkulturacja: za M. Herskovitsem można przyjąć, że termin „enkulturacji” jest synonimem takich wyrażeń, jak: „wdrażanie do uczestnictwa w kulturze”, „wdra-żanie w kulturę”, „wprowadzanie w kulturę” i obejmuje te aspekty uczenia się, któ-re czynią z człowieka istotę społeczną zakorzenioną w kulturze swojego miejsca i czasu historycznego.

Epistemologia: teoria poznania!!!, dział filozofii czyniący swoim przedmiotem ba-dań istotę poznania, jego strukturę, źródła, granice poznania, koncepcje praw-dy, metody wytwarzania wiedzy wartościowej (należycie uzasadnionej) oraz hi-storyczne, społeczne i psychologiczne uwarunkowania działalności poznawczej człowieka oraz ludzkości. Epistemologia zajmuje się kwestią poznania i wytwa-rzania wiedzy. Jej twierdzenia mają więc znaczenie dla pedagogiki jako dyscypli-ny naukowej wytwarzającej najbardziej wiarygodną wiedzę o edukacji oraz dla społecznej praktyki edukacyjnej, której jednym z celów jest wyposażenie ludzi w wiedzę najlepiej uzasadnioną i kompetencje poznawcze przydatne w świecie opartym na wiedzy. We współczesnej epistemologii najbardziej znaczące są na-stępujące opozycje dotyczące poznania: 1) obiektywizm – subiektywizm, 2) fun-damentalizm poznawczy – relatywizm poznawczy, 3) empiryzm – racjonalizm. Opozycje epistemologiczne dostarczają przesłanek do budowania krytycznej świadomości społecznej. Przyjmowane i wyznawane poglądy epistemologiczne korespondują w praktyce myślenia (powinny korespondować) z przyjmowanymi założeniami o charakterze ontologicznym i aksjologicznym.

Epistemologiczny model budowania nauki: T. Kuhn przekonał uczonych, że nauki rozwijają się nie tylko w procesie prostego kumulowania wiedzy, ale także poprzez zmianę o charakterze paradygmatycznym, którą nazwał „rewolucją na-ukową”. Ze zmianą o charakterze paradygmatycznym wiąże się zjawisko „kryzy-su”. Do kryzysu nazwanego rewolucją naukową lub inaczej zmianą o charakterze paradygmatycznym dochodzi wtedy, kiedy stary paradygmat uległ wyczerpaniu lub istniejący zasób faktów, doświadczeń, twierdzeń i teorii przestał „pasować” do świata, w którym istniejemy.

Erystyka: sztuka prowadzenia sporów. Wiele spostrzeżeń o niej znajduje się w traktatach poświęconych retoryce. Z tego powodu, że przedmiotem badań współ-czesnej pedagogiki są nie tylko procesy edukacyjne, ale także dyskursy edukacyjne, szczególnie przydatna okazuje się wiedza o tzw. „chwytach erystycznych”.

Etatyzm: społeczne koncepcje etatystyczne zakładające podporządkowanie jednostkowych i grupowych interesów ludzi interesowi państwa i jego struk-tur. Upowszechnianie idei etatyzacji tworzy warunki sprzyjające poszerzaniu i umacnianiu zasięgu ingerencji państwa w życie obywateli. Najpełniej koncepcje etatystyczne mogą być realizowane w ładzie totalitarnym.

Etatyzacja oświaty: stopień kontroli i ingerencji państwa w rozwiązywanie prob-lemów oświatowych i edukacyjnych. Im większy stopień etatyzacji, tym większa kontrola i ingerencja państwa, bardziej rozbudowany aparat kontroli administra-cyjnej, większa biurokratyzacja i więcej „pozoru” w sferze autentycznych dzia-łań edukacyjnych. Wskaźnikiem etatyzacji jest stopień restrykcyjności polityki oświatowej państwa, czyli miejsce polityki oświatowej na kontinuum pomiędzy polityką liberalną a polityką restrykcyjną.

Etnologia: dyscyplina naukowa, która na przełomie lat 70. i 80. XX wieku wkro-czyła w fazę zasadniczych przewartościowań w zakresie przedmiotu badań i metody badań (podobnie jak pedagogika współczesna). Przezwyciężając ogra-niczenia paradygmatu pozytywistycznego i neopozytywistycznego, badacze koncentrują się dzisiaj na badaniu fenomenów „rozumienia” (opisie i wyjaśnie-niu tego, że jedni rozumieją drugich ) oraz krytycznej interpretacji zaangażowań ujawnianych w badanych społecznościach.

Etyczne zasady mowy: sformułowane zostały w ramach teorii krytycznej Szko-ły Frankfurckiej, głównie w teorii komunikacji Habermasa, ich respektowanie wymaga ujawnienia zjawiska kontroli nad językiem, a dokładniej siły i znacze-nia poszczególnych „głosów”. Sprawowanie kontroli nad dopuszczeniem do gło-su i językiem, w którym „głosy” są wyrażane staje się we współczesnym świecie czynnikiem sprawczym wspomagania bądź blokowania i opóźniania procesów emancypacyjnych.

Ewaluacja: jest to proces zbierania informacji o przebiegu działania i uzyskiwa-nych efektach połączony z analizą uzyskanych danych i informacji w celu udo-skonalenia przebiegu tego procesu i osiągnięcia wyższego poziomu zamierzo-nych efektów.

Ewaluacja w systemie oświaty: pomiar jakości kształcenia, służący monitoro-waniu zmian w systemie oświatowym jako całości, poszczególnych agendach tego systemu lub w zakresie poszczególnych zadań przypisanych tym agendom i zatrudnionym w nich osobom.

Fakty społeczne: treści świadomościowe i normatywne, które obiektywizują się w zaangażowaniach zbiorowości społecznych, wywierając bezpośredni wpływ na postawy (przekonania, emocje, zachowania) poszczególnych członków spo-łeczności i społeczeństwa jako całości.

Fenomenologia: 1) orientacja filozoficzna, której przedstawiciele odrzucili zało-żenia pozytywistycznego naturalizmu i założenia spekulatywne, czyniąc przed-miotem swoich zainteresowań fenomeny zaistniałe w świadomości ludzi; 2) me-toda badań zastosowana w naukach humanistycznych XX wieku mająca na celu rekonstruowanie sensów i znaczeń tego, co pojawia się w potocznych opisach rzeczywistości. Z tego powodu przedmiotem szczególnego zainteresowania fe-nomenologów staje się rekonstruowanie i interpretowanie wytworów potoczne-go myślenia badanych, np. stereotypów, schematów, skryptów i inych „deformacji poznawczych”, zaistniałych w świadomości społecznej. Metoda ta stosowana jest w badaniach jakościowych nad świadomością ludzi i grup społecznych. Procedu-ra badań fenomenologicznych często jest uzupełniania dociekaniami hermeneu-tycznymi i tworzy paradygmat interpretatywny w badaniach społecznych.

Filozofia: w świecie starożytnym synonimem „filozofii” była „wiedza” i „nauka”. Filozofia była rozumiana jako nauka obejmująca całą wiedzę racjonalną wytwo-rzoną przez tą cywilizację. Filozofowanie zaś służyć miało temu, aby ludzie sta-wali się mądrzejsi.

Filozofia polityczna: stanowi dział filozofii, którego przedstawiciele zajmują się problemami związanymi z życiem społeczeństwa zorganizowanego w for-mę państwa. Filozofia polityczna epoki nowoczesnej miała ambicje nie tylko opisywania i wyjaśniania tego fenomenu, ale także tworzenia rzeczywistości od-powiadającej określonej ideologii oraz określonemu modelowi państwa.

Filozofia wychowania: subdyscyplina pedagogiczna (we współczesnych zaso-bach leksykalnych traktuje się ją jako część współczesnej „pedagogiki ogólnej”), w której najsilniej zachowany został związek naukowego myślenia z tradycją fi-lozoficznego myślenia o edukacji. Filozofowie wychowania pytają o to, o co nie może pytać bezpośrednio pedagogika jako nauka. Zadaniem filozofii wychowa-nia jest pytanie o istotę, wartość i sens wychowania jako praktyki społecznej oraz legitymizację różnych rodzajów wiedzy o wychowaniu. Status filozofii wycho-wania – podobnie jak pedagogiki ogólnej – był w ostatnim 50-leciu niezwykle skomplikowany i zmienny z powodów ideologicznych. W filozofii wychowania można współcześnie postawić pytanie o „pedagogiczny sens edukacji”.

Formalizm dydaktyczny: koncepcja kształcenia ogólnego, promująca jako naj-ważniejszy cel kształcenia rozwój umysłu, czyli zdolności i umiejętności poznaw-czych człowieka (szczególne nadzieje wiązano z nauczaniem języków obcych i matematyki).

Frustracja: stan napięcia spowodowany zablokowaniem możliwości realizowa-nia dążeń jednostki, wyzwalający w niej negatywne emocje. Frustracja może być czynnikiem destrukcyjnym i czynnikiem mobilizującym jednostkę do rozwiązy-wania problemów.

Funkcje systemu oświatowego: funkcjami sytemu wobec świata kultury są: 1) f. adaptacyjna; 2) f. rekonstrukcyjna; 3) f. emancypacyjna.

Funkcjonalizm: poznawcza perspektywa teoretyczna oparta na założeniu, że zdarzenia społeczne najlepiej jest opisywać i wyjaśniać w kategoriach spełnia-nych przez nie funkcji.

Globalizacja: tendencja, która zdominowała przełom XX i XXI wieku, związana z pojawieniem się problemów globalnych, takich jak problem pokoju, ochrony środowiska naturalnego (powietrza, wody, ziemi), a także problemy polityczne, demograficzne, ekonomiczne i inne. Rozwiązywanie tych problemów wymagało powstania instytucji ponadpaństwowych oraz działań przekraczających trady-cyjne granice państw nowoczesnych. Rewolucja informatyczna z kolei w sposób zdecydowany przyczyniła się do przezwyciężenia tradycyjnych barier komuni-kacyjnych związanych z czasem i przestrzenią, wywołując jako skutek uboczny stan nadmiaru danych, informacji i wiedzy, który nazywany jest „zaczadzeniem informacyjnym” lub „smogiem informacyjnym”. Przyspieszenie procesów globa-lizacyjnych spowodowane zostało rozpadem imperium sowieckiego (zwanego u nas obozem państw socjalistycznych) i zanikiem tzw. „żelaznej kurtyny”, której symbolem był „mur berliński”.

Globalna wioska: pojęcie upowszechnione przez Marshalla McLuhana, który uważał, że elektroniczne środki komunikacji wiążą świat i oplatają go siecią po-łączeń, przekształcając planetę w społeczność o cechach środowiska lokalnego opisanego metaforą „wioski”.

Grupa społeczna: zbiorowość ludzi połączonych ze sobą więziami społecznymi, ujawniającymi się w poczuciu łączności, przynależności grupowej oraz w działa-niu na rzecz realizacji wspólnych celów (dobra wspólnego). Badanie grup stanowi główny przedmiot socjologii i psychologii społecznej, a wyniki tych badań mają zasadnicze znaczenie dla rozumienia rzeczywistości edukacyjnej i projektowania celowościowych procesów edukacyjnych kształcenia i wychowania.

Gry mimetyczne (mimikra): działania wpisujące się w mechanizmy obronne oporu, podejmowane w warunkach „traumy kulturowej”. W społecznej prakty-ce edukacyjnej i pedagogice ich nasilenie jest związane z ostatnią transformacją ustrojową. Gry mimetyczne zastosowane w pedagogice – opisane przez Z. Kwie-cińskiego – ujawniły się w formie: masek – uczuleń – ucieczek – nawróceń.

Hermeneutyka: 1) nurt filozofii współczesnej, 2) paradygmat badań w naukach humanistycznych, 3) teoria interpretacji tekstu i rozumienia tekstów (metody i metodyka), 4) umiejętność (sztuka praktyczna) pracy z tekstem (interpretacja tekstu cudzego i tworzenia tekstu własnego objaśniającego). Różne odmiany hermeneutyki łączy przekonanie, że istnieje głęboki sens (często ukryty) tekstu poddanego interpretacji. Interpretacja służąca rozumieniu wymaga ujawnienia znaczeń, jakie wiążą ludzie z określonymi zjawiskami społecznymi oraz jaki sens i znaczenie mają one w różnych typach kultury. Twórcą nowożytnej teorii her-meneutycznej był F.D.E. Schleiermacher. Teorie hermeneutyczne wykorzystywa-ne są w interpretatywizmie jako paradygmacie badań nad edukacją.

Hipostaza: błąd polegający na przypisywaniu realnego istnienia bytom ideal-nym, np. ideom, pojęciom (prawdy, dobra, piękna, sprawiedliwości itd.).

Hipotetyzm (antyindukcjonizm, dedukcjonizm): stanowisko ujawniające się w metodologii nauk empirycznych, którego zwolennicy krytykują indukcjo-nizm jako metodę weryfikacji hipotez. Zwolennicy hipotetyzmu umiarkowanego skłonni są akceptować procedurę weryfikacji negatywnej – falsyfikację. Twórcą współczesnego hipotetyzmu był K. Popper.

Hipoteza: zdanie przyjęte jako założenie (mające status przypuszczenia) w celu opisu i wyjaśnienia jakiegoś zjawiska (zdarzenia, procesu), wymagające spraw-dzenia. Hipoteza naukowa powinna: 1) być zgodna z danymi doświadczalnymi; 2) korespondować z zastaną wiedzą teoretyczną; 3) wzbogacać dotychczasową wiedzę; 4) być sprawdzalna. Hipoteza statystyczna dotyczy własności badanej populacji i jest weryfikowana za pomocą testów statystycznych.

Historia: wiedza o przeszłości, dziejach i czasie minionym. Przedmiotem zainte-resowań związanych z wytwarzaniem wiedzy o czasie minionym w pedagogice jest: 1) h. „doktryn pedagogicznych”; 2) h. „wychowania”; 3) h. „pedagogiki”; 3) h. „praktyki edukacyjnej” (kształcenia lub kształcenia i wychowania); 4) h. „oświa-ty”; 5) h. „myśli pedagogicznej”, 6) h. „pedagogii” i inne.

Historiografia: orientacja w wytwarzaniu wiedzy historycznej, której zwolennicy kierują się głównie w swoich poszukiwaniach znalezieniem odpowiedzi na nastę-pujące pytania: Co było? Jak było? Jak naprawdę było? Najbardziej cenioną metodą przez zwolenników historiografii jest analiza archiwów (szczególnie w aspekcie wiarygodności źródłowej). Historiografowie różnią się między sobą tym, że jedni są bardziej zainteresowani poszukiwaniem bogactwa uwarunkowań i różnych za-leżności, a drudzy poszukiwaniem uogólnionych czynników sprawczych zmiany (bądź ciągłości) historycznej. Historia w ich ujęciu jest historią wodzów (władców, ideologów, przywódców, działaczy, uczonych, twórców itp.) oraz ich zwycięstw i klęsk. Ten typ wytwarzania wiedzy o czasie minionym dobrze wpisuje się w pa-radygmat pozytywistyczny wytwarzania wiedzy naukowej.

Historiozofia: dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu dziejo-wego, sensem historii. Jej przedstawiciele starają się odpowiedzieć na społeczną potrzebę poszukiwania sensu dziejów. Wytwarzane przez nich narracje histo-ryczne są stronniczą interpretacją dziejów i z tego powodu wszelkie narracje wy-magają ujawnienia własnej stronniczości badawczej i autorskiej. W odniesieniu do współczesności na ogół mamy do czynienia ze stronniczymi wersjami zda-rzeń, procesów i dziejów, które mają – łatwo rozpoznawalne – uwarunkowania biograficzne.

Historyzm: 1) świadome nawiązywanie do wzorów wytworzonych w przeszłości (idei, stylów, modeli itp.), 2) stanowisko filozoficzno -metodologiczne ujawniające się w uprawianiu nauk humanistycznych, którego zwolennicy postulują rozpa-trywanie wszelkich zjawisk (procesów i skutków) społecznych i kulturowych w procesie ich powstawania i rozwoju, czyli w sposób genetyczny i dynamiczny.

Humanizm: 1) w tradycji rzymskiej oznaczał pewną koncepcję światopoglą-dową, według której człowiek traktowany był jako istota szczególna. Wyrazem tej szczególności miała być kreatywność człowieka, czyli jego zdolność do two-rzenia kultury, jej ciągłego wzbogacania oraz umiejętność i wola dokonywania konkretnych wyborów według kryterium wartości; 2) w XIX wieku historycy użyli tego terminu dla nazwania prądu umysłowego, który ujawnił się renesan-sie (odrodzeniu) ideałów świata starożytnego, głównie dzięki zainteresowaniu się ludzi tej epoki literaturą i sztuką świata starożytnego; 3) współcześnie poję-cie to jest tak wieloznaczne, rozmyte i nadużywane, że uniemożliwia skuteczne porozumiewanie się ludzi, powoduje raczej zakłócenia w porozumiewaniu się. Przydatne w pedagogice jest tylko następujące jego znaczenie: a) jako idiomu „nauki humanistyczne”, który stosuje się do nazwania ogółu dyscyplin nauko-wych, opisujących, wyjaśniających i interpretujących rzeczywistość kulturową jako przeciwstawianą rzeczywistości przyrodniczej; b) jako postawy afirmującej godność jednostki ludzkiej, c) jako doktryny pedagogicznej promującej tradycyj-ną koncepcję klasycznego „nauczania wychowującego” (tradycyjnie rozumiane kształcenie ogólne).

Idealizacja: procedura o charakterze eksperymentu myślowego, mająca na celu zaprojektowanie warunków idealnych dla niezakłóconego przebiegu pewnych zja-wisk lub procesów. Idealizacja jako zabieg metodologiczny służy konstruowaniu modeli teoretycznych, np. „modeli wychowania”. Każda idealizacja wymaga reduk-cji elementów uwzględnianych w opisie i z tego powodu stanowi obraz uproszczo-ny i schematyczny. Najbardziej przydatne w nauce są modele biegunowe (dychoto-miczne), będące opisem skrajnych typów idealnych, różniące się radykalnie według przyjętych kryteriów. Są one „przejaskrawionym” opisem stanów rzeczywistych. Praktyka społeczna sytuuje się na ogół pomiędzy owymi biegunami, w określonym miejscu na kontinuum wyznaczonym przez owe skrajności.

Idealizm: potocznie – przeciwieństwo realizmu. Stosuje się to pojęcie dla na-zwania postawy życiowej człowieka, charakteryzującej się skłonnością do wy-kraczania poza cele materialistyczne ku tzw. „wyższym celom”. W filozofii mamy do czynienia z idealizmem ujawniającym się głównie w: 1) teorii poznania– oparty jest na założeniu, że człowiek nie ma możliwości poznania bezpośred-niego rzeczywistości zewnętrznej wobec podmiotu poznania, 2) ontologii – op-arty na założeniu, że byt (w sensie filozoficznym) istnieje niezależnie od rzeczy-wistości materialnej w postaci idei, absolutu, esencji. Idealizm historiozoficzny zakłada, że głównym czynnikiem determinującym procesy historyczne jest świa-domość społeczna ludzi określonego miejsca i czasu historycznego.

