EWANGELIE SYNOPTYCZME - bez Jana, są dość zgodne i podobne, w Janie dużo teologii

APOKRYFY- pisma nieprzyjęte do kanonu, uzupełniają, dużo mówią o Maryi i Jezusie najważniejsze to:

Proto - ewangelia Jakuba (IV) i Św. Łukasz – VI w – dużo informacji o życiu Marii przed okresem zwiastowania

POCHODZENIE JEZUSA:

- przedstawienie genealogiczne – ukazuje pochodzenie Jezusa – Ewangelia Mateusza (od Abrahama) i Łukasza (od Adama)

- drzewo Jessego - ojca króla Dawida, 1 rozdział księgi Proroka Izajasza: różdżka z korzenia Jessego różdżka (łac. virga) virgo (łac .dziewica) – mowa o Maryi, Jesse siedzi na tronie, otoczony protoplastami Jezusa, przekonanie o tym, że Jezus i Maryja wywodzą się z rodu Dawida, od wieku IX, najczęściej Maria trzyma małego Jezusa na kolanach, wprost od królów Izraela, temat odrębny

ZWIASTOWNIE:

- 1 rozdział ewangelii św. Łukasza

- w V w. odchodzenie od biernego obrazowania tekstu, dodawanie informacji spoza tekstów, dodawanie rozmaitych atrybutów, które wywodzą się spoza narracji ewangelicznej: OPUS DEI – ręka Boga, ukazuje specjalna opiekę Boga; BIAŁE LILIE- Maryjne dziewictwo, czystość; 7 promieni – 7 darów Ducha Świętego; Maria trzyma motek PURPUROWEJ PRZĘDZY – znak szczególnego znaczenia Maryi; KORONA- zapowiada godność przyszła Marii jako Matki Syna Bożego;

- czasem wprowadzone inne osoby np. założyciel zakonu, wprowadzanie osób żyjących w innym miejscy i czasie (włączenie w obieg historii); ZWIASTOWANIE + WYPEDZENIE ADAMA I EWY Z RAJU- Ewa nieposłuszna a Maria tak, odkupiła; TKANINA – motyw odnoszący się do tajemnicy, tego co jest przesunięte, nierozpoznane;

- ANIOŁ przekazuje słowo Boże

- UKRYTY SYMBOLIZM: rozmaite przedmioty s ą nośnikiem pewnych znaczeń, znaczenie motywu nie z konkretnej interpretacji symbolu

NAWIEDZENIE:

- Ewangelia wg św. Łukasza

- Maria weszła do domu Elżbiety, Elżbieta została napełniona duchem św.

- do XIV wieku rzadko przedstawiane

- 2 kobiety obejmują się lub Elżbieta kładzie dłonie na brzuchu Marii

- rzadko anioł trzymający tren płaszcza Maryi: podkreślenie szczególnej godności Matki Boskiej i okazałości sceny

NARODZINY JEZUSA:

- ewangelia Łukasza

- rzymskie święto Słońca Niezwycięzonego (25 grudnia -> boże narodzenie), kult Chrystusa podobny do kultu bóstwa solarnego.

- Maria pojawia się późno w ikonografii narodzin, dopiero w XIV wieku nowe ujęcie.

– Jezus owinięty w tkaninę, po obu stronach zwierzęta: osioł, wół- znają one swego Pana, a lud Izraela go nie uznaje –Proroctwo Izajasza, symbolizuje to tych, którzy rozpoznali Boga i uwierzyli (osioł to symbol pogan)

- Od VI wieku dużo przedstawień, gdzie narodziny w grocie, grota przeważnie obudowana, wół, osioł

- Jezus leży w żłobie albo jest kąpany

- aniołowie to raczej inwencja artystów,

- światło z nieba: Jezus jest synem bożym

- zwiastowanie pasterzom (ewangelia Łukasza) – anioł przekazał pasterzom ze się narodził zbawiciel

- w późnym średniowieczu Maria na łożu z Jezusem (podkreślenie czułości)

- pod koniec XIV wieku przedstawienie adoracji: Maryja klęczy nad dzieciątkiem, które leży (oddziaływanie św. Brygidy Szwedzkiej); zmalała rola osła i wołu

