Olga Gregorek

Radom

1. Historia układu urbanistycznego (w tym przynależność administracyjna)

Początki bytności człowieka na ziemiach obecnego Radomia sięgają 8000 lat p.n.e. Z okresu mezolitu (8000-4400 p.n.e.) pochodzą pozostałości w Natolinie i Bielisze świadczące o koczowniczym trybie życia ludzi na tych terenach. Ślady osadnictwa z neolitu (4400-1800/1700 lat p.n.e.) związanego z kulturą pucharków lejkowatych odkryto na Gołębiowie, Godowie i Jeżowej Woli. Z epoki brązu (1800/1700-650 lat p.n.e) pozostałości kultury trzcinieckiej potwierdzono na Gołębiowie, Michałowie, Wośnikach i Jeżowej Woli, zaś kultury łużyckiej na Wośnikach (cmentarz z ponad 200 grobami). W epoce żelaza (650-500 lat p.n.e.) rozwinęła się kultura grobów kloszowych ­(V-II w. p.n.e.) na Obozisku, Wośnikach, obok ronda Warszawskiego oraz na wzniesieniu między ul. Przechodnią a Limanowskiego. Z okresu wpływów rzymskich (25-500 n.e.) pochodzi ciałopalne cmentarzysko. Brak jest źródeł archeologicznych w Radomiu i okolicach miastach do okresu między V a VI w. n.e.

W VI – poł. IX w. widoczna jest stopniowa stabilizacja osadnictwa.

Zalążek Radomia datować można na przełom VIII i IX w. Wówczas to powstała mała osada rolnicza, założona na obu brzegach rzeki Mlecznej (w pobliżu ul. Piotrówka) o luźnej zabudowie w konstrukcji zrębowej. Miejsce to było zamieszkane jedynie przez kilkadziesiąt lat i opuszczone pod koniec IX w. na skutek podniesienia się wód w dolnie rzeki Mlecznej. Ludność przeniosła się na wzgórze (dziś zbieg ul. Limanowskiego i Przechodniej) rozdzielające dolinę rzeki Mlecznej i jej południowy dopływ (tzw. Potok Południowy). Osada, i w tym przypadku pełniąca funkcję rolniczo-hodowlaną, funkcjonowała jedynie do 2 poł. X w. kiedy to opuszczono ją, a na jej miejscu założono cmentarz (ok. 120 grobów).

Druga faza osadnictwa, trwająca od 2 poł. X w. do końca XII w., związana jest z powstawaniem Polski i umacnianiem się władzy państwowej. Rozpoczyna się wraz z usytuowaniem na zachodnim stoku doliny rzeki Mlecznej grodu obronnego ( wówczas o śr. ok. 80-85 m), który został rozbudowany na początku XI w. a jego umocnienia kilkakrotnie ulepszano. W sąsiedztwie grodu rozwijały się trzy osady: w dolinie, w miejscu osady z VIII/IX w. (na zachód od grodu), kolejna na południe od grodu, oraz ostatnia na cyplu wyżynnym pomiędzy dolinami rzeki Mlecznej i jej dopływu (dzisiejsze Stare Miasto). Przypuszcza się, że największą osadę przygrodową mogło zamieszkiwać 400-450 osób.

Jednoznaczne ustalenie pierwotnej funkcji grodu przysparza badaczom wiele trudności. Mniema się jednak, że gród początkowo był siedzibą feudała, później zaś ewoluował w znaczący ośrodek administracyjny. Wyjaśniałoby to ustalenie w Radomiu w XI bądź XII w. siedziby kasztelanii. Do grodu przywiązane były liczne wsie służebne (Wośniki, Kowale, Trawniki, Kobylinki, Bobrowniki, Bartodzieje). Za bezpieczeństwo kasztelanii odpowiadał system grodków i umocnień.

W osadzie rzeki Mlecznej rozwijała się duża osada (pow. Ok. 5-6 ha) rolniczo-hodowlana.