Ideał (wzór osobowy): są to poddane idealizacji wzory regulacji kulturowej w zakresie tego, co ludzie czynią (zachowań), myślą (reguły i modele myślenia oraz przyjmowane założenia światopoglądowe) i posiadają (faktycznie posiadają lub uznają za pożądane). Wzory osobowościowe stanowią syndromy cech, znaj-dujących swoje uzasadnienie w określonych ideach i teoriach (wzory kreowane, projektowane, popularyzowane) lub w szerokich uwarunkowaniach określonego miejsca i czasu historycznego (faktyczne dominujące wzory osobowe).

Identyfikacja alternatyw: etap w procesie podejmowania decyzji. Im więcej al-ternatyw zostanie rozpoznanych, tym większa szansa, że wybrana zostanie naj-lepsza.

Ideologia: termin „ideologia” (idéologie) został stworzony pod koniec XVIII wie-ku przez francuskiego filozofa Destutta de Tracy – autora Elements d’idéologie i założyciela szkoły filozoficznej „ideologów”. W pierwszej fazie „ideologią” nazy-wano naukę o ideach. Później zastosowano tę kategorię pojęciową do nazywania pewnych kombinacji idei, ich syndromów i w związku z tym przedmiotem za-interesowania badaczy ideologii stał się społeczny i polityczny wymiar funkcjo-nowania idei i ideologii. W XX wieku termin „ideologia” znalazł zastosowanie w języku filozofii, naukach społecznych, a także w mowie potocznej. Pod koniec XX wieku pojęciem ideologii zaczęli się posługiwać pedagodzy. Pedagodzy róż-nią się jednak tym, że jedni posługują się tą kategorią pojęciową jako kategorią opisową, a inni wykorzystują ją jako kategorię wartościującą (stygmatyzującą i piętnującą). W podręczniku jest ona stosowana jako kategoria służąca opisowi, wyjaśnieniu i interpretacji.

Przyjmuję zatem, że pojęciem ideologii będziemy nazywać zbiór (lub system) idei, które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji, wsparcia pewnym interesom grupowym lub/i utwierdzają tożsamość określonej grupy społecznej. Jej elemen-tami strukturalnymi są: 1) interpretacja przeszłości, która nadaje grupie okre-śloną perspektywę czasową i przestrzenną – wyrażoną w formie zdań orzeka-jących (mogą one być wytworzone przez badania empiryczne); 2) opis i ocena obecnej sytuacji w obszarze, którego ta ideologia dotyczy (polityki, struktury i funkcjonowania społeczeństwa, gospodarki, oświaty i inne) – wiążąca opis z wartościowaniem (zdania wartościujące mogą mieć charakter filozoficzno-światopoglądowy lub odwoływać się do racji pragmatycznych), 3) koncepcje zmiany, w tym również strategie działania najbardziej pożądane i skuteczne wo-bec planowanej zmiany, wyrażone w postaci dyrektyw działania, czyli czynności, które należy podjąć i zrealizować.

Ideologie edukacyjne: poglądy grup społecznych na temat edukacji, wyrażają-ce ich interesy i dążenia edukacyjne. Wyodrębnione one mogą być według róż-nych kryteriów: 1) kryterium klasowego (arystokratyczna – burżuazyjna – pro-letariacka); 2) stosunku do zmiany społecznej (konserwatywne – progresywne); 3) orientacji teoretycznej (psychologiczne – socjologiczne – kulturowe); 4) roli jednostki i grupy społecznej (indywidualistyczne – kolektywistyczne); 5) pod-miotu (pajdocentryczne – autorytarne); 6) stosunku do tzw. „szkoły tradycyjnej” (konserwatywne – liberalne); 7) stosunku do idei równości (elitarystyczne – ega-litarne) i inne. Współcześnie ważnym przedmiotem badań są konkretne co do miejsca i czasu historycznego „polityki oświatowe” realizowane przez poszcze-gólne państwa. Ich efektem są rekonstrukcje ideologii edukacyjnych.

Ideologia oświatowa: ma charakter polityczny. Jest systemem poglądów wyme-diowanym przez podmioty edukacji (w ładzie policentrycznym) lub narzuconym przez sprawujących władzę (w ładzie monocentrycznym), w którym znajdują się: 1) przekonania dotyczące przeszłości oświatowej; 2) diagnoza i ocena stanu aktualnego; 3) program zmian postulowanych do zrealizowania w przyszłości. Współczesne ideologie oświatowe są mniej lub bardziej upolitycznione i mają ścisły związek z raportami oświatowymi.

Indoktrynacja: proces celowej zmiany świadomości społecznej poprzez wpa-janie członkom społeczeństwa stronniczych przekonań. Działania indoktryna-cyjne względem dużych grup społecznych wymagają zorganizowanego i kon-trolowanego przez sprawujących władzę systemu wytwarzania, kodowania, przetwarzania i dystrybucji danych, informacji i wiedzy. Najważniejszymi agen-dami wykorzystywanymi w procesach indoktrynacji, są media i system oświaty. O skuteczności indoktrynacji decyduje stopień ograniczenia wolności dostępu do danych, informacji i wiedzy oraz stopień natężenia czynności propagandowo--perswazyjnych, jak również jakość i siła stosowanych środków w celu wywarcia pożądanego wpływu.

Indukcja: model wytwarzania wiedzy naukowej, nazwany naukowym systemem indukcyjnym, oparty na formułowaniu ogólnych wniosków na podstawie opisów dostatecznej liczby przypadków szczegółowych. W badaniach wykorzystuje się głównie obserwację, eksperyment i sondaże do zbierania danych o poszczegól-nych przypadkach, a wskaźnikiem wiarygodności uogólnień są operacje staty-styczne wykonane na danych zebranych w pomiarze ilościowym.

Indywidualizm: poczucie odrębności i niezależności. Przez psychologów jest traktowany jako czynnik sprzyjający uzyskiwaniu tożsamości autonomicznej. Socjologowie traktują indywidualizm jako czynnik sprawczy zmian społecznych. Jako pojęcie ideologiczne stosowane jest w celu promowania standardów waluacji podmiotowej. Zwolennicy ideologii indywidualistycznych przyjmują założenie, iż jednostka jest ważniejsza niż grupa społeczna (społeczeństwo). Opowiadają się więc za takimi wartościami jak godność człowieka, która łączy się z wolnością i odpowiedzialnością (o tej ostatniej wartości niektórzy wolą zapomnieć), a reali-zacja tych wartości powinna być zabezpieczona prawnie.

Inkulturacja: proces jakościowych i wieloaspektowych zmian kulturowych wy-wołanych wzajemnym przenikaniem się różnych systemów kulturowych.

Innowacja: poszukiwanie nowych strategii i sposobów realizacji celów po-wszechnie akceptowanych wraz z konstytuującymi je wartościami. Innowa-cje obejmują wprowadzanie nowych technologii, tworzenie nowych instytucji, zmiany o charakterze organizacyjnym. Wprowadzanie innowacji na ogół wywo-łuje też zjawisko oporu, spowodowane uruchomieniem mechanizmów obron-nych. Czynnikiem wymuszającym innowacje jest konieczność sprostania zasa-dzie konkurencyjności. Połączenie tego pojęcia z przymiotnikiem – „innowacje edukacyjne”, „innowacje oświatowe” – może dookreślać obszar projektowanych i wdrażanych zmian.

Instrumentalizm: W filozofii praktycystyczny pogląd na wytwarzanie wie-dzy. W nauce ujawnił się on w tezie zredukowania nauki do wytwarzania tzw. „wiedzy pozytywnej”. Założenie to wykreowało orientację pozytywistyczną w uprawianiu nauki, która wiązała się z kryzysem filozofii systemów. W Stanach Zjednoczonych teza ta stała się podstawowym założeniem pragmatyzmu. Jego zwolennicy twierdzili, że nauka powinna być instrumentem przebudowy świata, podporządkowanego idei postępu (progresywnego). Instrumentalizm dostarczył przesłanek uzasadniających promowanie „inżynierii społecznej”.

Instytucjonalizacja: proces tworzenia i przekształcania instytucji społecznych, związany z wyłanianiem się, artykułowaniem i utrwalaniem struktur norma-tywnych (reguł, wzorów, norm i wartości). W teoriach wymiany społecznej pro-ces instytucjonalizacji rozumiany jest jako proces stabilizujący procesy wymiany pomiędzy osobami o różnych pozycjach i posiadanych zasobach materialnych i niematerialnych.

Instytucjonalizacja nauki: wiek XIX był okresem stopniowego przekształca-nia uniwersytetu z korporacji w instytucję. Proces instytucjonalizacji nauki re-alizowany był przez rozbudowę czynności biurokratycznych, sformalizowanie procedur naukowych i dydaktycznych, ale także przez likwidację atrybutów korporacyjnych. Najistotniejsza zmiana, jaka się wówczas dokonała, dotyczyła nie idei, lecz formuły organizacyjnej. Uniwersytet utracił cechy korporacji, stał się natomiast instytucją głęboko powiązaną z wzorami organizacyjnymi, jakie ukształtowały się w ramach administracji państwowej, a w szczególności w ra-mach resortu oświaty, podległego władzy państwowej. Aktualnie występują duże różnice w postawach poszczególnych rządów wobec uniwersytetów, znajdujące swój wyraz w tzw. „polityce naukowej (akademickiej, uniwersyteckiej)”.

Intelektualizm: przekonanie (założenie) łączące te nurty współczesnej filozo-fii, które uznają nadrzędność (wyższość) poznania nad działaniem, a w związku z tym wyższość intelektu nad innymi aspektami osobowości człowieka, takimi jak emocje, motywacje, poznanie zmysłowe i inne.

Integracja: przeciwieństwo dezintegracji, będącej procesem żywiołowym. Może oznaczać w odniesieniu do osobowości człowieka: 1) włączenie nowych elemen-tów we wcześniej zbudowaną strukturę; 2) zbudowanie nowej struktury oso-bowościowej, na wyższym niż dotąd poziomie funkcjonowania. Możemy także mówić o integracji wiedzy, integracji dydaktycznej, o zintegrowanym kształceniu (nauczaniu i uczeniu się).

Integracja wiedzy o edukacji: 1) integracja pionowa. Najważniejszym postula-tem integracji pionowej jest łączenie badań podstawowych z praktycznym zasto-sowaniem wyników tych badań; 2) integracja pozioma. Ujawnia się w budowaniu związków pomiędzy: a) subdyscyplinami pedagogicznymi, b) pedagogiką a in-nymi dyscyplinami naukowymi, c) naukową wiedzą o edukacji a innymi typami wiedzy o edukacji.

Inteligencja: inteligencja jest tym, co – jak mówią psychologowie – mierzą testy inteligencji. Współcześni uczeni są skłonni wyróżniać wiele rodzajów inteligencji. H. Gardner mówi o następujących: 1) i. językowa; 2) i. matematyczno-logiczna; 3) i. wizualno-przestrzenna; 4) i. muzyczna; 5) i. przyrodnicza; 6) i. interpersonalna; 7) i. intrapersonalna; 8) i. kinestyczna.

Interakcja: dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych na sie-bie działań partnerów.

Interakcjonizm symboliczny: powstał w opozycji do funkcjonalizmu. Podsta-wowym założeniem teorii H. Blumera jest przekonanie, że życie społeczne daje się sprowadzić do procesów interakcji pomiędzy jednostkami. W trakcie tych procesów dokonuje się wymiana symbolicznych znaczeń pomiędzy partnerami interakcji, którzy zdolni są do redefiniowania znaczenia w konkretnych sytua-cjach.

Internalizacja: przejęcie w procesie socjalizacji lub w celowościowych proce-sach edukacyjnych wartości, norm i zasad, akceptowanych w danej społeczności i uznanie ich za własne.

Introspekcja: jedna z najstarszych metod badawczych w psychologii, polegająca na obserwacji i analizie zjawisk i procesów psychologicznych przez jednostkę, w której świadomości one zachodzą. Współczesna psychologia i pedagogika odróż-niają niepoddający się weryfikacji akt introspekcyjny (konstatowanie własnych przeżyć wewnętrznych) od wypowiedzi introspekcyjnej, mającej wszelkie cechy zachowania poddającego się regułom obserwacji, które jako takie może być źród-łem obiektywnej informacji o człowieku.

Inżynieria społeczna: nazwa przyjęta w krajach anglosaskich na określenie prak-tycznego stosowania wiedzy wytworzonej przez socjologów w celu dokonania zmian społecznych, czyli socjologia stosowana. W szerszym znaczeniu może od-nosić się do wszystkich nauk społecznych i wiązać się z promowaniem tzw. „wiedzy pozytywnej”, czyli badań empirycznych, których wyniki pozwolą na skuteczniejsze realizowanie działań zmierzających do: 1) przeprowadzenia zmian społecznych; 2) stymulowania zjawisk, wydarzeń i procesów uznawanych za pożądane; 3) ogra-niczanie, tłumienie, likwidowanie tych, które nie są uznawane za pożądane.

Kapitał intelektualny: mierzony jest poziomem i jakością wykształcenia ludzi oraz wykorzystaniem kapitału akumulowanego w nauce.

Kapitał kulturowy: nawyki, umiejętności, odruchy nabyte przez socjalizację w grupach elitarnych, o wyższej pozycji społecznej i wykształceniu, które uła-twiają utrzymanie (reprodukcję) elitarnych pozycji, a także są symbolem przyna-leżności do grup elitarnych.

Kapitał ludzki: zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w każdym człowieku i społeczeństwie jako całości.

Kapitał przynależny autorytetowi nauki: kluczowa kategoria pojęciowa teo-rii reprodukcji P. Bourdieu, mająca uzasadnienie w teorii rewolucji naukowych T. Kuhna. W kontekście tych teorii autorytet nauki jest specyficzną odmianą kapitału społecznego.

Kapitał społeczny: więzi zaufania (lojalność i solidarność) znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń. Istnieje wiele dowodów na to, że kapitał społeczny jest uwarunko-wany kulturowo i ulega zniszczeniu w kulturze cynizmu.

Kategoryzacja: Kluczowa kategoria teorii kształcenia J. Brunera, mająca zasto-sowanie w opisie i wyjaśnieniu procesu tworzenia struktury poznawczej w umy-śle człowieka.

Kodowanie: proces przeprowadzony przez nadawcę komunikatu, polegający na przełożeniu myśli lub uczuć na symbole (słowa, gesty) w celu przekazania infor-macji.

Kolektywizm: poczucie przynależności grupowej. Jako pojęcie ideologiczne sto-sowane jest w celu promowania standardów waluacji przedmiotowej. Zwolennicy ideologii kolektywistycznych przyjmują bowiem założenie o wyższości interesów grupowych nad ujawnianą przez ludzi potrzebą indywidualizmu (poczuciem od-rębności i niezależności).

Kompromis: rozstrzygnięcie konfliktu, przy którym tracą obie strony, ponieważ nikt nie osiąga zamierzonych celów. Kompromis nie daje poczucia pełnego zwy-cięstwa, ale chroni też przed poczuciem klęski, przegrania, krzywdy rodzącej frustracje i agresję.

Komunikowanie: jest tworzeniem i odbiorem przekazów; jest powiązane z wy-mianą i rozumieniem informacji, uczuć i znaczeń. Możliwe jest zatem w sytuacji, gdy strony posługują się tym samym kodem kulturowym. Jednym z głównych zadań edukacyjnych jest – ujmując rzecz metaforycznie – pomaganie jednostce w znajdowaniu własnego prawdziwego „głosu” i „głosu” grupy, do której ta jed-nostka należy (lokalnie lub w skali świata) lub chce należeć.

Komunizm: zespół idei politycznych wywodzących się od Marksa, urzeczywist-nionych w interpretacji leninowsko-stalinowskiej w Rosji, a później w obozie państw socjalistycznych.

Konformizm: zmiana przekonań i/lub zachowań jednostki pod wpływem naci-sku innych ludzi lub grupy społecznej. Skłonność do konformizmu podyktowana jest potrzebą akceptacji lub chęcią unikania kary, także tej w postaci odrzucenia. Jest przeciwieństwem nonkoformizmu.

Konstruowanie wiedzy: dokonujące się w procesie kształcenia powiązane być musi – zdaniem D. Klus-Stańskiej – z konfrontowaniem sensów i znaczeń obec-nych w kulturze, aby uczący się w procesie negocjowania konstruował własną „reprezentację poznawczą” oraz strukturę poznawczą opartą na „kategoryzacji” „uniwersum symbolicznego”.

Konteksty społeczne: wyróżnialne ze względu na cel, specyfikę działań, swoisty styl postępowania i inne kryteria dziedziny aktywności życiowej ludzi, w których toczy się życie społeczne, np. rodzina, praca zawodowa, edukacja, zwyczaje i oby-czaje, religia i inne.

Kontestacja: ruch kwestionujący dotychczasowe wartości, zasady i normy (np. kultury miejsko-przemysłowej lub szerzej kultury industrialnej kreowanej oświe-ceniową ideą postępu).

Kontrkultura: sposób życia świadomie i celowo przeciwstawiany przez jednost-ki i grupy społeczne kulturze dominującej w danym społeczeństwie.

Konwersja kapitału: zdobycie lub podwyższenie przez jednostkę lub grupę spo-łecznie cenionych zasobów jednego rodzaju kapitału dzięki posiadaniu zasobów innego rodzaju, np. posiadający władzę, wykształcenie, dostęp do informacji, inne mogą wykorzystać te zasoby do zdobycia korzyści materialnych.

Krytycyzm: 1) ujawnia się w postawie poznawczej i badawczej człowieka wtedy, kiedy ludzie skłonni są posługiwać się uznanymi procedurami weryfikowania hipotez i logicznymi zasadami wszelkich rozumowań, 2) potocznie to: a) zdolność człowieka do poszukiwania obiektywizmu w procesie poznawania, doznawania emocji oraz zachowaniach, b) krytykanctwo, czyli poszukiwanie za wszelką cenę negatywnych stron każdego stanu, wydarzenia, zjawiska, procesu, rzeczy i osoby.

Krytyka: sztuka osądzania, rozstrzygania; w nauce analiza i ocena zastosowa-nych procedur poznawczych oraz uzyskanych wytworów ze względu na okre-ślone wartości, standardy, normy, zasady przyjęte przez depozytariuszy kapitału związanego z autorytetem nauki.

Kryzys: stan załamania, który może kończyć się destrukcją (zapaścią, unice-stwieniem) lub zapowiedzią możliwego przesilenia i potencjalnego przełomu w funkcjonowaniu. Kryzys może dotyczyć określonego systemu politycznego, społecznego, kulturowego, osobowościowego. Pierwsza faza kryzysu jest zawsze związana z załamaniem i utratą dotychczasowego stanu równowagi, co wiąże się z poczuciem dyskomfortu. W drugiej fazie następuje uświadomienie objawów owego dyskomfortu i zidentyfikowanie jego przyczyn. W trzecim etapie pojawia się szansa na przezwyciężenie kryzysu poprzez przestrukturalizowanie całej sy-tuacji problemowej, nowe jej opisanie i zinterpretowanie. Kryzys traktowany jest przez współczesne nauki społeczne jako czynnik radykalnej zmiany i rozwoju.

Kształcenie: współcześnie stanowi przedmiot badań subdyscypliny pedago-gicznej nazywanej dydaktyką, która zajmuje się badaniem celów, treści, metod, zasad i form organizacyjnych procesów kształcenia (nauczania i uczenia się) w odróżnieniu od teorii wychowania, która przedmiotem badań czyni proces wychowania. Kształceniem nazywa się też bardziej ogólnie pojmowany proces, w którym ludzie poznają przyrodę, świat społeczny i świat kultury oraz rozwijają swoje zdolności poznawcze.