- dzieciątko promieniujące światłem oświetla strop groty

- czasem na niebie Bóg Ojciec przyznaje się do ojcostwa

- Mesjasz miał być potomkiem Dawida, legenda o narodzinach iż nastąpiły w RUINACH DOMU KRÓLA DAWIDA , że nastąpi metaforyczna odbudowa domu Dawida za pomocą Jezusa, nowe pojednanie ludzi z Bogiem

POKŁON TRZECH KRÓLI:

– ewangelia Mateusza (choć nie ma mowy o liczbie, ani że byli królami to w psalmie 52)

- przybyli mędrcy ze Wschodu szukający nowego króla, po to by oddać mu hołd, gwiazda doprowadziła ich do Jerozolimy

- Jezus odbiera hołd od mędrców

- nie wiadomo ile lat trwała podróż i ile lat miało dzieciątko

- Herod może pojawić się jako postać poboczna, przedstawienia służyły podkreśleniu okazałości hołdu

- czasem rozbudowany orszak

- 3 władcy zróżnicowani wiekiem (uosobienie 3 etapów życia ludzkiego), mogą być zróżnicowani kolorem skóry

- czasem pokłon jako okazała scena dworska (nie pomylić z tronującą Matką Boską) Maria jako cesarzowa, Jezus jako dziecko

RZEŹ NIEWINIĄTEK:

– ewangelia św. Mateusza

- wymordowanie chłopców do lat dwóch z Betlejem i okolicy na polecenie Heroda Wielkiego, który dowiedziawszy się o narodzinach w Betlejem nowego króla żydowskiego, chciał w ten sposób zabezpieczyć się przed ewentualnym konkurentem.

UCIECZKA DO EGIPTU:

- ewangelia św. Mateusza

- sen Józefa, w którym anioł kazał mu zabrać Marie i Jezusa i udać się w podróż do Egiptu, w ikonografii ucieczki dużo rzeczy z apokryfów i legend

- śpiący Józef i anioł, który go ostrzega

- podwójne ujęcie Józefa (anioł ostrzega go w śnie / święta rodzina w drodze od Egiptu)

- anioł prowadzi rodzinę, (osoby towarzyszące wykorzystanie proto-ewangelii Mateusza i Marka, opisany jest wybór przyszłego męża Matki Boskiej, mowa o Józefie, który jest stary i ma dziatki, wdowiec, młodzieńcy na obrazie to synowie Józefa z poprzedniego małżeństwa)

- dodatkowy epizod z proto-ewangelii Św. Mateusza: gdy rodzina przejeżdżała koło Heliopolis runęły posągi bogów pogańskich, unaoczniona boskość Chrystusa

- egzotyczna sceneria

- cud z polem zboża

- epizod pościgu żołnierzy Heroda za Świętą Rodziną

OFIAROWANIE W ŚWIĄTYNI:

- wg Łukasza

- wydarzenie związane z praktykami judaistycznymi

- pierworodny 40 dni po urodzeniu przyniesiony do świątyni, ofiarowanie Bogu, oczyszczenie matki

- Maria z Józefem i Jezusem spotkali starca Symeona, który rozpoznał w nim Boga

- Symeon dłonie zasłonięte szalem i wyciąga ręce po Jezusa (dawny zwyczaj niedotykania świętości gołymi rękami)

ODNALEZIENIE 12-LETNIEGO CHRYSTUSA W ŚWIĄTYNI:

- ewangelia wg św. Łukasza

- 2 wersje: Chrystus w domu ojca swego, Maryja napomina Jezusa, że uciekł; lub Maria słucha Jezusa i rozważa, Jezus dyskutuje (wylicza na palcach)

CHRZEST CHRYSTUSA:

- moment rozpoczęcia życia publicznego

- nie jak ceremonia oczyszczenia (jak zwykle chrzest), ale uszanowanie dla prawa

- ukazanie Trójcy Św.