Druga osada rozwijała się na południe od grodu (łąki na południe od ul. Piotrówka). Potwierdzono w tym miejscu trzy etapy osadnicze w okresie od IX do XII w.

Trzecią osadę zlokalizowano na terenie Starego Miasta, pomiędzy dzisiejszymi ul. Piotrówka (od południa), ul. Floriana (grodzisko – od zachodu), pl. Stare Miasto (od północy). Osada ta korzeniami sięgała X w., cmentarz datowany jest natomiast na XI i początek XII w.

Nazwa Radom pojawiła się po raz pierwszy w źródle pisanym w 1155 r. w bulli

papieża Hadriana IV, który wystawił przywilej dla biskupstwa we Wrocławiu, wymieniono wieś Sławno koło Radomia, co oznacza, że miasto pełniło istotną funkcję w regionie i było już wówczas siedzibą kasztelani, pomimo, że w źródłach pierwsi kasztelani odnotowani zostali w wieku XIII.

Wraz z końcem wieku XII przestają funkcjonować osady położone na zachód i południe od grodu w dolinie rzeki, prawdopodobnie na skutek podniesienia się poziomu wody.

W trzeciej fazie osadnictwa przypadającej na XIII w. i 1 poł. XIV w. ludność koncentruje się na Starym Mieście i wioska nabiera wówczas charakteru osady targowej.

W obrębie Starego Miasta zachowały się relikty kościoła św. Wacława, jednak jego datowanie jest nadal tematem spekulacji Przed końcem XIII w. Bolesław Wstydliwy nadał osadzie prawo średzkie, z czym mogła być związana budowa drewnianego kościoła. pw. Św. Piotra, którego relikty nie zostały odkryte (stąd Stare miasto wzięło nazwę – Piotrówka). Na jego miejscu ok. 1300 r. wzniesiono murowany kościół, zachowany w postaci prezbiterium istniejącej dziś budowli. Do szybkiego rozwój grodu przyczynił się przechodzący przezeń ważny szlak handlowy, który prowadził z Żarnowa i Skrzynna do Solca i Łęczycy, i w stronę Skaryszewa i Iłży. Już wówczas Radom był miejscem chętnie odwiedzanym przez władców i możnych. Dzięki położeniu na granicy Małopolski i Mazowsza miasto miało duże znaczenie strategiczne. Dokument precyzujący datę nadania praw miejskich Staremu Radomowi zaginął.

Między rokiem 1340 a 1360 (dokładna data nie jest znana) Kazimierz Wielki dokonał nowej lokacji miasta, na przecięciu szlaków handlowych, na północny wschód od miasta wczesnośredniowiecznego. Stare Miasto zostało wyludnione na rzecz Nowego Radomia, który jest typowym przykładem rozplanowania miasta średniowiecznego. Zaplanowany został na wzór niemieckich miast, z dużym, prostokątnym rynkiem i szachownicowym układem ulic zamkniętym w owalnym rzucie (z dłuższą osią wschód-zachód). Z każdego narożnika rynku wyprowadzono po dwie prostopadłe ulice. Ze środka pierzei wschodniej wytyczono ul. Rwańską, co odróżnia jest rzeczą nietypową. Kalinowski wysunął tezę, że dojazd do Bramy Lubelskiej prowadził pierwotnie zbiegającymi się ulicami Zamkową i Szewską. Wyjaśnia w ten sposób zarys murów prostokątny od zachodu, owalny od wschodu.

Za panowania Kazimierza Wielkiego wzniesiono kościół farny św. Jana, zamek grodzki przy murach miejskich, a może także i ratusz. Miasto otoczono murem kamienno-ceglanym, co było nietypowe, bowiem w miastach kazimierzowskich stosowano do tego celu zwykle tylko kamień. Mury ciągnęły się wzdłuż ul. Wałowej, dalej prostopadle do Żytniej i Szpitalnej i łukiem przez posesję przy ul. Reja. W murach rozlokowano kilkanaście prostokątnych baszt, umieszczono chodniki dla strażników od wewnątrz, okienka strzelnicze oraz trzy bramy:

• Krakowska (zw. Iłżecką) – od ul. Wałowej i Krakowskiej

• Piotrkowska – prowadząca do przeprawy nad rzeką Mleczną – koło ul. Szpitalnej

• Lubelska – przechodząca przez Rwańską.