Kultura: w znaczeniu pierwotnym pojęcie to oznaczało uprawę roli; współcześ-nie stosuje się je w opozycji do natury: 1) w znaczeniu opisowym nazywa cało-ściowo sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości ludzi w określo-nym czasie historycznym, a więc to, co posiadają, myślą i robią jako członkowie tego społeczeństwa; 2) w znaczeniu wartościującym pojęcie kultury służy do przeciwstawienia sobie pewnych wzorów myślenia, działania i posiadania innym, które uznawane są za gorsze. Tak porównywać można np. k. indywidualistyczną

– k. kolektywistyczną; k. zaufania – k. cynizmu i inne.

W węższym rozumieniu kulturę można definiować jako system czynności i wy-tworów, których podstawowym aspektem jest obecność znaczeń jako intersu-biektywnie rozumianych sensów posiadających społeczną wartość i akceptację. Ten system sensów i znaczeń tworzy uniwersum symboliczne, charakteryzujące się określonym poziomem spójności. Naruszenie spójności, czy to w wyniku in-dywidualnej migracji większych grup ludzkości, czy to w rezultacie wzmożonych procesów komunikacyjnych albo nawet intensywnych przemian ekonomicznych, wiąże się z koniecznością adaptacji do nowego świata symboli, aby odbudować spójność symbolicznego środowiska człowieka.

Kultura naukowa: obejmuje rozumienie i akceptację zasad i reguł legitymizujących wytwarzanie wiedzy naukowej i korzystanie z niej. Wskaźnikiem poziomu „kultury naukowej” ludzi jest poziom respektowania przez nich zasad i reguł racjonalności naukowej, tj. pewnych wzorów myślenia, mówienia pisania i działania. W związku z tym każde kształcenie naukowe musi się zaczynać od swego rodzaju intelektual-nego i uczuciowego katharsis, aby zastąpić wiedzę zamkniętą i statyczną poznaniem otwartym i dynamicznym, które jest charakterystyczne dla kultury naukowej.

Kulturacja: proces wrastania w kulturę i przygotowywania się do roli jej od-biorcy, kontynuatora (nosiciela i strażnika dorobku kultury, tradycji i wartości), kontestatora i twórcy.

Liberalizm: Postawa światopoglądowa i koncepcja teoretyczna, której zwolen-nicy przyjmują indywidualistyczną koncepcję człowieka i głoszą, że najwyższą wartością jest „wolność” jednostki. Liberalne doktryny państwa, doktryny po-lityczne oraz doktryny ekonomiczne przyjmują w związku z tym jako zasadę „równość podmiotów” (jednostek ludzkich). Na tych założeniach i zasadach opar-te są też pedagogiczne ideologie liberalne, np. pajdocentryzm oraz liberalne dok-tryny pedagogiczne.

Luka ludzka: termin wprowadzony przez autorów raportu Klubu Rzymskiego, zatytułowanego Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć „lukę ludzką” dla oznaczenia pogłębiającej się rozbieżności pomiędzy możliwością technicznego panowania nad człowiekiem i światem przyrody a odpowiedzialnością ludzi za skutki tych działań. Autorzy tego raportu sugerują, że żyjący współcześnie ludzie nie są jesz-cze w stanie w pełni zrozumieć znaczenia i następstw tego, co czynią. Nie potra-fiąc zrozumieć powodowanych przez samych siebie zmian w środowisku natu-ralnym i we własnym położeniu, coraz bardziej oddalają się od realnego świata. Tak właśnie powstaje „luka ludzka” (human gap).

Ludobójstwo: stosuje się na określenie umyślnego i systematycznego niszczenia określonych warstw narodów i ludów, grup rasowych i religijnych.

Makroskop: nowa perspektywa poznawcza zaproponowana przez J. Rosnaya, ak-centująca rolę syntezy i potrzebę podejmowania prób holistycznego i całościowego oglądu, aby na nowo obejrzeć przyrodę, społeczeństwo, człowieka, by spróbować wyodrębnić nowe zasady edukacji i działania. Makroskop filtruje detale, uwydatnia połączenia, wydobywa zbliżenia, łączy rozproszone fragmenty wiedzy.

Manipulacja: 1) czynność wykonywana ręcznie, wymagająca dużej zręczności manualnej; 2) działanie proceduralne; 3) procesy zniewolenia człowieka.

Materializm: stanowisko filozoficzne, którego zwolennicy przyjmują założenie, że jedynym istniejącym bytem jest materia. Materializm historiozoficzny oparty jest na założeniu, że głównym czynnikiem determinującym zmiany w procesie historycznym są warunki życiowe i interesy mas społecznych.

Mądrość: w znaczeniu najbardziej rozpowszechnionym to zdolność wrodzona lub nabyta, która wskazuje człowiekowi właściwy kierunek życia i pomaga mu zapewnić sobie pomyślność, a nawet szczęście. Nie pokrywa się ze szczegółową wiedzą, choć ją zakłada w takim stopniu, w jakim jest ona potrzebna do właści-wego postępowania w konkretnych okolicznościach. Źródłem mądrości jest za-równo doświadczenie osobiste, jak i zdroworozsądkowa obserwacja zachowania ludzi oraz wiedza o charakterze naukowym.

Mediacja: interwencja trzeciej strony w sytuacji konfliktowej. Rolą mediatora jest ułatwienie stronom samodzielnie wypracowanego porozumienia lub/i za-proponowanie pewnego rozstrzygnięcia.

Megatrendy: najbardziej podstawowe tendencje zmian ujawniające się na po-ziomie globalnym, które prowadzą do radykalnych zmian strukturalno-funkcjo-nalnych we współczesnych społeczeństwach. Najważniejsze megatrendy zostały sformułowane przez J. Naisbitta i P. Aburdene.

Mentalność: świadomość społeczna ze szczególnym zaakcentowaniem jej aspek-tu środowiskowego lub kulturowego.

Mentalność kulturowa: akcentuje kulturowe uwarunkowania akceptowanych (deklarowanych i ich osadzenie w określonych syndromach wartości podstawowych i racjonalno-ści charakterystycznych dla danej kultury.

Mentalność środowiskowa: ujawnia się we wspólnotach ludzi zajmujących po-dobną pozycję w strukturze społecznej (np. według kryterium wykształcenia, pochodzenia, stanu posiadania, zainteresowań i inne).

Merytokracja: system, w którym pozycja jednostki zależy od jej indywidualnej wartości i osiągnięć (nie mają w nim znaczenia wartości statusowe dziedziczo-ne).

Metajęzyk: język, który poprzez zastosowanie wyższego poziomu ogólności niż ten, który jest stosowany do opisu, wyjaśniania i interpretacji w jednym ze stylów językowych (np. naukowym – potocznym). Pozwala to na zdecydowane wzboga-cenie treści oraz poszerzenie zakresu wpływu dzięki ustaleniu „reguł przekładu”. Poszukiwaniem takiego języka zajmuje się pedagogika ogólna.

Metanarracje (wielkie narracje, wielkie opowieści): w postmodernizmie po-jęciem tym nazywa się wielkie systemy religijne, filozoficzne oraz teorie opisują-ce, wyjaśniające i interpretujące świat „w całości”. Zwolennicy postmodernizmu mówią o „upadku wielkich narracji”.

Metoda: 1) skuteczny sposób realizacji określonych celów; 2) zespół czynności i działań o charakterze sekwencyjnym, nadającym się do wielokrotnego powtó-rzenia; 3) sposób rozwiązywania problemów praktycznych i problemów teore-tycznych; 4) zespół założeń ogólnych wyznaczających ramy badań. W pedagogi-ce można mówić o m. wychowania, m. nauczania, m. uczenia się, m. poznawania, m. badania (ilościowych – jakościowych), m. zbierania danych empirycznych, m. statystycznej analizy danych, m. komunikacji, m. porozumiewania się i innych.

Metoda naukowa: 1) zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncep-cyjnych i instrumentalnych, obejmujących całość postępowania badawczego, zmierzającego do rozwiązania problemu naukowego (nie dotyczy to problemów dydaktycznych); 2) techniki i narzędzia stosowane w badaniach empirycznych w celu pozyskania stosownych danych.

Metodologia nauk: 1) w aspekcie pragmatycznym: nauka o metodach działal-ności naukowej i stosowanych w nauce procedurach badawczych; 2) w aspek-cie apragmatycznym: nauka o elementach i strukturze systemów naukowych,tj. o wytworach nauki w postaci pojęć, hipotez, twierdzeń i teorii. Zwykle rozróżnia się metodologię nauki ogólną od metodologii szczegółowych. Ogólna metodologia nauki bada czynności lub rezultaty poznawcze występujące we wszystkich dyscy-plinach naukowych, niezależnie od ich rodzaju, zajmując się zwłaszcza sposobami uzasadniania twierdzeń i metodami konstrukcji systemów naukowych. Odręb-ną kwestią są zagadnienia odrębności występujących w poszczególnych typach nauk (przyrodniczych – humanistycznych). Osobliwości metodologii stosowanej w poszczególnych dyscyplinach naukowych należą do problematyki badawczej tych dyscyplin naukowych. We współczesnych zasobach leksykalnych problema-tyka metodologiczna pedagogiki sytuowana jest w „pedagogice ogólnej”.

Metodyka: zespół wytycznych, dyrektyw, wskazówek praktycznych dotyczących sposobów postępowania, których wartość mierzy się skutecznością w osiąganiu celów.

Mit: kluczowe pojęcie współczesnych teorii kultury, stosowane w bardzo wielu znaczeniach (WE PWN podaje ich 12). W badaniach nad edukacją najbardziej przydatne są następujące znaczenia tego pojęcia: 1) źródło kategorii poznaw-czych; 2) czynnik integrujący i ułatwiający procesy adaptacyjne w życiu czło-wieka, między innymi forma światopoglądu; 3) czynnik wpływający na zacho-wania ludzi i grup społecznych; 4) źródło legitymizacji instytucji społecznych; 5) czynnik sprawczy ciągłości i zmiany społecznej i inne. Przykładem współcześnie zdemistyfikowanego mitu jest mit rewolucji (idealizacji rewolucji jako zdarze-nia heroicznego, szlachetnego i postępowego), mit równości (np. w postaci hasła „wszyscy mamy równe żołądki”).

Modele decyzji racjonalnej: oparte są na założeniu, że możliwe jest przewidze-nie wszystkich wariantów działań, analiza wszystkich strategii wraz oszacowa-niem wszystkich skutków ich realizacji (pożądanych – niepożądanych, celowych– ubocznych).

Modele nauki: konwencje w postaci reguł metodologicznych odzwierciedlają-cych standardy naukowości obowiązujące w określonym miejscu i czasie histo-rycznym. Podstawowym kryterium konstruowania modeli nauki jest promowa-ny typ racjonalności. W naukach społecznych konkurują ze sobą dwa modele nauki: 1) indukcyjno-empiryczny, którego zwolennicy są skłonni przyjmować za-łożenia naturalizmu metodologicznego i promować badania ilościowe, wpisują-ce się w typ racjonalności instrumentalnej; 2) dedukcyjno-hipotetyczny, którego zwolennicy są skłonni przyjmować założenia antynaturalizmu metodologiczne-go, wykraczać poza badania ilościowe i racjonalność instrumentalną.

Modele kształcenia: konstrukty intelektualne oparte na promowaniu: 1) na-uczania (behawioralne); 2) uczenia się (procesualno-poznawcze, syngretyczne i całościowe).

Modele wychowania: konstrukty intelektualne o charakterze hipotetycznym, mające swoje uzasadnienie teoretyczne. Przykładem modeli wychowania mogą być doktryny wychowania i inne projekty, zawierające program oddziaływań, służący realizacji określonych celów edukacyjnych. Ch. Callo wyróżnił następu-jące modele wychowania: 1) wychowanie jako pomoc w asymilacji kulturowej; 2) wychowanie jako pomoc w emancypacji; 3) wychowanie jako pomoc w kształ-towaniu tożsamości.

Modernizacja: 1) podejmowanie w różnych obszarach życia społecznego działań celowych i zorganizowanych w celu przybliżenia do stanu uznanego za wzorco-wy; 2) proces ekonomiczny, społeczny i kulturowy, którego skutkiem było prze-kształcenie tradycyjnego społeczeństwa rolniczego (przedprzemysłowego) w no-woczesne społeczeństwo przemysłowe.

Myślenie: w teoriach psychologicznych jest to świadomy proces psychiczny czło-wieka, prowadzący do pośredniego i uogólnionego poznania oraz zrozumienia otaczającej rzeczywistości. Ze względu na sposób gromadzenia informacji i ich przetwarzania w rozwoju ontogenetycznym człowieka – możemy przyjąć za J. Piagetem – że mogą pojawić się następujące typy myślenia: 1) m. obrazowo-ruchowe (sensoryczno-motoryczne), którego skutkiem jest reprezentacja enak-tywna w umyśle człowieka; 2) m. konkretno-wyobrażeniowe, którego skutkiem jest reprezentacja ikoniczna w umyśle człowieka; 3) m. słowno-logiczne (abstrak-cyjne), którego skutkiem jest reprezentacja symboliczna w umyśle człowieka. Ze względu na wynik czynności myślenia wyróżniamy: 1) m. produktywne (twór-cze); 2) m. reproduktywne (związane z praktycznym stosowaniem). Ze względu na respektowane standardy myślenia możemy wyróżnić: 1) m. filozoficzne; 2) m. teologiczne; 3) m. naukowe; 4) m. potoczne. Te typologie są najczęściej stosowa-ne w pedagogice.

Myśl pedagogiczna: stanowią ją – zdaniem S. Sztobryna – wszelkie wyarty-kułowane poglądy, opinie i przekonania dotyczące wychowania człowieka, niespełniające kryteriów doktryny pedagogicznej, odniesione do składników ówczesnego rozumienia pojęcia „wychowania”, będące wyrazem osobistej i swo-bodnej refleksji autorskiej.

Nacjonalizm: 1) jako ideologia oparty jest na przekonaniu, że naród jest najważ-niejszą formą uspołecznienia, a tożsamość narodowa najważniejszym elementem świadomości społecznej, pod wpływem którego kształtuje się światopogląd ludzi; skrajny nacjonalizm ideologiczny jest oparty na poczuciu wyższości; negatywną odmianą skrajnego radykalizmu jest szowinizm; 2) jako kategoria pojęciowa opi-sowa obejmuje zespół przekonań i symboli wyrażających poczucie tożsamości z określoną wspólnotą narodową.

Nacjonalizacja: jedna z form przejęcia przez państwo własności. W Polsce na-cjonalizacja dokonywała się na mocy dekretów wydawanych przez sprawujących władzę od 1944 r., których zadaniem była likwidacja struktur II Rzeczypospoli-tej oraz zbudowanie struktury nowego i niesuwerennego państwa, nazwanego w 1952 r. Polską Rzeczypospolitą Ludową (PRL).

Narracja: wypowiedź mająca na celu przedstawienie zdarzeń w określonym po-rządku czasowym i przyczynowo-skutkowym. Kontekst (psychologiczny, kultu-rowy, polityczny, społeczny) i osobista interpretacja zdarzeń nadaje tego typu opowieściom znamiona subiektywizmu. Szczególnym typem narracji, mającym zastosowanie w nauce jest „narracja dyskursywna”, stosowana przez współczes-nych historyków. Jest ona bardzo przydatna do wytwarzania wiedzy o czasie minionym obejmującym dłuższe okresy dziejów, integrującej różne rodzaje wie-dzy i służącej głównie „zrozumieniu” sensu zdarzeń. Narracje tworzone w peda-gogice odwołują się do wiedzy historycznej wytworzonej w orientacji historio-graficznej, ale nie podlegają jej ograniczeniom. Każda narracja, łącząc podejście chronologiczne z podejściem synchronicznym (panoramicznym) jest szansą na ujawnienie związków i uwarunkowań, które „umykają” w badaniach wąskospe-cjalistycznych, które ich zwolennicy są skłonni nazywać badaniami „wysokowy-specjalizowanymi”.

Naturalizm: termin określający występujące w różnych epokach tendencje do maksymalnie wiernego odzwierciedlenia natury.

Naturalizm metodologiczny: wyraża się w przekonaniu, że rzeczywistość spo-łeczna jest taka sama jak świat przyrody, a zatem standardy badań naukowych tych dwóch rzeczywistości mogą być takie same.

Natywizm: 1) teoria psychologiczna akcentująca rolę uwarunkowań genetycz-nych i organicznych w rozwoju człowieka; 2) poglądy filozoficzne oparte na prze-konaniu, że w strukturze umysłu ludzkiego istnieją elementy wrodzone (idee, wiedza, kody); 3) w doktrynach pedagogicznych ujawnia się w obszarze ideolo-gicznym w formie przyjmowanego założenia, że procesy edukacyjne muszą być dostosowane do „natury” człowieka (jego potrzeb, skłonności, rozwoju itp.).

Nauczanie: 1) w znaczeniu tradycyjnym – planowa i systematyczna praca na-uczyciela z uczniem, mająca na celu przekazanie mu danych, informacji i wiedzy oraz ukształtowanie stosownych kompetencji poznawczych objętych określo-nym programem nauczania; 2) w znaczeniu współczesnym – stwarzanie ucz-niom okazji do uczenia się.

Nauczanie wychowujące: idea konstytuująca doktrynę pedagogiczną J.F. Her-barta (1776–1841), twórcy pedagogiki europejskiej oraz systemu pedagogiczne-go, który był realizowany w praktyce i upowszechniany jako „tradycyjny model kształcenia ogólnego”. „model szkoły herbartowskiej” czy krótko „herbartyzm”.

Nauka: forma zorganizowanej działalności społecznej, stanowiąca element struktu-ralny kultury, obok takich form jak: język, sztuka, religia, prawo, zwyczaje i obyczaje, edukacja, moralność, mity, stereotypy i ideologie organizujące świadomość społecz-ną. Świat epoki nowoczesnej w sposób szczególny wykreował autorytet nauki, roz-budzając tym samym społeczne oczekiwania niemożliwe do zrealizowania. Z tego właśnie powodu obrona autorytetu nauki w czasach „późnej nowoczesności” wydaje się ważnym wyzwaniem i zadaniem trudnym w czasach dzisiejszych. To wyzwanie i zadanie wiąże się w polskiej pedagogice z procesem przezwyciężania dziedzictwa tzw. „naukowej pedagogiki socjalistycznej” jako ważnego narzędzia „ofensywy ideo-logicznej” w czasach ograniczonej suwerenności państwa polskiego w XX wieku.

We współczesnych zasobach leksykalnych akcentuje się związek instytucjonali-zacji nauki z jej aktualnymi funkcjami: „Nauka w aspekcie instytucjonalnym to ogół instytucji społecznych powołanych do organizacji i prowadzenia działalności naukowej (nauki w sensie funkcjonalnym) zgodnie z panującym w danym zakre-sie i czasie modelem nauki oraz do ogłaszania, przechowywania, przekazywania i upowszechniania jej wyników (nauki w sensie przedmiotowym) wiedzy nauko-wej” (Wielka encyklopedia PWN, t. 18, s. 382).