- Jezus, Jan Chrzciciel, Bóg, Duch Święty (aniołowie) – czasem Bóg pod postacią Jezusa

WJAZD DO JEROZOLIMY:

- jako początek pasji

- wszystkie ewangelie

- Chrystus wyraźnie wyodrębniony

- mieszkańcy Jerozolimy zdejmują płaszcze pod kopyta osła (czasem też Zacheusz na drzewie) i kładą liście palmy

- liście palmowe: znaczenie triumfalne, geneza ze Starożytnego Rzymu – wjazdu władcy do miasta

- czasem w tle rozbudowana architektura Jerozolimy

- w późnym średn. rozbudowana sceneria

- od początku sztuki wczesnochrześcijańskiej i przez całe średniowiecze

OSTATNIA WIECZERZA:

- wszystkie Ewangelie (ale opis Jana inny niż pozostałe, bardziej rozbudowany, więcej treści teologicznych)

- uczta przed świętem Paschy

- zmienna w czasie

- moment ustanowienia sakramentów (eucharystii i kapłaństwa)

- czasem moment gdy Chrystus mówi, że jeden z nich go wyda

- często Jan oparty o pierś Chrystusa (wyodrębnieni od reszty)

- czasem wyeksponowany Judasz (np. trzyma sakiewkę z pieniędzmi), a czasem niczym nie zwraca na siebie uwagi

- 2 wersje: Chrystus podaje chleb lub udziela komunii (to raczej w kręgu wschodnim)

- XIV/XV w. rozpatrywanie Eucharystii czy to przypomnienie ostatniej wieczerzy, czy to się dzieje za każdym razem

- w późnym średniowieczu nie ma uczty paschalnej, sam kielich i hostia

- czasem w rozbudowanych cyklach scena umycia nóg apostołom (opis tylko w ewangelii wg. Jana), Chrystus niczym sługa, pokorny, ale i symboliczne obmycie z grzechu (w rzeźbie sarkofagowej)

MODLITWA CHRYSTUSA NA GÓRZE OLIWNEJ:

- ewangelie synoptyczne: Marka, Łukasza, Mateusza

- Marek i Mateusz mówią o 3 uczniach z Ch.: Jan, Piotr i Jakub Starszy (Łukasz nie mówi ilu ich było)

- uczniowie pogrążeni we śnie, klęczący Ch. modli się do Boga, żeby oddalił od niego ten kielich

- czasem anioł pocieszyciel

- kometa jako zapowiedź nieszczęścia (rzadki symbol)

- w późnym średniowieczu na drugim planie, w tle żołnierze prowadzeni przez Judasza

POJMANIE:

- ewangelia wg Jana opisuje najdokładniej

- częsty motyw Piotra obcinającego ucho sługi arcykapłana (Jan podaje imię – Marcus)

- żółty płaszcz Judasza

- czasem elementy sceny nocnej, choć niekonsekwentnie

- EGO SUM = jam jest / ja jestem: epizod z ewangelii Jana kiedy dowódca żołnierzy spytał kto z nich jest Jezusem, a Ch. na to „Ego sum” a żołnierze padli na kolana

PRZESŁUCHANIE CHRYSTUSA:

- ewangeliście różnie opisują, ewangelie synoptyczne piszą o przesłuchaniu przez Piłata, Kajfasza i Sanhedryn, Łukasz wspomina o przesłuchaniu przez Heroda

- czasem jednocześnie scena samobójstwa Judasza

- w 2 poł XV w. do scen biblijnych wprowadzane rekwizyty i stroje współczesne np. arcykapłan w mitrze biskupiej

- rzadki epizod umywania rąk przez Piłata

BICZOWANIE:

- ewangelie wg Mateusza i Marka

- poprzedza ukrzyżowanie

- temat nieznany w sztuce wczesnego średniowiecza, dopiero w okresie ottońskim

- oprawcy często zdeformowani, negatywna charakterystyka oprawców, czasem w zniszczonych lub błazeńskich ubraniach

CIERNIEM KORONOWANIE

- ewangelie Mateusza, Marka, Jana

- często łączy się z naigrywaniem

- sporadycznie w wczesnochrześcijańskiej, rozpowszechnienie w późnym średniowieczu

- broń Chrystusowa: wszystkie narzędzia męki np. bicz, gwoździe, krzyż, korona i wszystko co było związane z jego męką (też ręka, która go spoliczkowała, kogut który zapiał po zaparciu się Piotra)

ECCE HOMO:

- o charakterze dewocyjnym

- popularność w późnym średniowieczu

- Chrystus w perizonium i płaszczu stoi przed Piłatem (czasem sam Chrystus)

- Ch powinien mieć ręce związane i koronę cierniową, ale bez śladów męki (bo to jeszcze przed nim)

DROGA NA GOLGOTĘ:

- Szymon Cyrenejczyk pomagający nieść krzyż Chrystusowi

- Chrystus z tłumem, ale bez krzyża to nie droga na Golgotę!