Zamek tworzył z kościołem św. Jana Chrzciciela zespół fortyfikacyjny, zamknięty i spójny; przecinająca go ul. Grodzka powstała dopiero w czasach nowożytnych. Zamek w dobie Jagiellonów przebudowano w stylu renesansowym, przez Mikołaja Szydłowieckiego, który ponadto odnowił go i rozbudował. Zamek składał się z jednopiętrowego Domu Wielkiego oraz skrzydła gospodarczego, posiadał trzy wieże obronne. Do dziś zachowały się dwie kondygnacje (w tym piwnice) Domu Wielkiego oraz obiekt wzniesiony w XIX wieku na fundamentach Domu Małego.

Kościół wielokrotnie przebudowywano a kształt obecny znacząco odchodzi od pierwotnego. Brak jest przekazów na temat wyglądu ratusza.

W 1364 r. Nowy Radom otrzymał prawo magdeburskie. Rozwojowi miasta sprzyjały liczne przywileje nadawane przez władców.

Pierwsze przedmieścia zaczęły powstawać w XV w. wzdłuż głównych traktów handlowych. Na Przedmieściu Lubelskim (założonym wzdłuż drogi na Lublin i Kozienice) w 1468 r. rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru bernardynów. Prawdopodobnie po skończeniu prac budowlanych zmieniono przebieg traktu w kierunku Skaryszewa i Iłży, tak by przylegał do wschodniej granicy terenów bernardyńskich i dochodził do bramy Lubelskiej (wychodził bowiem wcześniej z bramy Iłżeckiej). Drugie z przedmieść rozwinęło się wzdłuż traktu krakowskiego za bramą Iłżecką. Rozwój wzdłuż traktu piotrkowskiego uniemożliwiał niedogodny, bagnisty teren; z tamtej strony miasta, na północ od bramy Piotrkowskiej, powstał jedynie szpital z kościołem św. Ducha (1432). Jako trzecie przedmieście funkcjonowało Stare Miasto z kościołem p.w. św. Piotra (na grodzisku) i św. Wacława.
Zagęszczeniu ulega zabudowa rynkowa i ok. połowy wieku powstały pierwsze murowane domy mieszczańskie; wciąż dominowała zabudowa drewniana.

W XVI w. miasto miało prawo do organizowania raz w tygodniu targów, a trzy razy w roku jarmarków. Rośnie także znaczenie polityczne Radomia (sejm Korony i Litwy); towarzyszy temu ożywienie ruchu budowlanego. Wówczas miasto w obrębie murów liczyło ponad 100 domów, tj. dwukrotnie więcej niż w czasie lokacji. Część z nich prawdopodobnie była jednopiętrowa i murowana, o czym świadczą średniowieczne relikty domów przyrynkowych.

Także dopiero na początku XVI w. pojawiły się pierwsze bardziej szczegółowe opisy miasta. Prócz budowli w obrębie Rynku wymienia się także 26 domów przy drodze do Dzierzkowa, 26 na Starym Mieście, 26 na Zamłyniu i 24 na folwarku zamkowym. W tym czasie Radom liczył 247 domów miejskich plus domy szlacheckie, co dawało ok. 2 000 mieszkańców.

W 2 poł. XVI w. Radom znalazł się na obszarze małopolskiego województwa sandomierskiego i pełniło funkcję siedziby powiatu i starostwa grodowego. W mieście działały kancelarie ziemska i grodzka.