Naukoznawstwo: dyscyplina wyodrębniona w latach trzydziestych XX wieku, która przedmiotem swoich badań uczyniła „poznanie naukowe” jako zjawisko kulturowe, zinstytucjonalizowane i sprofesjonalizowane.

Neohumanizm: kierunek pedagogicznego myślenia o edukacji (wychowaniu i kształceniu), którego znaczenie ujawniło się głównie w Niemczech na przeło-mie XVIII i XIX wieku. Najważniejszą ideą neohumanizmu była afirmacja kul-tury starożytnej. Skutkiem tego stały się postulaty dotyczące edukacji, których twórcy proponowali w celowościowych procesach edukacyjnych (kształcenia i wychowania) rozwijanie sił duchowych poprzez nauczanie języków starożytnych (greki i łaciny) oraz przyswojenie tradycji kulturowej opartej na kulturze greckiej i rzymskiej. Neohumanizm wykreował w związku z tym koncepcję „gimnazjum klasycznego” jako formy najlepiej realizującej ideały neohumanizmu.

Nominalizm: stanowisko w filozoficznym sporze o sposób bytowania uniwersaliów (pojęć gatunkowych i rodzajowych – przeciwstawne realizmowi), którego zwolen-nicy głoszą, że istnieją co prawda nazwy ogólne, ale nie istnieją realnie ich desygna-ty (przedmioty), chociaż jednostki (indywidua) mogą mieć cechy wspólne. Pojęcia ogólne są zatem tylko reprezentacją rzeczy wytworzoną w umyśle człowieka.

Nowe wychowanie: ruch reformatorsko-innowacyjny w obszarze edukacji, roz-wijający się w I połowie XX wieku, w wielu krajach Europy; w Stanach Zjedno-czonych przyjął nazwę progresywizmu. Różne odmiany tego ruchu łączyła idea pajdocentryzmu.

Nowomowa (ang. newspeak): 1) język międzynarodowego komunizmu; 2) nowy język tworzony przez monopolistyczną władzę, w którym wyrazy zmieniają zna-czenie stosownie do oficjalnej wykładni ideologicznej sprawujących władzę, co faktycznie uniemożliwia wyznawanie i głoszenie poglądów, opinii i przekonań „nieprawomyślnych”, ponieważ „znikają” słowa służące ich wyrażaniu lub słowa pozostają, ale zmieniają swoje sensy i znaczenia.

Odkodowywanie: proces przekładania przez odbiorcę w sytuacji komunikacyj-nej nadawanych informacji na zrozumiałe dla siebie symbole i idee.

Ofensywa ideologiczna: program zmiany świadomości społecznej w doktrynie komunistycznej ZSRR. Głównym obiektem i obszarem oddziaływań była kultura.

Ontologia (w filozofii klasycznej metafizyka): dział filozofii, zajmujący się roz-ważaniami na temat bytu. Najważniejszym jest pytanie o naturę rzeczywisto-ści, a podstawową opozycję tworzą zwolennicy materialistycznej koncepcji bytu, a z drugiej przekonani o tym, że oprócz materii jako byt realny może być także ujmowany duchowy. Od tych przekonań zależy nasza odpowiedź na pytanie o sens ludzkiego życia, a także prawa, reguły i zasady, które rządzą ludzką egzysten-cją. Najważniejsze stanowiska w tej kwestii to: idealizm – realizm – materializm.

Organizacja społeczna: zintegrowany zbiór pozycji społecznych i sieć wiążących je stosunków społecznych, realizująca jakieś ważne społecznie zadania i funkcje, takie jak: sprawowanie władzy, produkcja, usługi, ochrona zdrowia, bezpieczeń-stwo (prawne, cywilne, obywatelskie, socjalne, energetyczne, komunikacyjne i inne), kształcenie, przekaz danych statystycznych, przekaz informacji, organi-zacja czasu wolnego i inne.

Orientacja społeczna: stała tendencja do reagowania w określony sposób w sy-tuacji motywów mieszanych. Stanowi podstawę do wyodrębnienia trzech kate-gorii osób: 1) współpracujących, 2) rywalizujących, 3) indywidualistów.

Osobowość: zespół względnie stałych cech i mechanizmów wewnętrznych (po-znawczych, motywacyjnych, samoregulacji i samokontroli), warunkujących pe-wien stopień stałości postaw i zachowań człowieka. W różnych typach wiedzy o edukacji traktowana jest jako cel i przedmiot oddziaływań edukacyjnych, szcze-gólnie oddziaływań celowościowych (wychowania i kształcenia).

Osobowość autorytarna: zespół specyficznych cech osobowościowych, do któ-rych należą: 1) sztywne i nietolerancyjne poglądy; 2) nieumiejętność radzenia sobie z sytuacjami niejednoznacznymi.

Osobowość biurokratyczna: syndrom osobowościowy wytwarzany przez orga-nizację biurokratyczną (nadmiernie zdepersonalizowaną, sformalizowaną, zry-tualizowaną).

Osobowość nowoczesna: syndrom osobowościowy uważany za wytwór wa-runków świata nowoczesnego. Według A. Inkelesa osobowość tę charakteryzuje: 1) otwartość na innowacje i zmianę; 2) respektowanie roszczenia uzasadniania własnych opinii; 3) orientacja prospektywna; 4) poczucie mocy podmiotowej; 5) antycypowanie przyszłości i planowanie działań; 6) zaufanie do porządku spo-łecznego; 7) respektowanie zasad merytokratycznych; 8) dążenie do samodosko-nalenia się, 9) szacunek dla godności innych.

Osobowość ponowoczesna: opisana została przez Z. Baumana metaforą gracza, turysty i włóczęgi w odróżnieniu od osobowości nowoczesnej scharakteryzowa-nej metaforą pielgrzyma.

Paideia: pojęcie zrodzone w starożytnej Grecji, akcentujące jedność edukacji i kultury. Paideia jako idea człowieczeństwa określana była mianem kalokagatii. Z jednej strony akcentowała ona pełnię rozwoju człowieka, a z drugiej społeczny wymiar człowieczeństwa głęboko zakorzenionego w kulturze greckiej i greckiej „polis”. Kontynuację tradycji greckiej odnajdujemy w pojęciu „humanitas”, wy-wodzącym się z tradycji rzymskiej. W świecie nowoczesnym obydwa te pojęcia wiązały się z postulatem wprowadzenia młodego człowieka w kulturę poprzez wykształcenie ogólne.

Pajdocentryzm: układ idei sformułowanych przez Ellen Key w pracy zatytułowa-nej Stulecie dziecka, która została wydana w 1900 r., a celem jej było upowszech-nienie nowoczesnej ideologii liberalnej w sprawie edukacji, opartej na założeniach naturalizmu i przekonaniu, że celowościowe procesy edukacyjne (kształcenia i wy-chowania) muszą być podporządkowane nieskrępowanemu naturalnemu rozwo-jowi dziecka. Odrębną sprawą jest recepcja idei pajdocentryzmu.

Paradygmat: według T.S. Kuhna – paradygmat dostarcza modelowych rozwią-zań uprawiającym daną dyscyplinę naukową lub typ nauk (model nauki i na-ukowości) i obejmuje: 1) zbiór przyjętych założeń, 2) zbiór podstawowych teo-rii i twierdzeń opisujących i wyjaśniających rzeczywistość lub jej fragment, np. edukację, 3) instrumentarium badawcze, 4) zastosowania osiągniętych wyników badań. Współczesna pedagogika dopuszcza współistnienie wielu paradygmatów naukowych.

Pedagogia: 1) w znaczeniu tradycyjnym – sztuka skutecznego wywierania wpły-wu na dzieci i młodzież dla zrealizowania określonych celów edukacyjnych, me-taforycznie rzecz ujmując „uprawa ludzkiego ducha”; 2) we współczesnych za-sobach leksykalnych definiowana jest jako paradygmat edukacyjny, który może występować w postaci: a) doktryny pedagogicznej, b) ideologii edukacyjnej, c) ukrytego programu wychowania; 3) w obszarze anglojęzycznym pojęciem tym określa się (posługuję się Bernsteinowską definicją przetłumaczoną na język pol-ski przez Z. Kwiecińskiego) też względnie spójny i trwały zbiór praktyk eduka-cyjnych, poprzez które jednostka przyswaja sobie nowe (lub rozwija dotychczas istniejące) formy postępowania, wiedzy, umiejętności i kryteria ich oceny, przej-mując je od kogoś (lub czegoś), kogo uznaje za stosownego ich dostarczyciela (przekaziciela) i ewaluatora.

Pedagogia religijna (pedagogika religijna, doktryna wychowawcza Kościo-ła): obszar badawczy, w którym wykorzystuje się wiedzę teologiczną (szczególnie ustalenia teologii pastoralnej i dorobek katechetyki) dla stworzenia doktryny wy-chowania wpisującej się w społeczną naukę Kościoła. W Polsce budowanie pedago-gii religijnej wpisane jest w tradycję tomistyczną, a zdaniem G. Gutka charaktery-styczną cechą tej orientacji jest poszukiwanie sposobu połączenia wiary i rozumu oraz religii i nauki w spójną całość.

Pedagogiczny sens edukacji (pedagogiczny sens społecznej praktyki oświa-towej): popularyzacja hasła „uczyć się, aby być” oraz jego akceptacja – a nawet afirmacja – sprawiły, że inaczej zaczął być odczytywany „pedagogiczny sens edu-kacji”. Stało się to impulsem do upowszechniania się innego myślenia o edukacji w systemie oświatowym i szkole. Międzynarodowa Komisja do spraw Eduka-cji dla XXI wieku potwierdziła tę fundamentalną zasadę, że edukacja powinna przyczyniać się do pełnego rozwoju każdej jednostki. Rozwój z kolei trwa przez całe życie, jest procesem dialektycznym, rozpoczynającym się poznaniem siebie samego, aby następnie otworzyć się na relacje z bliźnimi. W tym ujęciu edukacja jest przede wszystkim wewnętrzną i indywidualną wędrówką człowieka przez kolejne etapy kształtowania się jego osobowości. Zakładając skuteczne działanie profesjonalne, edukacja jako czynnik tego pełnego rozwoju jest procesem jed-nocześnie indywidualnym i interaktywną strukturą społeczną, ale szkoła jako instytucja może stwarzać lepsze lub gorsze warunki do wywierania politycznego (zamierzonego i społecznie uzgodnionego) wpływu na procesy socjalizacji dora-stającego pokolenia. Zamierzenia edukacyjne faktycznie realizowane wymagają ciągłej interpretacji, a naczelne cele kształcenia i wychowania (np. osiągnięcie przez ucznia dojrzałości) powinny być świadomie formułowane jako cele otwarte i niedające się zoperacjonalizować. Wewnątrz ram, które są dane przez insty-tucje, nauczyciele mają prawo do ustalania swoich priorytetów, poszukiwania własnej metodyki. Zdaniem K.J. Tillmanna biurokratyczna organizacja systemu oświatowego napotyka jednak granice wynikające z pedagogicznego sensu szko-ły, do którego poszukiwania i obrony jest nauczycielom potrzebne wykształcenie pedagogiczne.

Pedagogika: w tradycji europejskiej jest traktowana jako odrębna dyscyplina na-ukowa, w obszarze anglojęzycznym (między innymi w tradycji amerykańskiej) nie jest wyróżniana wprost jako odrębna dyscyplina naukowa, ale na uniwersy-tetach istnieją wydziały nauk o edukacji. W europejskiej tradycji: 1) pierwotne znaczenie pedagogiki zawierało się w takiej oto definicji: pedagogika jest nauką badającą, w jaki sposób należy realizować (według kryterium wartości i sku-teczności) określone, z góry założone i pożądane stany rzeczy. Pedagogika mia-ła być zatem budowana według racjonalności instrumentalnej, a efektem badań pedagogicznych miał być uniwersalny i skuteczny system pedagogiczny; 2) w za-sobach leksykalnych współczesnej polszczyzny pedagogika jest definiowana jako dyscyplina naukowa (lub dziedzina wiedzy) o procesach edukacyjnych i dyskur-sach edukacyjnych, czyli zadaniem jej jest wytwarzanie wiedzy o całokształcie praktyki edukacyjnej – minionej i aktualnej. Obiektem badań tak rozumianej pedagogiki są więc pedagogie we wszystkich swoich znaczeniach.

Pedagogika empiryczna: kierunek pedagogiki, zapoczątkowany w XIX wieku, którego zwolennicy dążą do nadania pedagogice statusu autonomicznej dyscy-pliny naukowej, oferując gromadzenie, porządkowanie i uogólnianie danych, informacji i wiedzy o celowościowych procesach wychowania i kształcenia, traktowanych jako „fakty społeczne”. Badanie ich uwarunkowań oraz stopnia skuteczności stosowanych technik i oddziaływań pedagogicznych ma sprzyjać odkryciu prawidłowości, opisujących i wyjaśniających w sposób pewny rzeczy-wistość edukacyjną. Naukowe odkrycie związków między zmiennymi nieza-leżnymi i zmiennymi zależnymi stanie się w związku z tym naukową podstawą (dostarczy mocnych przesłanek) dla projektowania praktyki edukacyjnej, tzn. stworzenia technologii kształcenia i wychowania (metodyki wykorzystującej wy-niki badań empirycznych i z tego powodu niezawodnej).

Pedagogika humanistyczna: syntetyczne określenie tych nurtów i kierunków pedagogicznych, którym początek dało metodologiczne wyodrębnienie nauk humanistycznych (Geisteswissenschaften, `nauk o duchu`) przez W. Diltheya, inaczej mówiąc przyjęcie założeń antynaturalizmu. Istotą pedagogiki humani-stycznej jest podkreślanie znaczenia fenomenu duchowości, rozumianego jako „uczłowieczenie (hominizacja)” jednostki ludzkiej; zakłada się, że dzięki ducho-wości jednostka jest w stanie uwolnić się od deterministycznych uwarunkowań, przezwyciężyć swoje uprzedmiotowienie. Zasadniczą kategorią pojęciową peda-gogiki humanistycznej jest dziejowość człowieka, która współokreśla jego byt, ale człowiek może też w sposób indywidualny tę dziejowość współtworzyć. Pedago-gika humanistyczna zajmuje się więc głównie możliwościami twórczego urze-czywistniania się człowieka, którego treścią są wartości duchowe (poznawcze, moralne, estetyczne i religijne, a także sensy i znaczenia zakorzenione w kultu-rze). W tak pojmowanej pedagogice w ramach badań podejmuje się studia nad jednostkowymi losami, w których wykorzystuje się nie tylko metody ilościowe, ale przede wszystkim metody jakościowe. Celowościowe procesy edukacyjne są rozumiane jako interakcyjny przekaz międzygeneracyjny, a o roli zawodowej na-uczycieli i pedagogów mówi się jako o swoistej służbie bądź misji pedagogicznej, którą charakteryzuje pokoleniowa odpowiedzialność.

Pedagogika krytyczna (p. emancypacyjna): nurt badań nad edukacją (a szcze-gólnie oświatą), rozwijający się głównie w USA od połowy lat 70., skoncentrowa-ny na analizie mechanizmów dominacji w oświacie i kulturze oraz na projekto-waniu działań nastawionych na zmianę społeczeństwa w kierunku zwiększenia zakresu społecznej wolności i sprawiedliwości. Pedagogika krytyczna wyłoniła się z szeregu analiz prowadzonych w ramach socjologii edukacji, teorii programu szkolnego, kulturoznawstwa.

Pedagogika ogólna: 1) w tradycyjnej pedagogice herbartowskiej jeden z trzech działów pedagogiki (obok dydaktyki oraz historii myśli i praktyki edukacyjnej); 2) pojęcie to znikło ze słownika „naukowej pedagogiki socjalistycznej”, ponieważ obszar badań pedagogicznych zawłaszczony został przez jedną doktrynę peda-gogiczną nazwaną teorią wychowania socjalistycznego; 3) we współczesnych zasobach leksykalnych języka polskiego „pedagogika ogólna” definiowana jest jako dyscyplina pedagogiki, a jej przedmiot tworzą następujące kompleksy te-matyczne: a) współczesne kierunki i ideologie pedagogiczne, b) filozofia edukacji, c) aksjologia wychowania, d) metodologia badań nad procesami edukacyjnymi i dyskursami edukacyjnymi, e) ontyczne podstawy edukacji i jej funkcje społecz-ne, f) język pedagogiki („pulsujące kategorie pojęciowe”), g) tożsamość pedago-giki w procesie przechodzenia od ortodoksji ku heterogeniczności, h) metateoria pedagogiki (ewolucja „ogólności” w pedagogicznym myśleniu o edukacji), i) rela-cje pomiędzy wiedzą pedagogiczną a praktyką edukacyjną; j) miejsce pedagogiki w kontekście przemian edukacyjnych.

Pedagogika z marginesu (pedagodzy z marginesu): obydwie kategorie pojęcio-we zostały wprowadzone przez R. Kwaśnicę dla nazwania tych orientacji peda-gogicznych, które były poza nurtem głównym uprawiania pedagogiki w czasie, kiedy dominującym paradygmatem był paradygmat „pedagogiki praktycznej”, nazwanej „naukową pedagogika socjalistyczną”.

Pedagogizm – podobnie jak psychologizm i socjologizm – jest integralnym składnikiem ideologii epoki modernistycznej oraz nowoczesnego modelu nauki i racjonalności instrumentalnej. Pedagogizm oparty jest na założeniu, że pedago-gika jest w stanie zaprojektować skuteczne technologie kształcenia i wychowania i dzięki temu wdrożenie tych technologii sprawi, że „wyprodukowany” zostanie człowiek pożądanej jakości, który uczyni świat nie tylko lepszym, ale wręcz do-skonałym. Fenomen pedagogizmu był zawsze silnie związany z utopijnym ma-rzeniem o zmianie społecznej.

Pedeutologia: subdyscyplina pedagogiczna, która przedmiotem swoich zainte-resowań czyni nauczyciela (pedagoga).

Pedologia: nauka o dziecku, która wyodrębniła się i rozwinęła w I połowie XX wieku. Twórcą pojęcia był amerykański uczony O. Chrisman (1893). Wyniki ba-dań realizowanych przez pedologów miały charakter interdyscyplinarny, obej-mując swym zakresem całość problematyki związanej z rozwojem psychicznym i fizycznym dziecka, a także zastosowaniem tej wiedzy do rozwiązywania prob-lemów kształcenia i wychowania.

Percepcja: 1) proces bezpośredniego odbioru spostrzeżeń zmysłowych uwarun-kowanych posiadanym doświadczeniem; 2) złożony układ procesów poznaw-czych; 3) selektywny odbiór bodźców i informacji, zależny od doświadczenia jednostki, aktualnego nastawienia, stanu emocjonalnego i obiektywności właś-ciwości sytuacji.

Permisywność społeczna: atmosfera przyzwolenia na czyny dewiacyjne czy nawet przestępcze, wywierająca presję na agendy kontroli społecznej w kierun-ku powstrzymywania ich od wymierzania sankcji lub wymierzania sankcji nie-współmiernie łagodnych.

Personalizm: nurt współczesnej filozofii europejskiej akcentujący autonomiczną i bezwarunkową wartość osoby ludzkiej.

Podmiotowość: moc sprawcza lub potencjalna zdolność człowieka (zbiorowości) do samoprzekształcania się.