UKRZYŻOWANIE:

- długo nie przedstawiane bo upokarzające, dopiero w VI w pojawia się

- pod krzyżem Maria, kobiety, Jan Ewangelista, żołnierze grający o szaty CH (ew. Jana)

- w późnym średn. Maria Magdalena wyeksponowana

- czasem też Jan Chrzcicel (mimo, ze już wtedy nie żył) jako ten który rozpoznał Mesjasza i nazwał go Barankiem Bożym

- żołnierz podający gąbkę z octem

- przebicie boku Chrystusa (moment po jego śmierci)

- słońce i księżyc: kosmiczny charakter śmierci CH

- 2 wersje: Ch ukrzyżowany wydaje się być żywy na krzyżu (podwójna natura Ch, a Boga zabić nie można, śmierć przezwyciężona), albo Ch martwy na krzyżu (Ch Bóg, ale i człowiek)

- czasem grupa świętych jako eklezja (przedstawienie historyczne i symboliczne)

- dwa krzyże po bokach Ch. z łotrami

- czasem zmarli wstający z grobu w momencie śmierci CH

- grób Adama: szereg legend mówiących o losach Adama i Ewy po wygnaniu z raju, jedna z nich mówi o pochowaniu Adama na Golgocie (czasem krew ze stóp Ch kapie na grób A)

- zestawienie 2 postaci alegorycznych: synagogi jako postaci odwróconej z zasłoniętymi oczami (ci co odwrócili się od niego, nie uwierzyli) i eklezji jako stwór o czterech głowach (symbole ewangelistów) (tych co uwierzyli, mówi się, że powstała w momencie śmierci na Golgocie)

- rzesza aniołów jako asysta Ch – Syna Bożego

- Ara Crusic – ołtarz krzyża, Ch złożył na nim ofiarę, aniołowie wokół niego z kadzidłem, pierwszy ołtarz

- Matka Boska zemdlona, cierpienie MB miało charakter duchowy, idea współcierpienia (ale jej zachowanie nie jest określone w tekstach kanonicznych)

- czasem widok Jerozolimy w tle

POCHOWANIE W GROBIE:

- żadna z ewangelii kanonicznych nie opisuje szczegółów, ale wszystkie mówią o Józefie z Arymatei (skąpe informacje)

ZDJĘCIE Z KRZYŻA:

- od XIII wieku pojawiają się sceny pomiędzy ukrzyżowaniem a pochowaniem

- 2 osoby zdejmujące ciało Ch: Józef z Arymatei i Nikodem + te osoby co przy ukrzyżowaniu (Jan, Maria)

- legenda Graala – zbieranie krwi Ch do kielicha przez Józefa z Arymatei

OPŁAKIWANIE:

- bezpośrednio pod krzyżem

- związek z dolorystycznym charakterem końca średn.

- te same postaci co przy ukrzyżowaniu: Maria, Jan, Maria Magdalena, Nikodem, Józef z Arymatei, czasem też święci albo fundatorzy

PRZEDSTAWIENIA DEWOCYJNE:

- św. Weronika z chustą

- Pieta

- Vir Dolorum (Mąż Boleści) – Chrystus żywy, ale po ukrzyżowaniu ze śladami męki

- Chrystus stojący w sarkofagu, mąż boleści w sarkofagu

- pelikan karmiący pisklęta krwią

- Pietas Dominum – pieta, ale Ch podtrzymuje Bój

- zstąpienie do otchłani: miejsce bytowania tych co nie mogli być zbawieni bo umarli przed Ch; szatan i Haden są w otchłani, boją się Ch.; próba odpowiedzi co z duchem Ch w ciągu 3 dni;