W 1613 r. na ufundowany został klasztor benedyktynek. W tym samym roku (do 1764) Radom stał się siedzibą Trybunału Skarbowego Koronnego. Całe miasto już wtedy posiadało ok. 180 domów (ponad 1000 mieszkańców). XVII w. przynosi jednak znaczny regres do którego przyczyniła się zaraz (lata 20.) i pożar w 1628 r., po którym to przetrwało tylko 84 domów; kolejnych zniszczeń dokonał Potop Szwedzki (1655) – lustracja z 1660 r. wymienia jedynie 37 domów, a miasto w 1662 r. posiadało 395 mieszkańców. Podczas Potopu zniszczono również i zamek. Odbudowa miasta jest bardzo powolna, powstaje wówczas zabudowa drewniana i parterowa, która istniała jeszcze na początku XIX w. W ciągu kilku następnych dziesięcioleci liczba ludności nie zwiększyła się znacznie podobnie jak ilość budynków. Pomimo wszystkich problemów udało się w 1678 r., w mieście podjąć odbudowę spalonego przez Szwedów kościoła przy klasztorze benedyktynek W latach 1696-1730 wystawiono nowe budynki klasztorne. Kościół zaprojektowany przez Tylmana z Gameren, uległ w ciągu wieków licznym przekształceniom. W 1682 r. z inicjatywy mieszkańców do miasta sprowadzono pijarów. Zajęli oni początkowo kilka kamienic przy Rynku, wznieśli drewnianą kaplicę pw. Św. Marcina i prowadzili szkołę.

Dopiero w 1734 r.(bud. Trwała do 1785) przy Rynku podjęto budowę gmachu kolegium pijarów według projektu Antonio Solariego; prace budowlane przerwano jednak rok później. W 1765 r. w mieście znajdowało się 135 domów, a liczba mieszkańców wynosiła ok. 1500 osób. Miastu podniesienie się z kryzysu utrudniała obecność wojsk saskich, szwedzkich i polskich dopuszczających się znacznych nadużyć. Przez zaniedbanie fos miejskich tereny sąsiednie ulegały zabagnieniu, często zalewane były tereny na południe od przedmieścia Lubelskiego. Rozwój hamowała również zwiększająca się grupa Żydów. Nie pomógł wówczas nawet przywilej wydany przez Augusta II Sasa w 1724 r. (de non tollendis juda eis) zakazujący Żydom mieszkania Radomiu. W 1798 r. mieszczanie zgodzili się na obecność Żydów „w okolicy zamku”, na terenach podległych staroście Aleksandrowi Potkańskiemu. W mieście istniała gmina żydowska.

Stanisław August Poniatowski powołał w 1768 r. wspólną dla Radomia i Zwolenia, Komisję Dobrego Porządku (Commisio Boni Ordinis), jednak jej plany i założenia nie zostały zrealizowane. W 1787 r. na terenie Starego Radomia zamieszkiwało 135 osób, w Nowym Radomiu 634 (dla porównania w pobliskich Kozienicach, które obecnie mają niespełna 20 000, wówczas mieszkało ok. 2260 osób).

Radomianie aktywnie uczestniczyli w powstaniu kościuszkowskim, czego świadectwem były umocnienia (być może obóz warowny) powstałe w 1794 r. na zachód od Zamłynia, widoczne jeszcze na planie z 1815 r.

Na przełomie XVIII i XIX w. miasto niewiele wykraczało poza mury miejskie.

Na rysunku S. Hoppena z 1808 r. z widokiem na Ratusz i pierzeje północną, wschodnią, południową, widoczny jest tylko jeden dom murowany (Rynek 13). Istniały wówczas również budynek przy ul. Rwańskiej (XVIII/XIX w.), tzw. Domy Gąski i Esterki oraz kilka domów w pierzei zachodniej. Po środku Rynku stał ratusz z późnogotycko-renesansowym szczytem, wówczas zatynkowanym. Z niedokończonego kolegium pijarów powstały w pierzei południowej tylko dwa piętrowe skrzydła. W narożniku południowo-zachodnim rynku stała , drewniana, wieńcowa studnia. To jednak 1 połowa XIX w. zmieni niemal całkowicie oblicze miasta.