Podmioty społeczne: jednostki lub zbiorowości, które przez swoje działania wy-twarzają trwalsze grupy, struktury, organizacje i instytucje, a także wywołują zmiany społeczne.

Pokolenie: zbiorowość ludzi połączona wspólnym doświadczeniem historycz-nym, mających poczucie wspólnego losu oraz podobną interpretację owych wy-darzeń i wyzwań.

Polityka oświatowa: w państwach demokratycznych jest to działalność władz państwowych i agend samorządowych, realizowana w imię podnoszenia efek-tywności systemu edukacyjnego. Kryterium oceny polityki oświatowej w kon-kretnym miejscu i czasie historycznym może być: 1) program zmian w oświacie (jego partyjne uwikłanie lub jego brak, perspektywa czasowa, konkretność i inne); 2) zakres realizowania celowościowych procesów edukacyjnych (mierzony procen-tem uczestników korzystających z różnych szczebli i form celowo organizowanych procesów edukacyjnych); 3) jakość systemu oświatowego, mierzona poziomem osiągniętych efektów edukacyjnych na różnych szczeblach kształcenia.

Postęp: idea konstytuująca ideologię oświeceniową. Oświeceniowa idea postępu przyjmowała założenie o linearnym rozwoju cywilizacji. Jako kryterium „postę-pu” przyjęto stopień opanowywania wszelkiej żywiołowości, ponieważ wierzono, że rozumność człowieka ujawniająca się we wprowadzaniu ładu i porządku, słu-żyć też będzie podniesieniu poziomu etyczności i zwiększeniu bilansu szczęścia w świecie ludzi. Współcześnie coraz częściej kluczową ideę „postępu” zastępuje się ideą „kryzysu” jako zjawiska typowego dla procesów zmiany.

Postmodernizm: nurt filozoficzno-kulturowy, który zyskał znamiona ruchu społecznego; osadzony w krytyce świata nowoczesnego i oporze wobec pewnych wartości wykorzystanych w ideologiach ten świat konstytuujących, a jeszcze bar-dziej przeciwko skutkom „uwiedzenia” ideologicznego.

Potoczność: Mapę pojęciową refleksji i badań nad potocznością wyznaczyły z jednej strony takie kategorie pojęciowe, jak „życie codzienne (codzienność)”, „świat przeżywany”, „świat życia”, „świat oczywisty”, a z drugiej strony takie ka-tegorie pojęciowe, jak „myślenie potoczne”, „zdrowy rozsądek” i inne. Potoczność jest jedyną sferą gwarantującą człowiekowi komfort spójności, dzięki któremu może mieć poczucie rozumienia i kontroli nad tym, co się dzieje. Język potoczny pełni natomiast rolę bazy derywacyjnej dla pozostałych kodów językowych i róż-nych stylów wypowiedzi. Z tego powodu uzasadniona wydaje się dyrektywa, że nauki, które chcą opisywać, wyjaśniać i interpretować autentyczne ludzkie my-ślenie i działanie (fakty społeczne), muszą zacząć od rozpoznania i zrozumienia „potoczności”, czyli „codziennego świata przeżywanego”. Dla pedagogiki oznacza to konieczność objęcia badaniami pedagogii w znaczeniu nadanym temu pojęciu przez Bernsteina.

Potoczna teoria wychowania: rodzaj osobistej, zdroworozsądkowej wiedzy o wychowaniu, będącej zbiorem luźno ze sobą powiązanych przekonań na temat istoty, genezy, celów i sposobów wychowywania.

Poziomy ogólności: tworzą kontinuum, którego jeden kraniec wyznacza dąże-nie do coraz dokładniejszego opisania i wyjaśnienia coraz węższego fragmentu rzeczywistości, a drugi potrzebę rozumienia świata jako całości mającej sens i znaczenie oraz swojego miejsca w tym świecie.

Pozytywizm: wiek XIX był okresem zdefiniowania filozofii pozytywnej i pozy-tywizmu w uprawianiu nauki, upowszechniania się założeń nowoczesnej orien-tacji pozytywistycznej oraz scjentystycznych reguł i zasad obowiązujących w wytwarzaniu wiedzy naukowej. Twórcą orientacji pozytywistycznej w wytwa-rzaniu wiedzy naukowej był August Comte.

Późna nowoczesność: Kategoria pojęciowa znana z prac A. Giddensa, S. Lasha, U. Becka, spopularyzowana przez Z. Baumana dla zaakcentowania równowagi procesów ciągłości i zmiany w procesie przechodzenia od epoki nowoczesnej do epoki ponowoczesnej.

Prawda: Arystotelesowa definicja prawdy, zwana też klasyczną definicją prawdy sformułowana została następująco: „Prawdą jest zgodność naszych sądów o rze-czywistości z samą rzeczywistością”. Marksiści, przyjmując tę definicję prawdy, uczynili z „praktyki” także jedyne źródło i kryterium prawdy. Współcześnie na-uka rezygnuje z kryterium prawdy na rzecz tworzenia wiedzy należycie uzasad-nionej w danych warunkach.

Współczesna teoria poznania odchodzi od pewności jako podstawowej cechy wartościowego poznania. Godzi się z tym, że nawet wiedza naukowa jest jedynie prawdopodobna, natomiast oczekuje, aby była ona w danych warunkach z a - s a d n a . Zamiast pewności wiedzy jako naczelnego problemu teorii poznania najważniejszym problemem staje się kwestia przyrostu wiedzy. Zainteresowanie to wiąże się z pytaniem o to, jakie czynniki powodują rzeczywisty przyrost wie-dzy, oraz – i to już jest pytanie ściśle filozoficzne – za sprawą jakich czynników m o ż e i m u s i jej przybywać.

Praxis: praktyki społeczne realizowane w różnych obszarach życia społeczne-go, w tym także w obszarze edukacji. Współcześni badacze praktyki przyjmują na ogół założenie, że nie ma uniwersalnych i ogólnych praw historii; twórcami dziejów są aktywni ludzie (myślący, kierujący się emocjami i podejmujący różne czynności). Najważniejszym obiektem badań nad społeczną praktyką jest „świa-topogląd”, „świadomość społeczna”, zaangażowania ludzi oraz wytwory tych za-angażowań.

Problemy badawcze: mają formę gramatyczną pytań, które według kryterium logicznego mogą być pytaniami rozstrzygnięcia lub pytaniami dopełnienia. Pytania mogą dotyczyć cech przedmiotu, zjawiska lub związków – a także za-leżności – pomiędzy zmiennymi. Problemy badawcze różnią się od problemów dydaktycznych i codziennych problemów życiowych człowieka.

Progresywizm: idea wyrażająca optymizm historiozoficzny, znajdujący uzasad-nienie w oświeceniowej idei postępu, wyrażającej przekonanie, że dzieje ludzko-ści w ostatecznym rachunku prowadzą do realizacji dobra i szczęścia.

Próba badawcza: część populacji poddana badaniom empirycznym, dobrana we-dług określonych kryteriów: 1) p. reprezentatywna – część statystycznie odpowia-dająca większej populacji; 2) p. kontrolna – różniąca się tylko brakiem czynnika (lub syndromu czynników) zmiany; 3) p. losowa – wybrana tak, aby prawdopodo-bieństwo znalezienia się w niej każdego członka populacji było takie same.

Próżnia socjologiczna: zjawisko niewypełnienia przestrzeni społecznej, zauważo-ne przez S. Nowaka, opisane oraz wyjaśnione i zinterpretowane przez socjologów.

Przestrzeń prywatna (sfera prywatna): 1) przestrzeń fizyczna oddzielająca jed-nostkę od innych; 2) dystans społeczny pomiędzy jednostkami i grupami spo-łecznymi w oficjalnych zdarzeniach interakcyjnych.

Przestrzeń publiczna (sfera publiczna): obszar dyskursu publicznego i wymia-ny poglądów w społeczeństwie nowoczesnym; wypełniają ją dobrowolne sto-warzyszenia ludzi i zaangażowania; jest to przestrzeń pomiędzy prywatną sferą osobistą i rodzinną a sferą zorganizowaną przez formalne struktury administra-cyjne i polityczne państwa.

Przeszkoda epistemologiczna: kluczowa kategoria pojęciowa teorii G. Bachelar-da, której zasadnicze twierdzenie mówi o tym, że „mniemania” obecne w umy-śle ludzi oraz świadomości społecznej mogą być przeszkodą utrudniającą proces poznania (zarówno w nauce, jak i w procesie kształcenia czy innych procesach edukacyjnych).

Psychoanaliza: 1) kierunek psychologii; 2) teoria psychologiczna zainicjowana przez Z. Freuda. Jej twórcy starali się opisać i wyjaśnić strukturę, funkcjonowa-nie i rozwój osobowości człowieka za pomocą opozycji świadomości i podświa-domości. Psychoanaliza wpłynęła na rozwój humanistyki współczesnej, jej idee przeniknęły do kultury masowej, a jej twierdzenia stanowiły i stanowią przesłan-ki dla projektowania praktyki terapeutycznej nie tylko przez psychologów.

Psychologizm: 1) stanowisko filozoficzne związane z idealizmem subiektyw-nym, redukujące rzeczywistość do zjawisk psychicznych występujących w świa-domości podmiotu poznającego; 2) stanowisko metodologiczne w naukach spo-łecznych w II połowie XIX wieku, którego przedstawiciele głosili, że przedmiot badań naukowych można opisywać i wyjaśniać przy zastosowaniu pojęć, twier-dzeń, teorii i metod wypracowanych w psychologii; 3) przekonanie, że rzeczy-wistość społeczna kształtowana jest przez procesy dokonujące się na poziomie psychiki konkretnych ludzi.

Psychoterapia: metody oddziaływania wykorzystujące wyniki badań psycho-logicznych dla podniesienia poziomu skuteczności w osiąganiu trwałej zmiany w funkcjonowaniu ludzi, wykazujących zaburzenia psychiczne i zaburzenia za-chowania o charakterze psychogennym (uzależnienia, nerwice, zaburzenia psy-chosomatyczne osobowości).

Racjonalizacja: w psychologii tak nazywa się jeden z mechanizmów obron-nych osobowości, który polega na uzasadnianiu i usprawiedliwianiu argumen-tami racjonalnymi lub motywami społecznie aprobowanymi własnych czynów i postaw, mających swoje źródło w motywacjach, do których człowiek nie chce się przyznać (nawet przed samym sobą). Mechanizm ten może też ujawniać się w funkcjonowaniu grup społecznych. W socjologii pojęcie to stosowane jest dla wyrażenia przekonania, że w świecie społecznym dominują procesy starannej kalkulacji i organizacji z zastosowaniem stosownych do tej kalkulacji modeli, re-guł i procedur działania.

Racjonalizm: 1) potocznie – przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz wynikający z tego postulat kierowania się tym kryterium w rozwiązywaniu problemów teoretycznych i problemów praktycznych; 2) w fi-lozofii – racjonalizm przeciwstawia się irracjonalizmowi; 3) w teorii poznania – racjonalizm przeciwstawia się empiryzmowi.

Racjonalność: 1) cecha związana ze świadomą ludzką działalnością, ujawnia-jąca się w doborze odpowiednich środków do realizacji zamierzonych celów. Racjonalność jest wartością wysoko cenioną w cywilizacji Zachodniej. Może-my mówić w związku z tym o racjonalności dotyczącej różnych obszarów ludz-kiego działania, między innymi o racjonalności pedagogicznej (ujawniającej się w wytwarzaniu wiedzy zgodnej ze stanem naukowej wiedzy o człowieku i świe-cie) oraz racjonalności edukacyjnej (działaniu edukacyjnym, które jest skutecz-ne ze względu na dobór stosownych środków do realizacji określonych celów w zastanej sytuacji); 2) we współczesnej filozofii – zdaniem H. Girouxa – racjo-nalność jest odczytywana jako pewien zbiór założeń oraz praktyk społecznych, które pośredniczą w sposobie, w jaki jednostka lub grupa społeczna odnosi się do szerszego społeczeństwa. U podstaw każdego typu racjonalności, które wy-stępują w amerykańskiej edukacji obywatelskiej leży inny typ interesów. I tak: a) dominacja r. technicznej związana jest z interesem panowania, b) dominacja r. hermeneutycznej związana jest z interesem rozumienia; c) dominacja r. eman-cypacyjnej jest związana z interesem krytyczności w celu zmieniania zastanego porządku.

Racjonalność koherencyjna: poszukująca uzasadnień pozapragmatycznych (np. w sferze wartości, światopoglądzie, systemie filozoficznym, ideologii) we względ-nie całościowej (holistycznej) wiedzy o człowieku i świecie (koncepcji człowieka i świata).

Racjonalność instrumentalna: bezpośrednio związana z działaniem człowieka, a najważniejszym kryterium tego typu racjonalności jest skuteczność realizacji określonych celów, osiągnięta dzięki właściwie dobranym i zastosowanym środ-kom działania.

Realizm: 1) r. w sztuce – tendencja do wiernego, obiektywnego odtwarzania ist-niejącego świata; 2) r. w filozofii – stanowisko przeciwstawne nominalizmowi i idealizmowi; 3) r. socjalistyczny (socrealizm).

Refleksyjność: zdolność do analizowania uzyskanych doświadczeń oraz włącza-nia nowych danych, informacji, wiedzy do posiadanych struktur poznawczych i tworzenia nowych powiązań wiedzy z działaniem.

Refleksyjny praktyk: osoba, która podejmuje trud refleksji nad własnym dzia-łaniem, jakością działań oraz skutkami włączania nowych danych, informacji, wiedzy w swoje struktury poznawcze i działania. Krytycyzm wobec własnego myślenia i działania pozwala refleksyjnemu praktykowi na uwalnianie się od róż-nego typu deformacji poznawczych oraz szkodliwych doświadczeń i praktyk.

Reprezentacja poznawcza: tworzy się w umyśle człowieka i jest z jednej strony efektem uczenia się, którego wartością jest minimalizowanie „kosztów” regula-cji relacji z otoczeniem, a z drugiej strony może działać jak „filtr” utrudniający uczenie się nowych rzeczy. Wychodzenie poza dostarczone informacje możliwe jest wtedy, kiedy człowiek opanuje schematy myślowych operacji formalnych, a zatem – zgodnie z teorią rozwoju Piageta – możliwe jest wtedy, kiedy jednost-ka opanuje wszystkie trzy poziomy tworzenia reprezentacji w swoim umyśle. A są to: 1) reprezentacja enaktywna – czyli wiedza o czymś zdobywana w trakcie robienia czegoś, manipulowania obiektami; 2) reprezentacja ikoniczna – czyli wiedza powstająca w procesach kategoryzacji, zawarta w obrazach czegoś lub wyobrażeniach człowieka o czymś, której głównym źródłem jest porównywa-nie (wydobywanie podobieństw i różnic); 3) reprezentacja symboliczna – czyli wiedza o czymś zawarta w systemach symbolicznych, np. w mowie, organizacji przestrzeni, dźwięków, barw i inne, którą można uzyskać, posługując się rozu-mowaniem abstrakcyjnym, wykonując operacje właściwe myśleniu symbolicz-nemu przy użyciu pojęć abstrakcyjnych. Rozwój człowieka polega nie tylko na umiejętności tworzenia kolejnych reprezentacji świata w swoim umyśle, ale także na umiejętności „przekładania” wiedzy zdobytej w jednym typie reprezentacji na pozostałe. Jest to bardzo ważny mechanizm, który umożliwia tworzenie efek-tywnych związków teorii z praktyką.

Reprezentacja społeczna: społecznie podzielane przekonania. Powszechnie ak-ceptowane idee i wartości, wśród których znajdują się również kulturowo prze-kazywane sposoby myślenia.

Reprodukcja kulturowa: przekazywanie kolejnym pokoleniom wartości i norm kulturowych. Głównym mechanizmem reprodukcji kulturowej jest proces edu-kacji, a szczególnie procesy edukacyjne realizowane w instytucjach szkolnych. Przedmiotem badania nad procesami reprodukcji kulturowej muszą być jednak nie tylko programy oficjalnie zwerbalizowane ale „ukryty program”, w wyniku którego w sposób nieformalny uczy się ludzi „stosownych” zachowań.

Rewolucja informatyczna: przejście od cywilizacji niedomiaru danych, infor-macji i wiedzy do cywilizacji ich nadmiaru dzięki radykalnemu rozwojowi tech-nik i technologii informatycznych.

Rewolucja naukowo-techniczna: przejście od społeczeństwa rolniczego do społeczeństwa industrialnego dzięki odkryciom naukowym i ich zastosowaniom technicznym.

Rewolucja podmiotów: przejście od kultury skutkującej uprzedmiotowieniem człowieka do kultury promującej jego upodmiotowienie.

Rezolutyka: pojęcie to pojawiło się w raporcie oświatowym napisanym przez A. Kinga, który wskazuje na potrzebę podejścia etycznego do rozwiązywania wszelkich problemów. Z tej konstatacji wyprowadza postulaty dotyczące edu-kacji, usiłuje przekonać, że wykształcenie każdego człowieka, w dowolnym wie-ku, musi obejmować liczne etapy będące niejako kamieniami milowymi procesu uczenia się, mające na celu:

– zdobycie wiedzy,

– ukształtowanie inteligencji i rozwinięcie zmysłu krytycznego,

– lepsze poznanie samego siebie i świadome rozpoznanie własnych zdolności i ograniczeń,

– zdobycie umiejętności pokonywania własnych niepożądanych popędów i destrukcyjnych zachowań,

– trwałe rozbudzenie zdolności twórczych i wyobraźni,

– zdobycie umiejętności pełnienia odpowiedzialnej roli w życiu społecz-nym,

– zdobycie umiejętności porozumiewania się z innymi ludźmi,

– pomaganie innym w przystosowaniu się do zmian i przygotowywanie ich do nich,

– umożliwienie każdemu człowiekowi wyrobienie sobie własnego jak najw-szechstronniejszego i całościowego poglądu na świat

– wyrabianie w ludziach większej operatywności i gotowości do rozwiązy-wania licznych nowych problemów.

Rola społeczna: zbiór praw i obowiązków przypisanych do określonych pozycji społecznych, bez względu na cechy osobiste.

Rozum komunikacyjny: kluczowa kategoria pojęciowa teorii krytycznej Ha-bermasa, opartej na postulacie respektowania „etycznych zasad mowy”, których przestrzeganie pozwala na kreowanie obszaru intersubiektywnego dyskursu wolnego od zakłóceń komunikacyjnych.

Rozwój przydatności do zatrudnienia: obejmuje kształtowanie umiejętności związanych z uczeniem się, wyposażenie w umiejętności techniczne związane z korzystaniem z urządzeń oraz kształtowanie kompetencji społecznych związa-nych z efektywnym komunikowaniem się, organizowaniem współpracy, poczu-ciem odpowiedzialności itp. Koncepcja konkurująca z tradycyjnie rozumianym przygotowaniem wąskospecjalistycznym do określonego zawodu w czasie wielo-letniego wcześnie rozpoczynanego kształcenia w szkole zawodowej.

Ruchliwość społeczna: zmiana struktury społecznej; przemieszczanie się grup społecznych i jednostek; zmiana statusowa w pozycji jednostek w strukturze społecznej (hierarchii).

Ruchy społeczne: akcje zbiorowe zmierzające do wywołania lub powstrzymania zmiany społecznej.