- zstąpienie do piekieł: nie ma tego w tekstach kanonicznych

ZMARTWYCHWSTANIE:

- nie ma opisu zmartwychwstania w tekstach kanonicznych, a nawet i w apokryfach

- nie wiadomo jak przebiegało, wiemy o niewiastach, które zastały pusty grób

- od XIII w. anioł ma ciało czerwone (odmienny od ludzi i należący do żywiołu ognia), lub jako kobieta (rzadko: ciżemki, pończochy)

- Ch obecny w swoim ciele

- chorągiew (labarum) w dłoni CH, motyw ten wywodzi się z ikonografii triumfalnej, triumf nad śmiercią stąd sztandar bojowy

- odsłonięta krypta odrzucony całun, Ch. właśnie wychodzi z tumby grobowej a żołnierze przerażeni

- anioł mówi niewiastom o zmartwychwstaniu a nad nimi CH w półpostaci

- ciało CH otoczone mandorlą, bije jasność, rany b. dobrze widoczne, żołnierze przerażeni, ciało CH ukrzyżowanego, ale przemienione przez zmartwychwstanie

- CH na zamkniętej płycie sarkofagu, a za nim anioł

- CH i kobieta, która klęczy przed nim (Maria Magdalena), ukazał się jej jako ogrodnik i powiedział do niej „Noli ne tangere” czyli „nie dotykaj mnie”

- z niewiernym Tomaszem

WNIEBOWSTĄPIENIE:

- kończy ziemską działalność Chrystusa

- opis w Dziejach Apostolskich

- świadkami wydarzenia byli apostołowie, ale zwyczajowo przedstawia się też Marię (choć nie ma o niej mowy w tekstach kanonicznych)

- czasem Ch ma mandorlę

- często ma asystę anielska (czasem to one trzymają mandorlę, ale to nie wniebowzięcie tylko wniebowstąpienie)

- tylko CH sam wstąpił do nieba

- w rękopisie karolińskim mowa o ręce Boga wyciągniętej do CH – cudowna ingerencja

- Maiestas Domini

- ojciec przyjmujący CH w niebie (XIV w.)

ZESŁANIE DUCHA ŚWIĘTEGO:
- opis w Dziejach Apostolskich

- apostołowie napełnieni D Św: dar języków, by dalej głosić ewangelię

- Marii nie ma w opisie, ale jest przedstawiana

- języki ognia, promienie z nieba

- Manus Dei – ręka Boga, który zsyła promienie, 7 darów Ducha Świętego (apostołowie napełnieni darami Ducha Świętego)

SĄD OSTATECZNY:

- rozdzielenie kozłów i owiec (potępionych i zbawionych)

- ok 1000 r. ukształtowaly się przedstawienia sądu ostatecznego

- CH trzymający krzyż, głowa otoczona nimbem (ew Mateusza),

- aniołowie dmący w trąby (wizja Ezechiela)

- aniołowie z banderolami, ze zwojami z imionami zbawionych i potępionych

- Hades spętany (jak w scenie zstąpienia)

- apostołowie wokół CH (ew Mateusza)

- Św. Jan przyglądający się (wizja Jana – Apokalipsa)

- motyw ważenia dusz, walka o dusze

- CH wyeksponowany jak w wizerunkach majestatycznych, ale muszą być podsądni! adorowany przez chóry aniołów i świętych (idea wstawiennictwa świętych, pokazanie ich przy boku CH)

- podsądni na dźwięk chórów anielskich i trąb powstają z grobu

- klęczą Maria i Jan Chrzciciel

- grupa Deesis: grupa wstawiennicza, Maria i Jan Chrzciciel, nie biorą udziału, nie oceniają uczynków, oni też są ludźmi, apelują do CH o litość, proszą o wyrozumiałość

- wyobrażenia sądu ostatecznego łączą się z wyobrażeniem raju: „raj jest taką bardzo przyjemną krainą” oraz piekła: szatan jako władca, grzechy główne, ogień, cierpienie, skalista jaskinia

CZYŚCIEC – idea miejsca z ludźmi niedoskonałymi, ale nie tak złymi, żeby do piekła; łąka gdzie nagą kobietę kąsają; aniołowie wyprowadzają dusze z czyśćca