Rytuały: indywidualne lub zbiorowe sposoby działania, sformalizowane i prze-biegające według dokładnie określonego scenariusza, do którego muszą dostoso-wać się wszyscy uczestnicy.

Ryzyko: kategoria pojęciowa wyeksponowana i eksploatowana w pracy U. Becka do sformułowania tezy, że współczesne zagrożenia cywilizacyjne (związane z po-jawieniem się problemów globalnych) generują poszukiwanie „antidotum”, a ich zastosowanie generuje nowe zagrożenia w postaci skutków ubocznych, trudnych do przewidzenia i oszacowania. Z tego powodu Beck mówi o świecie współczes-nym jako świecie ryzyka.

Schematy poznawcze: konstrukt teoretyczny psychologii kognitywnej, służący opisowi oraz wyjaśnianiu związków pomiędzy tym, jak ludzie siebie i świat spo-strzegają – myślą – działają.

Scholaryzacja: powszechność kształcenia, mierzona wskaźnikiem sprawności kształcenia (procent kończących poszczególnych szczeble kształcenia).

Scjentyzm: pojęcie scjentyzmu do dyskursu filozoficzno-naukowego wprowa-dził Ch. Renouvier. W definicji słownikowej (łac. scientia – nauka) jest to nazwa: 1) postawy myślowej i światopoglądowej; 2) programu społeczno -filozoficznego; 3) stanowiska filozoficznego, 4) podejścia metodologicznego. W każdym z tych przypadków przypisuje się poznaniu naukowemu (zwł. przyrodniczemu) wyróż-nione miejsce w kulturze, społeczeństwie i filozofii. Habermas bardzo lapidarnie scjentyzmem nazwał wiarę nauki w samą siebie. Najogólniej scjentyzmem – za S. Amsterdamskim – można uznać zespół tez dotyczących społecznej wartości nauki i metody naukowej.

Selekcje szkolne: ogół procesów, które powodują zróżnicowanie dróg szkolnych i szans kształcenia dzieci i młodzieży na różnych szczeblach systemu oświaty.

Socjalizacja: proces wrastania jednostki w grupę społeczną (grupy społeczne), dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy społecznej, czyli określonej kultury (na zasadzie akceptacji i przyjęcia lub oporu i odrzucenia). Proces socjalizacji wspomaga proces uzyskania poczucia własnej tożsamości.

Socjologia nauki: przedmiotem badań czyni naukę jako instytucję społeczną jako zbiór zjawisk społecznych związanych z uprawianiem nauki, analizując kształt instytucji naukowych i dydaktycznych, społeczne role uczonych, normy uprawiania nauki, funkcjonowania szkół naukowych i autorytetów w nauce, kon-fliktów w środowiskach naukowych.

Socjologia przekonań: zajmuje się badaniem świadomości społecznej i poszcze-gólnych jej form (wiedzy potocznej, języka, mitu, magii, religii, ideologii, moral-ności, prawa, sztuki i nauki), bada także wiążące się z tymi formami wyspecja-lizowane instytucje społeczne: uniwersytety, kościoły, biblioteki, wydawnictwa, archiwa, radio lub telewizję, w których określone fragmenty wiedzy się przecho-wuje, kultywuje, rozwija i rozpowszechnia.

Socjologia wiedzy: zajmuje się działaniami i strukturami, które stwarzają wa-runki, by określeni ludzie zapoznawali się z określonymi elementami systemów wiedzy i byli skłonni je rozwijać oraz rozpowszechniać lub wręcz przeciwnie

– zahamować ich rozwój lub je utajniać. Socjologia wiedzy jest więc socjologią wiedzy ludzi wykorzystanej przez nich w pełnieniu różnych ról społecznych w określonym miejscu i czasie historycznym.

Socjologizm (antypsychologizm A. Comte’a): oparty na pozytywistycznym przekonaniu, że rolą nauki jest wytwarzanie „wiedzy pozytywnej”. Socjologia jako nauka najbardziej ogólna z nauk humanistycznych, badając tzw. „fakty spo-łeczne”, jest w stanie tworzyć prawa, które będą mogły być stosowane przez inne nauki praktyczne.

Socrealizm: 1) doktryna komunistyczna (wszelka sztuka miała służyć pozytyw-nemu programowi „ofensywy ideologicznej”, którym było ukształtowanie NO-WEGO CZŁOWIEKA); 2) praktyka komunistyczna – powstała w ZSRR w latach 30., została narzucona w obozie państw socjalistycznych po roku 1944, w której wytwory socrealizmu były najważniejszym narzędziem indoktrynacji w „ofensy-wie ideologicznej”.

Społeczeństwo: kategoria filozoficzna stosowana dla określenia tych obszarów i form życia społecznego, które istnieją poza formami zorganizowanymi przez państwo (instytucje i organizacje państwa). Jako kategoria socjologiczna stoso-wana jest do oznaczenia systemu ustrukturowanych relacji społecznych.

Społeczeństwo masowe: społeczeństwo biernych odbiorców, charakteryzujące się: amorficznością, rozkładem więzi międzyludzkich, zanikiem wartości wyż-szych, brakiem zakorzenienia w tradycji, materializmem, konformizmem, zani-kiem indywidualności, podatnością na manipulacje, uniformizacją kultury.

Społeczeństwo nadzoru: społeczeństwo, którego członkowie są systematycznie kontrolowani, a ich czynności precyzyjnie rejestrowane i dokumentowane.

Społeczeństwo nowoczesne (tradycyjne): przeciwstawiane „społeczeństwu po-nowoczesnemu”. K. Kumar wyróżnił następujące zasady respektowane w tym ty-pie społeczeństwa: 1) indywidualizmu, 2) dyferencjacji, 3) racjonalności, 4) ekono-mizmu, 5) ekspansywności.

Społeczeństwo obywatelskie: akcentujące podmiotowość jednostki w obrębie społeczeństwa. Przeciwieństwem jest społeczeństwo totalitarne. Idea społe-czeństwa obywatelskiego ma długą i bogatą tradycję, a powróciła do nauk spo-łecznych pod koniec XX wieku. Gdy akcentuję powrót tej idei, to myślę głównie o opozycji demokratycznej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, która – jak mówi D. Pietrzyk-Reeves – terminem tym określała „samoorganizujące się grupy społeczne i instytucje powstające niezależnie od państwa, mające na celu odbu-dowanie autonomicznej przestrzeni społecznej w komunistycznym państwie”.

Społeczeństwo otwarte: według definicji K. Poppera jest ono przeciwstawiane „społeczeństwu zamkniętemu”. Najogólniej oznacza społeczeństwo liberalno--demokratyczne, cechuje się kulturowym oczekiwaniem (akceptacją i promowa-niem) awansu jednostkowego i grupowego, pluralizmem ideologicznym i aksjo-logicznym oraz globalizmem ekonomicznym.

Społeczeństwo plemienne: przeciwieństwo „społeczeństwa industrialnego”. Cechuje je ograniczony w czasie i przestrzeni zakres powiązań politycznych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych (etnocentryzm) oraz nikły stopień zróżnicowania i specjalizacji. Te cechy powodują dość dużą integrację i odpor-ność na zmiany.

Społeczeństwo poprzemysłowe (postindustrialne): pojęcie spopularyzowane w latach 60. przez D. Bella i A. Touraine`a dla określenia nowej fazy rozwoju, w którą wkroczyły najbardziej rozwinięte społeczeństwa przemysłowe. Cechu-je się ono: 1) w gospodarce redukcją sektora przemysłowego i powiększeniem sektora usług; 2) zmianą struktury społecznej na skutek redukcji warstwy ro-botników wielkoprzemysłowych; 3) wzrostem poziomu wykształcenia; 4) rosną-cą rolą nauki, wiedzy teoretycznej (patrz „społeczeństwo wiedzy”), informatyki; 5) większą integracją społeczną i słabnięciem konfliktów społecznych.

Społeczeństwo przedprzemysłowe (preindustrialne): poprzedzające powsta-nie społeczeństwa przemysłowego (industrialnego). Cechowało się ono: 1) prze-wagą rolnictwa; 2) gospodarką naturalną; 3) niskim poziomem wykształcenia; 4) prymitywną techniką.

Społeczeństwo przemysłowe (industrialne): pojęcie spopularyzowane w XIX wieku przez C.H. Saint-Simona, A. Comte’a, H. Spencera. Obecnie opisuje spo-łeczeństwa charakteryzujące się: 1) tendencją do zmniejszania się liczby ludno-ści utrzymującej się z rolnictwa; 2) zanikiem gospodarki naturalnej; 3) szybkim rozwojem techniki i przemysłu; 4) urbanizacją; 5) powszechnym obowiązkiem oświatowym; 6) wzrostem praktycznego znaczenia i zastosowania wiedzy na-ukowej; 7) rosnącą rolą wielkich organizacji.

Społeczeństwo ryzyka: termin upowszechniony przez U. Becka dla określenia najbardziej rozwiniętych społeczeństw nowoczesnych, w których przedmiotem społecznej troski stają się zagrożenia (nowe formy ryzyka) wytworzone przez cy-wilizację, a głównie przez technikę i technologię, przemysł, urbanizację, eksplo-atację przyrody.

Społeczeństwo oparte na wiedzy (społeczeństwo wiedzy): termin upowszech-niony przez P. Druckera dla określenia społeczeństwa poprzemysłowego (postin-dustrialnego), w którym redukcji ulega wytwarzanie i przetwarzanie przedmiotów materialnych w procesie produkcji przemysłowej, a centralnym „towarem (kapi-tałem)” stają się kompetencje i wytwory związane z gromadzeniem, kodowaniem, przetwarzaniem, wytwarzaniem i dystrybucją danych, informacji oraz wiedzy.

Społeczeństwo zamknięte: zdaniem K. Poppera są to społeczeństwa antylibe-ralne, totalitarne, które w imię przyszłych utopijnych celów ograniczają szan-se człowieka na podmiotowość i czynienie swego świata bardziej racjonalnym, a awans w hierarchiach społecznych jest narzędziem manipulacji.

Społeczne praktyki edukacyjne: pedagogie.

Społeczne tworzenie rzeczywistości: teoria P.L. Bergera i T. Luckmanna opar-ta na dwóch założeniach: 1) człowiek jest istotą społeczną i „zamieszkuje świat”, który dla niego jest światem realnym, 2) jego „obcowanie” ze światem odbywa się w oparciu o uniwersum symboliczne, którego czwarty poziom (najwyższy) stanowią kompleksy tradycji teoretycznych, integrujące różne obszary, znaczenia i ujmujące porządek instytucjonalny jako symboliczną całość.

Pierwsze trzy niższe poziomy uprawomocnienia są stanowione przez: 1) system językowych obiektywizacji ludzkiego doświadczenia (nazwanie), 2) sensy i zna-czenia zawarte w schematach poznawczych istniejących w formie przysłów, afo-ryzmów, maksym, 3) teorie, które są obecne w zasobach wiedzy, sankcjonujących obszary instytucjonalnego działania, np. despotia (totalitaryzm) – demokracja, prawica – lewica (w myśli konserwatywnej i liberalnej), konserwatyzm – libera-lizm i inne.

Stawanie się społeczeństwa: teoria A. Giddensa, opisująca proces nieustanne-go wytwarzania, reprodukowania i modyfikowania rzeczywistości społecznej (grup, struktur, organizacji, instytucji, kultury, mechanizmów zmiany itp.) przez kontekstowo i strukturalnie determinowane działania jednostek i zbiorowości.

Status: zróżnicowanie pozycji jednostek lub grup społecznych w strukturze spo-łecznej.

Stereotyp: za Lippmanem przyjmuje się, że jest to schematyczny i jednostron-ny obraz w głowie ludzkiej jakiegoś zjawiska, człowieka lub rzeczy, zawierający wartościowanie przyswojone z otoczenia jeszcze przed poznaniem tego obiektu.

Stratyfikacja społeczna (uwarstwienie, rozwarstwienie): hierarchia warstw społecznych, ujawniająca się w dostępie do jakiegoś społecznie cenionego dobra, np. kapitału, władzy, prestiżu, edukacji, ochrony zdrowia i inne.

Strukturalizm: paradygmat badań naukowych w humanistyce, którego ekspan-sja przypadła na lata 60. i 70., a obecnie jest traktowany jako paradygmat nauko-wy, którego celem było dotarcie do najogólniejszych zasad rządzących kulturą i życiem społecznym. Współczesną kontynuacją strukturalizmu jest neostruktu-ralizm, zwany też poststrukturalizmem. Główną cechą poststrukturalizmu XXI wieku jest reorientacja humanistyki w kierunku antropologiczno -kulturowym. Strukturalizm etnologiczny oparty jest na analizie i interpretacji języka mitów, która ma doprowadzić do ujawnienia kulturowych modeli i ukrytej struktury rzeczywistości kulturowej.

Struktura poznawcza: według J. Brunera układy kategorii (oraz typy reprezen-tacji) w umyśle człowieka, które decydują o włączaniu danych i informacji oraz ich kodowaniu i przetwarzaniu w wiedzę.

Stygmatyzacja (naznaczanie, etykietowanie): trwałe przypisanie jednostce tożsamości dewianta, przestępcy lub tylko „osoby kontrowersyjnej” itp.

Symboliczny interakcjonizm: patrz interakcjonizm symboliczny.

System aksjonormatywny: powiązany zespół reguł, norm i wartości, konstytu-ujących wszelkie przejawy życia społecznego w określonej kulturze lub w okre-ślonej strukturze społecznej (także w jej elemencie).

System filozoficzny: rozbudowany i uporządkowany logicznie system twierdzeń opisujących i wyjaśniających – w miarę wielostronnie i wyczerpująco – cało-kształt rzeczywistości lub przynajmniej zasadnicze aspekty ontologiczne, episte-mologiczne i aksjologiczne człowieka i jego świata.

System pedagogiczny: pedagogia wykreowana przez pedagoga o orientacji in-strumentalnej, mająca charakter doktryny pedagogicznej, w której wyodrębnić można trzy układy: 1) układ ideologiczny – cele; 2) układ teoretyczny – teorie opisujące i wyjaśniające proces lub procesy edukacyjne; 3) układ praktyczny, obejmujący dyrektywy praktycznego działania.

System oświaty: organizacja służąca upowszechnieniu w społeczeństwie wy-kształcenia ogólnego i zawodowego (kształtowaniu przydatności do zatrudnienia). Tworzą ten system instytucje, organizacje i stowarzyszenia, a jego najważniejszymi podsystemami z pedagogicznego punktu widzenia są: 1) system kształcenia ogól-nego i zawodowego dla dzieci i młodzieży; 2) system kształcenia ustawicznego; 3) system upowszechniania kultury; 4) system podejmujący stymulowanie, wspo-maganie, korygowanie, zastępowanie w działaniach najważniejszych podmiotów edukacji, jakimi są rodzina i szkoła. Centralną instytucją tego systemu jest szkoła, a funkcjonowanie tego systemu jest regulowane stosowną ustawą oświatową.

Świadomość społeczna: zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości idei, poglądów, opinii i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia, wpajanymi członkom tej grupy i egzekwowanymi przez społeczny nacisk.

Światopogląd: zespół poglądów jednostki, będących względnie stałą wizją świa-ta, wyznaczającą postępowanie człowieka względem siebie, innych ludzi i świata przyrody. W światopoglądzie jednostki występują trzy grupy poglądów: 1) doty-czące świata jako całości (jego struktury, powstania, rozwoju i inne); 2) ludzkich spraw egzystencjalnych (sensu ludzkiego życia i jego poszczególnych aspektów, np. szczęścia, cierpienia, śmierci, powinności i inne); 3) ocen i norm moralnych oraz powiązanych z nimi dyrektyw praktycznego działania (ujawniających się w hierarchii wartości, systemie nakazów i zakazów, odpowiedzialności za swoje czyny i inne).

Teoria: 1) potocznie – synonimem jest pojęcie wiedzy, czyli usystematyzowane-go zbioru twierdzeń dotyczących określonej dziedziny; 2) rezultat działalności badawczej; 3) system twierdzeń logicznie i 11merytorycznie uporządkowanych.

Teoria naukowa: kategoria pojęciowa najbardziej kontrowersyjna w procesie dy-scyplinaryzacji pedagogiki. W podręczniku występuje w znaczeniu 2. i 3., czyli jako rezultat badań naukowych o charakterze systemowym. Ze względu na za-kres możemy wyróżnić trzy typy teorii:

Teorie empiryczne – najwęższego zasięgu, których przedmiotem są związki mię-dzy zmiennymi, odnoszące się do cech, zjawisk i procesów. Hipotezy o zależnoś-ciach są potwierdzane lub obalane w wy11niku bezpośrednio przeprowadzonych ba-dań empirycznych. Teorie budowane na wynikach badań empirycznych mogą mieć prakseologiczny charakter i być podstawą dla projektowania metodyki działań edu-kacyjnych. W pedagogice takimi teoriami o charakterze prakseologicznym (zbudo-wanymi w oparciu o badania empiryczne) są: teoria nauczania wielopoziomowego, teoria nauczania problemowego, teoria kształcenia zintegrowanego i inne.

Modele – teorie średniego zasięgu, które stanowią wzorcowe sposoby myślenia o pewnym fragmencie rzeczywistości, prowadzenia badań i wytwarzania wie-dzy o tym fragmencie społecznej praktyki edukacyjnej i dyskursów o edukacji. Na strukturę teorii średniego zasięgu składają się: a) możliwe do sformułowania w tej teorii pytania (problemy badawcze), b) system pojęć dających się operacjo-nalizować (mapa pojęciowa), c) kryteria klasyfikacji i typologii obiektów, zjawisk i procesów stanowiących przedmiot badań, d) twierdzenia i hipotezy tworzą-ce teorię (uporządkowane pod względem merytorycznym i logicznym). Teoria-mi średniego zasięgu, które są stosowane w pedagogice, są teorie kształcenia, nauczania i uczenia się, teorie czynności edukacyjnych, teorie ról społecznych nauczyciela, ucznia, pedagoga i inne. O danym fragmencie rzeczywistości może być budowanych więcej niż jedna teoria opisująca i wyjaśniająca ten fragment. Sprzeczności występujące pomiędzy teoriami mogą zaś być czynnikiem inspiru-jących i dynamizującym badania naukowe.

3) Teorie najbardziej ogólne – najszerszego zasięgu, zawierające twierdzenia o charakterze: a) ontologicznym – na temat człowieka i rzeczywistości społecz-nej; b) epistemologiczne – na temat granic i szans poznania, a poznania nauko-wego w szczególności; c) metodologiczne – na temat uznawanych za wiarygodne sposobów gromadzenia danych i informacji, przetwarzania ich, wytwarzania i dystrybucji wiedzy naukowej. Światopoglądowy charakter tych założeń ujawnia się w przyjmowanej koncepcji człowieka i świata. W pedagogice przykładem ta-kich teorii są kierunki pedagogiczne.

Klaus Hurrelmann twierdzi, że dominacja jednej metodologii, jednej metody, jednej techniki, jednego narzędzia, jednej orientacji ideologicznej i teoretycznej (czyli brak pluralizmu) w badaniach naukowych pojawia się zawsze wtedy i tam, gdzie lekceważy się teorię jako podstawę badań empirycznych i ich weryfikacji.

Teoria krytyczna: jej koncepcję filozoficzną stworzyli pod koniec lat dwudzie-stych XX wieku pracownicy Instytutu Badań Społecznych we Franfurcie nad Menem, manifestem programowym był artykuł M. Horkheimera Traditionel-le und kritische Theorie. W 1933 r. zmuszeni zostali do opuszczenia Niemiec i znaleźli się w Stanach Zjednoczonych. Podstawową tezą teorii krytycznej jest twierdzenie, że istnieje związek pomiędzy: systemem społecznym (polityczno--ekonomicznym) – kulturą (w różnych obszarach jej istnienia) – rozwojem jed-nostek (szansą wykorzystania potencjału rozwojowego). Teza ta ma zasadnicze znaczenie dla pedagogiki i praktyki edukacyjnej.

Warto też jeszcze przypomnieć, że studia nad rodziną i osobowością autorytarną

– zrealizowane w ramach teorii krytycznej – zostały wykorzystane zarówno do krytyki świata nowoczesnego, jak i totalitaryzmu XX wieku oraz zrozumienia zjawiska holocaustu.

Ta koncepcja filozoficzna, zakładająca konieczność traktowania przedmiotu ba-dań jako struktury dynamicznej, uwarunkowanej historycznie, koresponduje z postulatem metodologicznym, zachęcającym badaczy do ciągłego wysiłku we-ryfikacji teorii w kontekście społecznej praktyki (kontekście społecznym), aby włączyć się w ten sposób w realizację idei emancypacji.

Teoria krytyczna odegrała dużą rolę w demistyfikacji kategorii „prawdy” oraz założenia o obiektywizmie badań naukowych i neutralności wiedzy naukowej. Jej zwolennicy ujmują naukę jako czynnik przemiany społecznej, z którego da się zrekonstruować ideologiczne przesłanki teorii i praktyki społecznej.

Teoria wychowania: subdyscyplina pedagogiczna, której przedmiotem badań jest wychowanie, czyli wytwarzanie wiedzy o celach, treściach, metodach, for-mach i środkach wychowania.

Terminy naukowe: są to jednostki leksykalne, które pełnią funkcję znaku wzglę-dem pojęć i kategorii pojęciowych stosowanych w tekstach naukowych.

Tłum: duża zbiorowość ludzi, którzy znaleźli się w bezpośrednim kontakcie przestrzennym i w tej specyficznej sytuacji reagują spontanicznie, bezrefleksyj-nie oraz naśladowczo.

Totalitaryzm: system polityczny, w którym wszelkie zachowania społeczne są kontrolowane przez arbitralną władzę państwową, realizującą zamkniętą i nie-podlegającą ocenie wizję ideologiczną, która wdrażana jest przy użyciu przemo-cy, a nawet na masową skalę stosowanego terroru. Powszechnie uważa się, że totalitarny charakter miały państwa faszystowskie i komunistyczne.

Tożsamość: cechy wyróżniające jednostki lub/i grupy, określające kim lub/i czym jest dana jednostka i grupa społeczna i w jakim uniwersum symbolicznym odnajduje sensy i znaczenia zapewniające wewnętrzną spójność.

Tożsamość indywidualna: autoidentyfikacja własnego miejsca w przestrzeni moralnej, w której jednostka poczuwa się do respektowania zasady solidarności, lojalności, zaufania.

Tożsamość kulturowa: unikalny dla każdej jednostki zestaw treści kulturowych, z którymi ona identyfikuje się w ciągłym procesie samorozwoju i definiowania osobistej tożsamości. Zestaw ten czerpany jest przez jednostkę z różnych źró-deł, będących ofertą wielokulturowego świata. Dzięki tym procesom jednostka kształtuje poczucie swojej odrębności i wyjątkowości oraz osobisty stosunek do otaczającego ją świata.

Tożsamość społeczna: cechy przypisywane jednostce przez innych.

Tradycja kulturowa: skumulowany, odziedziczony historycznie dorobek kultu-rowy danej zbiorowości.

Trauma: Doświadczenie, które stanowi zagrożenie dla dotychczasowego trwa-nia jednostki i grupy. Z uwagi na to, że zmiana traumatyczna ma charakter nagły, głęboki, radykalny, obejmujący wiele dziedzin życia, to związana jest z lękiem i stresem.

Trauma kulturowa: wstrząs spowodowany zmianą społeczną, która dotyka do-meny kultury, a w konsekwencji tożsamości indywidualnej i tożsamości zbioro-wych. Stąd też strategie radzenia sobie z traumą kulturową mogą mieć charakter zróżnicowany zależnie od tego, czy przyjmiemy perspektywę: 1) indywidualną, 2) określonej zbiorowości, 3) całego społeczeństwa. Zmiana traumatogenna, na-wet jeżeli jest oczekiwana, to i tak jest niekorzystna, ponieważ wiąże się dysloka-cją społeczną i dezorganizacją społeczną, czyli wytrąceniem ludzi i grup społecz-nych ze stanu dotychczasowej równowagi.

Typ idealny: konstrukt teoretyczny, odzwierciedlający cechy najbardziej charak-terystyczne dla danego obiektu.

Uczenie się: (ang. learning) wykracza ono poza konwencjonalną treść, łączoną w polskiej tradycji pedagogicznej zwykle z nauczaniem, tzn. oświatą (education) i nauczaniem szkolnym (schooling). W szerokim znaczeniu kategorię pojęciową „uczenia się” stosuje się do modyfikacji zachowań jednostki w wyniku jej dotych-czasowych doświadczeń, a według teorii kognitywnych szczególne znaczenie ma reorganizacja własnych struktur i schematów poznawczych. Autorzy współczes-nych raportów oświatowych akcentują związek uczenia się z pewnym rodzajem postaw wobec wiedzy i wobec życia, wymagających osobistego zaangażowania i inicjatywy. Koresponduje to z przekonaniem, że celowościowe procesy eduka-cyjne muszą służyć opanowywaniu i wdrażaniu nowych metodologii, nowych umiejętności, postaw i wartości niezbędnych do życia „w świecie pełnym zmian”. Możemy zatem przyjąć za D. Klus-Stańską, że we współczesnej pedagogice ucze-nie się może być rozumiane jako aktywne konstruowanie swojej wiedzy osobistej i wtedy musi być związane z negocjowaniem i konfrontowaniem znaczeń i sen-sów obecnych w kulturze, a nauczycielskie kompetencje ujawniają się w tym, że umieją pomóc uczniowi w tym trudnym procesie konstruowania wiedzy osobi-stej. Wykorzystując zaś zmodyfikowaną koncepcję kształcenia J. Brunera, mogli-byśmy przyjąć, że „uczenie się” jest zmianą potencjału reakcji, czyli nabywaniem nowych lub/i doskonalszych kompetencji do uczenia się.

Uczenie się innowacyjne: przez rozwiązywanie problemów, oparte na antycy-pacji i osobistym doświadczeniu, wymagającym uczestnictwu i zaangażowaniu w ten proces.

Uczenie się zachowawcze: tego, co zostało zweryfikowane przez czas, jest znane i nie budzi kontrowersji.

Ukryty program szkoły (szkolenia): stanowi go to wszystko, czego ludzie uczą się w szkole poza oficjalnie dostępnym i znanym programem nauczania, czyli to wszystko, czego uczy sam fakt przebywania w szkole jako instytucji.

Umowa społeczna: „umowa społeczna” – zdaniem Rousseau – miała być roz-sądnym kompromisem między napięciem, jakie wytwarza się między tym, co jest naturą człowieka a tym, co otrzymuje jako ofertę kultury. Nie zapewnia ona co prawda szczęścia nikomu, bo jest oparta na kompromisie, ale sprawia, że mniej jest nieszczęścia w postaci ludzi odrzuconych, zmarginalizowanych, prze-granych, oszukanych itp.

Uniwersum symboliczne człowieka: osobiste opinie, przekonania i poglądy człowieka, tworzone z różnych rodzajów wiedzy włączanych w system osobistej i indywidualnej wiedzy potocznej, która jako jedyna zapewnia człowiekowi po-czucie rozumienia siebie i świata oraz bycia mądrym, ponieważ tylko ona może być sytuacyjnie uspójniana.

Upadek wielkich narracji (upadek metanarrcji): teza sformułowana przez J.F. Lyotarda w jego raporcie o stanie wiedzy, mówiąca o potrzebie dekonstru-owania sensów i znaczeń kulturowych, korespondującej z procesem destrukcji wielkich opowieści kreujących dotychczas względnie jednolitą wizję świata dla dużych grup społecznych, dostarczających założeń w procesie wartościowania oraz punktów oparcia w sporach o sensy i znaczenia.

Utopia społeczna: wyidealizowana wizja dobrego, szczęśliwego i doskonałego społeczeństwa. Problem w tym, że nie można jej zrealizować.

Wartości: idee wyznawane przez jednostki lub grupy społeczne, określające to, co jest pożądane (prawdziwe, dobre, piękne, pożyteczne, ważne). Różnice w wy-znawanych i realizowanych wartościach ujawniają kluczowe zróżnicowania kul-turowe.

Wiedza: układ danych i informacji o pewnym fragmencie rzeczywistości lub świecie jako całości, uporządkowanych według określonego kryterium (określo-nych kryteriów), mający wyższy poziom ogólności niż dane i informacje, w opar-ciu o które ta wiedza została zbudowana.

Wiedza naukowa: przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach „praw-dziwe – fałszywe”, żądając ich legitymizacji zgodnie z procedurami wytwarzania wiedzy naukowej, przy zastosowaniu akceptowanych metod uzyskiwania danych i informacji.

Wiedza potoczna: zbiór osobistych i przypadkowych danych, informacji i spo-strzeżeń. Cechuje ją: fragmentaryczność, niespójność, pochopność, apodyktycz-ność, a jej zasadniczą wartością jest to, że daje jednostce poczucie rozumienia siebie i świata.

Wiedza pozytywna: typ wiedzy oferowanej przez zwolenników orientacji po-zytywistycznej w badaniach naukowych, która charakteryzuje się następującymi cechami: 1) została wytworzona w badaniach empirycznych i ma formę twier-dzenia lub teorii empirycznej, 2) została zastosowana lub może być zastosowana do zaprojektowania skutecznych technik, technologii i narzędzi zmiany, c) ko-responduje z akceptacją wykorzystywania rezultatów badań naukowych w tzw. „inżynierii społecznej”.

Wiedza zdeprawowana: za S. Tyrowiczem przyjmuję, że jest to wiedza naukowa instrumentalnie wykorzystana do legitymizacji ideologii faszystowskiej i komu-nistycznej oraz odpowiadających tym ideologiom praktyk totalitarnych.

Wspólne sensy: podzielane przez ludzi założenia, pozwalające im na rozpozna-wanie ukrytych wartościowań i na skuteczne porozumiewanie się.

Wspólnota społeczna: jest typem wspólnoty wyobrażonej w tym sensie, że ludzi tworzących ją musi łączyć jakieś „uniwersum symboliczne”, które nadaje sens działaniom na rzecz wspólnoty. Rolą edukacji jest więc budowanie przedstawień zbiorowych (opartych na wiedzy, wartościach, normach, wzorcach, wzorach, re-gułach, zasadach), mówiąc najogólniej na akceptacji dla określonej oferty kultu-rowej. Teorie antropologiczne różnią się w pojmowaniu „wspólnoty” od pojmo-wania tego samego w teoriach socjologicznych

Współczynnik historyczny: wymaga usytuowania każdego zdarzenia czy zjawi-ska społecznego w historycznej sekwencji zdarzeń poprzedzających i następują-cych, co wymaga uwzględnienia aspektu czasu w każdym badaniu społecznym.

Współczynnik humanistyczny: kategoria pojęciowa stosowana przez F. Zna-nieckiego dla promowania takiej struktury nauk humanistycznych, w której centralna rola przypadłaby socjologii. W niniejszym podręczniku kategoria ta odnosi się do nauk społecznych i wiąże się z przyjęciem następujących założeń: 1) uznania przesunięcia zainteresowań epistemologicznych z kryterium praw-dy na kryterium legitymizacji wiedzy (epistemologicznego modelu budowania nauki); 2) uznania, że inny przedmiot badań nauk humanistycznych (niż nauk przyrodniczych) decyduje o odrębności metodologii legitymizującej wytwarza-nie wiedzy naukowej; 3) akceptacji dla współistnienia wielu systemów wiedzy i uznania, że każdy z nich ma inne kryteria legitymizacji.

Współczynnik podmiotowy: postrzeganie każdego zdarzenia czy zjawiska spo-łecznego jako efektu aktywności ludzi i wynikająca stąd konieczność odkrywa-nia podmiotów sprawczych w każdym badaniu społecznym.

Wychowanie: we współczesnych zasobach leksykalnych języka polskiego stano-wi przedmiot subdyscypliny pedagogicznej zwanej „teorią (teoriami) wychowa-nia”. Pojęciami bliskimi działalności „wychowywania” są działania formacyjne i działania indoktrynacyjne. Oddzielenie wychowania od kształcenia związane jest z ideą tworzenia systemu oświatowego, a zapoczątkowane zostało przez Condorceta.

Wykluczenie społeczne: efekt różnego rodzaju upośledzeń społecznych, powo-dujących ograniczenia w uczestniczeniu jednostek i grup społecznych w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym społeczeństwa, do którego jednostka lub grupa należy.

Wymiar symboliczny: ukryte znaczenie, jakie dla jednostki lub grupy społecz-nej ma dany przedmiot, słowo, gest, zdarzenie.

Wyuczona bezradność: termin upowszechniony przez Ch. Murraya dla nazwa-nia osób, które nie mają (lub utraciły) kompetencje samodzielnego radzenia sobie z problemami, np. bezrobotni „uzależnieni” od opieki społecznej.

Zarządzanie zasobami ludzkimi: jedna z teorii zarządzania oparta na założe-niu, że entuzjazm i zaangażowanie pracowników jest zasadniczym czynnikiem konkurencyjności firmy. Zarządzanie zasobami ludzkimi polega na wdrukowa-niu w świadomość pracownika poczucia, że ma on ważny udział i wpływ na efek-ty działania firmy (proces produkcji, jakość wytworów, konkurencyjność itd.).

Zasady dyskusji racjonalnej: za T. Hołówką przyjmuję, że są nimi: 1) zasada równych praw, 2) zasada odpowiedzialności, 3) zasada uczciwości, 4) zasada rele-wancji, 5) zasada konsensu.

Zasoby leksykalne: 1) utrwalone zasoby językowe jednostki, decydujące o jej kompetencjach w procesach komunikacyjnych, 2) zasoby językowe grupy, decy-dujące o jej odrębności i poczuciu tożsamości członków grupy, 3) współczesne zasoby leksykalne zawarte w encyklopediach, leksykonach, słownikach i pod-ręcznikach.

Zasoby ludzkie: tworzą ludzie i ich predyspozycje, zdolności, umiejętności, wie-dza i przedsiębiorczość. We współczesnej ekonomii wszelkie rozważania doty-czące kapitału ludzkiego wiążą się z rynkiem pracy, a w szczególności ze struktu-rą zatrudnienia i efektywnością kształcenia, inwestycjami w zdrowie człowieka i jego edukację. Rozpatrywanie tych złożonych relacji i powiązań w kontekście wzrostu gospodarczego powoduje ekonomizację języka pedagogiki i marginali-zację dyskursu o pedagogicznym sensie edukacji.

Zaufanie: kluczowa kategoria pojęciowa „kultury zaufania”, przeciwstawianej „kulturze nieufności (kulturze cynizmu)”, oparta na przekonaniu że: 1) osoba będzie zachowywała się tak, aby nie wyrządzić nikomu krzywdy, 2) uzasadnione jest oczekiwanie korzystnych dla mnie działań partnerów interakcji czy stosun-ków społecznych. W tym drugim znaczeniu możemy mówić o różnych rodzajach zaufania: instytucjonalnym, komercyjnym, osobistym, podstawowym, pozycyj-nym, systemowym, technologicznym i uogólnionym.

Złudzenie naturalistyczne (błąd naturalizmu): przekonanie, że nauki huma-nistyczne mogą być budowane według wzorca metodologicznego nauk przyrod-niczych, chociaż różnią się od nich przedmiotem badań.

Zmienne: cechy przedmiotów, jednostek i grup, które poddają się kategoryzacji i pomiarowi, dzięki czemu można je ze sobą porównywać. W badaniach empi-rycznych wyróżnia się: 1) zmienne niezależne – te, które są przyczyną zmiany; 2) zmienne zależne – te, które uległy zmianie pod wpływem czynnika określo-nego „zmienną niezależną”.

RESZTA\

1. Edukacja według Z. Kwiecińskiego to „prowadzenie drugiego człowieka ku wyższym stanom rozwojowym i jego własna aktywność w osiąganiu pełnych i swoistych dlań możliwości. To ogół czynności i procesów sprzyjających rozwojowi oraz stan ich efektów, czyli osiągnięty poziom kompetencji, tożsamości i podmiotowości.”

2. Pedagogika ogólna wg Sośnickiego

Pedagogika ogólna jako dyscyplina porównawczo analizująca właściwości, charakter i sens różnych terminów, złożeń i systemów teoretycznych stanowiących podbudowę refleksji pedagogicznej.

3. 10 myslinikow z leksykonu Śliwerskiego :

I. współczesne kierunki i ideologie pedagogiczne;

II. filozofia wychowania;

III. aksjologia wychowania;

IV. metodologiczne przesłanki pedagogiki;

V. ontyczne podstawy wychowania i jego funkcje społeczne;

VI. język pedagogiki i ustalenia terminologiczne;

VII. tożsamość pedagogiki;

VIII. metateoria pedagogiki;

IX. relacje pomiędzy teorią a praktyką edukacyjną;

X. miejsce edukacji w kontekście przemian cywilizacyjnych;

4. Pedagogika u Kunowskiego : Nauka, której przedmiot stanowi sprawa praktycznej pedagogiki wszelkiego rodzaju (sztuki i techniki wychowania) czyli wychowawczego prowadzenia dzieci, młodzieży oraz oddziaływania na rozwój ludzi dorosłych.

5. model pedagogiki ogólnej J. Gniteckiego „Pedagogika ogolna jest uogolnioną i lokalną refleksją filozoficzną i naukową nad człowiekiem i jego wychowaniem, opartą na zrożnicowanych paradygmatach naukowych, zmierzającą do odkrywania i systematyzowania prawidłowości procesow wychowania, kształcenia i samokształcenia człowieka w stałym i zmiennym kontekście kulturowym oraz tworzenia ogolnej i szczegolnej teorii wychowania”. Jego proba ujęcia pedagogiki ogolnej jako wiedzy naukowej u swoich źrodeł sięga do pojęcia informacji. Stwierdza on, że „We wspołczesnej pedagogice ogolnej mamy do czynienia z trzema typami informacji. Stanowią je kolejno: (1) informacja empiryczna, (2) informacja prakseologiczna i (3) informacja hermeneutyczna. Na tych trzech typach informacji może być nadbudowana zarowno informacja ogolna, jak i krytyczno-refleksyjna. Nawet najbardziej radykalna refleksja krytyczna wymaga odwołania się do informacji empirycznej (tego, co jest), prakseologicznej (tego, co się staje) i hermeneutycznej (tego, co może, ale nie musi.

6.Zadania Ped. Ogól.

• Budowanie systemu kategorialnego różnych odmian pedagogiki współczesnej w kontekście mapy pojęciowej pedagogiki tradycyjnej,

• Znajomość ewolucji tożsamości pedagogiki na tle uwarunkowań cywilizacyjno- kulturowych

• „Zawężanie” rozłącznej relacji między teorią a praktyka edukacyjną,

• Znajomość filozoficznych, teoretycznych i metodologicznych podstaw dyskursów edukacyjno-prowadzących,

Poprawne formułowanie problemów praktycznych, tworzenie dyrektyw i projektów oraz formułowanie problemów badawczych.

7. Pedagogika ogólna wg Kotłowskiego SFaPP

1)Sfera faktów (rzeczywistość aktualna) ważne są zmiany fizyczne i psychiczne oraz ich wyjaśnienie

2)Sfera powinności (rzeczywistość postulowana) tzw. „odskocznia w przyszłość” psychiczne oraz ich wyjaśnienie ważne są wartości, ideały, modele wychowawcze

3)Sfera pedagogicznego działania (zasady i metody wychowania)

8. NA CO UKIERUNKOWUJE PEDAGOGÓW PROGRAM PEDAGOGIKI OGÓLNEJ?

Ø Na nią samą, jako wartość w rodzinie nauk pedagogicznych i niepedagogicznych o rozwoju człowieka

Ø Na jej ogólność, jako wartość

Ø Generalnie na człowieka, niezależnie od wieku, jako wartość

Ø Na „naukę” i „naukowość”, jako wartość i na formy poznawczego oswajania świata jako wartość

Ø Na filozoficzne korzenie pedagogiki, jako wartość

Ø Na tożsamość i samowiedzę pedagogiki i pedagogów, jako wartość

Ø Na znaczenie i sens pojęć pedagogicznych, jako wartość (edukacja, wychowanie, kształcenie zwłaszcza ustawiczne, samokształcenie, kultura, socjalizacja, środowisko)

Ø Na teoretyczność pedagogiki ogólnej, jako wartość 8.

9. Palka :

PEDAGOGIKA OGÓLNA JAKO PEDAGOGIKA TEORETYCZNA – pedagogika powinna wiązać się z budową teorii o najwyższym stopniu ogólności, powinna być dyscypliną, która odkrywa i systematyzuje prawidłowości procesów pedagogicznych, powinna być względnie niezależna od doraźnych sytuacji cywilizacyjnych, kulturowych, społecznych, religijnych i politycznych, powinna być dyscypliną spełniającą przede wszystkim funkcję naukową i społeczną.

Tworzy to spójne kontinuum w postaci problemów:

1) Metateoretycznych, metodologicznych – badania teoretyczne o charakterze metodologicznym

2) Teoretycznych – badania teoretyczne

3) Teoretyczno – praktycznych – badania teoretyczno-praktyczne

4) Ściśle praktycznych – badania praktyczne

Pałka wydziela sposoby kreowania pedagogiki na dyscyplinę naukową:

• Pedagogika jako dyscyplina realizująca w praktyce konstrukty filozoficzne, światopoglądowe, religijne, kulturowe

• Pedagogika jako dyscyplina przetwarzająca teoretyczne konstrukty stworzone w pokrewnych naukach

• Pedagogika jako dyscyplina empiryczno – analityczna

• Pedagogika jako dyscyplina praktyczna

• Pedagogika jako dyscyplina teoretyczna oparta na rozszerzonej dziedzinie badań

10. różnice miedzy ped ogolna a jej subdyscyplinami : (napisałam 5/7)

- interesuje się człowiekiem jako całością i całokształceniem jego rozwoju

- prymarna, pierwotna (pod względem pochodzenia) – w odróżnieniu od dyscyplin pedagogicznych pochodnych, wtórnych, które powstały na wskutek dyferencjacji pierwotnej,

-w wymiarze holistycznym w przypadku wychowania dziedziną, która interesuje się całokształtem, a nie fragmentami, aspektami zjawisk edukacyjnych,

-to pedagogika uniwersaliów edukacyjnych (powszechniki – pojęcia ogólne, idea, to, co jest wspólne wszystkim „grupom” analizy)

-również holistyczna poznawczo i metodologicznie, tj. dopuszcza stosowanie wszystkich modalności poznania i wiedzy o wychowaniu: wiedza potoczna, naukowa, praktyczna, filozoficzna,

11. Człowiek w antroposferze: PDzT!

 sytuacja poznawcza: ogół pytań o świat i próba odpowiedzi na nie, poznanie to nie tylko fakty i orzekania, ale także sens aksjologiczny,

 sytuacja działaniowa: można ją analizować z punktu widzenia zachowań celowych, spontanicznych, przymusowych itp.; dzięki działaniom zachodzą zmiany; zmiany dzielimy na: mikro (we własnym otoczeniu), mi di (w otoczeniu społecznym) i maksi (w otoczeniu całego życia)

sytuacja transcedowania: przekraczanie granic (np. samego siebie czy różnych obrębów antroposfery), poszukiwanie ludzkich wartości

Można szukać sensu życia w podtrzymaniu biologicznym gatunku albo w wartościach takich jak Bóg, religia, idee, czy ogólny świat.

12. (T. Tomaszewski) Miejsce człowieka można rozpatrywać z punktu widzenia trzech w/w stref:

 strefa faktów: człowieka otaczają fakty, musi umieć je opisać, pyt.: kim jest człowiek? (ped. empiryczna)

 strefa powinności: świat zobowiązań, wartości, zakazów/nakazów, metod wychowawczych, pyt.: kim ma być człowiek? (ped. hermeneutyczna)

 strefa ped. działania: własna, ukierunkowana strona aktywności, działanie ku konkretnemu celowi, działanie świadome, pyt.: kim staje się człowiek? (ped. prakseologiczna)

Do scalenia wszystkich trzech sfer może dojść na gruncie pedagogiki ogólnej.

13, Klasyfikacja nauk pedagogicznych wg J. Gniteckiego: K SżHWP

 kryterium strefy życia (działalność odśrodkowa i dośrodkowa) (ped. empiryczna, hermeneutyczna, prakseologiczna i ogólna

 kryterium horyzontalne (kręgi środowiskowe, instytucje i formy wychowania; działalność intencjonalna i nieintencjonalna) (ped. przedszkolna/wczesnoszkolna, domu, szkoły, domu kultury)

 kryterium wertykalne (rozwój człowieka) (ped. rozwoju: dziecka, młodzieży, osoby dorosłej i osoby w wieku poprodukcyjnym)

 kryterium problemowe

14. 12 najpopularniejszych ujęć pedagogiki ogólnej:

1) pedagogika ogólna jako pedagogika teoretyczna

2) pedagogika ogólna jako ogólna teoria wychowania

3) pedagogika ogólna jako pedagogika filozoficzna

4) pedagogika ogólna jako pedagogika krytyczna - krytycznie analizująca

główne założenia wychowania

5) pedagogika ogólna jako dział pedagogiki (nauko wychowaniu

6) pedagogika ogólna jako filozoficzna refleksja nad człowiekiem i jego wychowaniem, z punktu widzenia założeń filozofii marksistowskiej;

7) pedagogika ogólna jako wprowadzenie do studiowania pedagogiki (nauki o wychowaniu

8) pedagogika ogólna jako refleksja krytyczna oparta na krytycznym filozoficznym horyzoncie myślenia

9) pedagogika ogólna jako metateoria pedagogiczna;

10) pedagogika ogólna jako antropologia pedagogiczna

1l) pedagogika ogólna jako teoria kultury pedagogicznej

12) pedagogika ogólna jako teoria nauk pedagogicznych oparta na perspektywie uniwersalnego stanu świadomości i uniwersalnych prawach

15. Cztery podstawowe siły, których wypadkową jest wychowanie:

 BIOS (gr. bios – życie) – czynnik napędowy naszego życia. Jest to cała psychosomatyczna strona naszego życia (siła, energia, uczucia, pragnienia, potrzeby itp.). XXI wiek dąży do badania siły biosu (biometria).

 ETOS (gr. ethos – obyczaj, przyzwyczajenie) – panujące normy społeczne, związane z rasą, narodowością, organizacją. Występują jako modele wzorców, np. rycerza, obywatela. Dzięki etosowi jednostka przyjmuje ogólne zasady dostosowujące się do przyjętej wspólnoty.

 AGOS (gr. ago – prowadzę) – czynnik ściśle pedagogiczny, określający zachowanie nauczyciela, który ma wyprowadzić osobę (szczególnie młodą) spod demoralizującej presji społeczeństwa i nakierować na dobrą drogę. Takie prowadzenie wzwyż to psychagogika.

 LOS – czynnik nie dający się się obliczyć i zmierzyć jak trzy poprzednie. Ogół faktów, sytuacji, zdarzeń mający wpływ na nasze powodzenie, bądź niepowodzenie. Zbiór elementów mających wpływ na człowieka, które człowiek odkrywa w sobie – swoim zachowaniu, bądź organizmie.

16,Grupowe metody wychowania K.Konarzewskiego:

(l) modyfikację odniesienia porównawczego

(2) modyfikację nacisku grupowego

(3) modyfikację norm i ról społecznych

(4) modyfikację kulturowego wzoru życia

17,W świecie przedstawionych założeń pedagogika ogólna objęłaby swą refleksją teoretyczną:

(1) aksjologię pedagogiczną

(2) teorię oddziaływań wychowawczych,

(3) technologię wychowania.

18.Pedagogika ogólna wg Teresy Hejnickiej-Bezwińskiej:

 jako filozofia wychowania

 jako teoria krytyczna

 jako wprowadzenie do studiowania nauk pedagogicznych

19.Pedagogika ogólna w kontekście filozoficzno-socjologicznym Z. Kwiecieńskiego oparta jest o pajdocentryzm (edukacja = swobodny rozwój jednostki; ważny jest humanizm i interpretatywizm) oraz didaskalocentryzm (edukacja = uspołecznienie człowieka; ważny jest strukturalizm i funkcjonalizm)

Teoria pedagogiczna opiera się na czterech paradygmatach:

 paradygmat humanistyczny

 paradygmat interpretatywny

 paradygmat strukturalistyczny

 paradygmat funkcjonalistyczny

20. Pedagodzy :

Pedagogika wg Kominareca

„Pedagogika ogolna to integrująca dyscyplina, ktora podejmuje podstawowe zagadnienia wyjściowe i kwestie koncepcji rozwiązywania wszystkich cząstkowych problemow pedagogiki. Na poziomie ogolnym bada podstawowe kategorie pedagogiczne (wychowanie, wykształcenie, edukacja, uczenie się itd.). Szczegolnie koncentruje się na społecznym i historycznym warunkowaniu celow i zadań wychowania (przeszłych, obecnych i przyszłych). Zajmuje się czynnikami wychowania, środkami wychowawczymi oraz organizacją wychowania i społeczeństwa”

Zadania pedagogiki ogólnej (Teresa Hejnicka-Bezwińska): 1) budowanie systemu kategorialnego 2) znajomość ewolucji tożsamości pedagogiki 3) zawężenie relacji między teorią a praktyką 4) znajomość podstaw dydaktyczno-edukacyjnych 5) poprawne formułowanie problemów praktycznych, badawczych i tworzenie dyrektyw

Pedagogika wg Muszyńskiego

Pedagogika jako nauka praktyczna. Takie pojmowanie pedagogiki jest istotą koncepcji Heliodora Muszyńskiego. Zasadniczym przedmiotem jej dociekań jest ustalanie niezbędnych warunków d|a urzeczywistniania społecznie pożądanych stanów rzeczy. Ten społecznie pożądany stan rzeczy (zwany też preferowanym lub postulowanym) określa cele naczelne, kierunkowe i instrumentalne, wyprowadzone z ideału wychowania socjalistycznego. Z kolei ideał wychowania socjalistycznego jest pochodny wobec ideału społeczeństwa socjalistycznego. Na samym szczycie tej piramidy znajduje się człowiek, jego szczęście i rozwój będący konsekwencją przyjętych założeń marksistowskiej antropologii i aksjologii.

Pedagogika wg Romana Schulza

Pedagogika ogólna jako antropologia pedagogiczna oraz logos edukacji. Taką koncepcję pedagogiki ogólnej prezentuje Roman Schulz w pracach: od pedagogiki ogólnej do antropologii pedagogicznej, Pedagogika jako logos edukacji. Antropologia pedagogiczna zajmowałaby się dwiema zasadniczymi kategoriami zjawisk, a mianowicie:

l) wychowaniem, a w szczególności jego istotą oraz stosunkiem do innych zjawisk poprzedzających wychowanie, ogólniejszych w stosunku do wychowania i bardziej szczegółowych, a także zróżnicowaniem i zmiennością zjawisk edukacyjnych; 2) myśleniem pedagogicznym (myśleniem o edukacji),a zwłaszcza jego naturą podstawami epistemologicznymi i metodologicznymi, wewnętrznym zróżnicowaniem oraz składowymi elementami takimi jak: ideologia,poznanie, terapia,p rądy pedagogiczne, rozwój myślenia pedagogicznego, stosunek do innych dyscyplin naukowych, innowacyjna funkcja nauk pedagogicznych itp.

Pedagogika wg A.Pluta

Pedagogika ogólna jako swoiście pojęta kulturologia pedagogiczna lub teoria kultury pedagogicznej. Z takim rozumieniem pedagogiki ogólnej spotykamy się w pracy Andrzeja Pluty Kultura i edukacja, której autor oparł swoją koncepcję pedagogiki na założeniach teorii kultury Jerzego Kmity. W założeniach i manifestach programowych pedagogiki ogólnej A. Pluta nawiązuje krytycznie- w ''mocnym'' Sensie epistemologiczno- teoretycznym- do dotychczasowych oraz aktualnie pojawiających się ujęć na terenie pedagogiki,a mianowicie: radykalnej teorii edukacji, pedagogiki emancypacyjnej, hermeneutycznej, krytycznej, pedagogiki dialogu, postmodernistycznej,antypedagogiki, dydaktyki podmiotowej i krytycznej. Proponowany program pedagogiki ogólnej zmierza do ujęcia zjawisk edukacyjnych w postaci ,,obrazu” ideacyjno- esencjalistycznego, w skazując przy tym na różnorodne poszukiwania ontologicznych podstaw formy edukacyjnej oraz na to, iż „żaden opis edukacji nie jest ujęciem ostatecznym'', czyli na jego dynamiczny i dialektyczny charakter”

Andreia Folkierska

Pedagogika ogólna jako filozofia krytyczna. Taką koncepcję pedagogiki ogólnej znajdujemy w pracy Andrei Folkierskiej „Pytanie o pedagogikę” autorka stoi na stanowisku, iż ,,pytanie o samowiedzę pedagogiki może być sensownie zadane dopiero wtedy, gdy zrezygnuje się z perspektywy rozumowania naukowego na rzecz krytycznego, filozoficznego horyzontu myślenia „gdyż właśnie ów krytyczny, filozoficzny horyzont myślenia stanowiąc całościową perspektywę, ,,pozwala na dociekanie ukrytych założeń leżących u podstaw myślenia pedagogów o pedagogice''. Przedmiotem dociekań pedagogiki ogólnej jest zatem myślenie krytyczne- oczywiście nie w znaczeniu potocznym, lecz filozoficznym. Dlatego też autorka,,odwołuje się do filozofii krytycznej rozumiejąc przez nią ten sposób myślenia, jaki zapoczątkował Kant w swych słynnych trzech krytykach – sposób myślenia, który jest także dzisiaj obecny zarówno w fenomenologii Heideggera, jak i u post heideggerowskiej hermeneutyce czy w myśli Habermasa”

Grupowe metody wychowania K.Konarzewskiego: (l) modyfikację odniesienia porównawczego (2) modyfikację nacisku grupowego (3) modyfikację norm i ról społecznych (4) modyfikację kulturowego wzoru życia

T R E Ś C I Z W Y K Ł A D Ó W

(uogólnione, z I połowy semestru)

Cele dydaktyczne pedgogiki:

 opracowanie podstawowej wiedzy rozwoju pedagogiki i praktyki edukacyjnej

 rozumienie zmienności i złożoności między teorią a praktyką edukacyjną powinno stanowić podstawę do kształtowania umiejętności:

- poprawnego posługiwania się kategoriami pedagogiki

- budowy i odczytu map myślowo-pojęciowych

- poprawnego formułowania problemów praktycznych i badawczych

- tworzenia dyrektyw

Zadania pedagogiki ogólnej (Teresa Hejnicka-Bezwińska):

 budowanie systemu kategorialnego

 znajomość ewolucji tożsamości pedagogiki

 zawężenie relacji między teorią a praktyką

 znajomość podstaw dydaktyczno-edukacyjnych

 poprawne formułowanie problemów praktycznych, badawczych i tworzenie dyrektyw

Zadania pedagogiki ogólnej (Roman Schulz):

 teoria światopoglądu, ideologii, myśli ped. polega na określeniu istoty własności oraz funkcji samego światopoglądu

cel poznawczy: tworzenie myśli pedagogicznej

 cel dydaktyczny: przekazanie światopoglądu w usystematyzowanej postaci

 cel

Przedmiot pedagogiki ogólnej: zjawiska wychowawcze człowieka we wszystkich fazach jego rozwoju. Proces świadomego i celowego wychowania człowieka, wpływy wychowawcze, a także funkcjonowanie systemu edukacji.

Czynniki zewnętrzne: biologia, psychologia, cielesność

Czynniki wewnętrzne: ekonomia, socjologia, polityka

Wyodrębnienie myśli ped. i wpływu dyscyplin.

PEDAGOGIKA JAKO NAUKA:

 empiryczna – polega na stawianiu problemów dot. współzależności między zjawiskami, wysuwaniu na ich podstawie hipotez, ich weryfikowanie przez obserwację,

 teoretyczna – opisuje rzeczywistość ogólnie, ujawniając zachodzące w niej zależności,

 praktyczna – stawia i rozwiązuje problemy związane z realizacją jakiegoś celu, posiada funkcję techniczną i prewidystyczną.

Edukacja – ogół oddziaływań międzygeneracyjnych, służących formułowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka, które czynią z niego istotę dojrzałą, świadomą, samorealizującą się.

Na co nakierunkowuje pedagogika ogólna?

 na odróżnianie różnic pomiędzy naukami pedagogicznymi a niepedagogicznymi

 na tożsamość i samowiedzę pedagogiki i pedagogów

 na naukę i naukowość

 na człowieka

 na jej ogólność

Jak należy rozumieć pedagogikę ogólną?

 jako badanie fenomenów, zjawisk i procesów

 jako podstawę i fundament pedagogiki

 jako filozofię

 jako teorię wychowania o najwyższym stopniu ogólności

 jako pytanie o pedagogikę, samowiedzę i tożsamość

1806r. – Zbigniew Herbart „Pedagogika ogólna z celu wychowania wysnuta”

1919r. – pierwsza katedra pedagogiki

1989r. – odrodzenie się pedagogiki

Pojęcia etymologiczne pedagogiki:

 PAIS – chłopiec, dziecko

 AGO – prowadzić

 AGADOS – kierownik, przewodnik

 PAIDAGOGOS – osoba prowadząca dziecko

 PAIDE – ideał powszechnego wychowania

Naukowy charakter pedagogiki:

 specjalizacja

 problematyka badawcza

 zdefiniowane pojęcia

 publikacje naukowe

 prawo nadawania tytułów