Duże znaczenie dla późniejszych prac regulacyjnych miał podział własności gruntów. W latach 20. do mieszczan należało jedynie 26,5% powierzchni w mieści, większość należała do duchowieństwa, a po sekularyzacji zakonów duża część przeszła w posiadanie państwa. Po trzecim rozbiorze Radom trafił na krótko pod zabór austriacki. Miasto znalazło się w granicach tzw. Galicji zachodniej. Radom zyskał na znaczeniu jako miejsce garnizonu austriackiego oraz ośrodek administracyjny – stolica cyrkułu, a w 1807 r. jako siedziba władz departamentu. Austriacy rozebrali mury miejskie i średniowieczne bramy, z których to pozyskane cegły przeznaczyli na naprawę dróg. Rozebrano drewniany kościół na Piotrówce oraz próbowano osuszyć grunty miejskie.

W 1809 r. Radom znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego i w ramach nowego podziału administracyjnego został siedzibą prefektury, trybunału cywilnego i sądu pokoju. W mieście ulokowano siedziby urzędów i instytucji, organów sądowym m.in. Trybunał Cywilny I instancji z prokuratorem królewskim i hipoteką oraz Sąd Policji Poprawczej. Kontynuowano próby osuszenia miasta.

Po upadku Księstwa Warszawskiego, w 1813 r. do Radomia wkroczyli Rosjanie. Po powstaniu Królestwa Polskiego postanowieniem Kongresu Wiedeńskiego miasto stało się stolicą województwa sandomierskiego. Ma to oczywisty wpływ na rozwój miasta co doskonale odzwierciedla liczba mieszkańców, wynoszącej w 1815 r. ok. 2500 mieszkańców, a w 1830 r. 4500. W 1813 r. założono nowy cmentarz przy szosie Starokrakowskiej, który zastąpił cmentarz na Piotrówce i przy kościołach św. Wacława i św. Jana. Uregulowano i wybrukowano drogi w kierunku Warszawy, Lublina, Skaryszewa i Piotrkowa. Dla wojska wytyczono plac ćwiczeń przy trakcie Warszawskim.

W 1819 r. założona została garbarnia pomiędzy groblą, a rzeką Mleczną. W 1818 r. Józef Sadkowski opracował projekt regulacji Radomia, który był wielokrotnie modyfikowany przez kolejne dwa lata. Miał on na celu połączenie Miasta Kazimierzowskiego i przedmieść , uporządkowanie dróg dojazdowych i wytyczenie nowych działek budowlanych. Nie udało się zrealizować wszystkich z założeń, jednak te z działań, które podjęto znacząco wpłynęły na wygląd miasta. Plan regulacji był możliwy do zrealizowania biorąc pod uwagę fakt, że Radom zajmował 4 miejsce w Królestwie Kongresowym pod względem dochodów i 31 pod względem liczby ludności. Reprezentacyjną ulicą miasta stała się wówczas ul. Lubelska, na której końcu, już we wsi Dzierzków wzniesiono w 1825-1827 siedzibę władz wojewódzkich według projektu Antonia Corazziego. Naprzeciw gmachu założono w połowie wieku ogród spacerowy (park Kościuszki). Ul. Spacerowa (obecnie Reja) miała pełnić funkcje mieszkaniowe. Dzielnicę żydowską zamierzono zlikwidować i przenieść je w miejsce pomiędzy Starym Miastem a ul. Starokrakowską. Nie udało się jednak uregulować dzielnicy Stare Miasto

W latach 20. i 30. Przedłużono i wybrukowano liczne ulice w centrum i rozwinięto nowy szlak Warszawa-Kielce (obecnie E-7), który przebiegał przez Warszawską i Rwańską. Nowo wytyczone ulice zintegrowały Miasto Kazimierzowskie z reprezentacyjnymi promenadami na miejscu dawnych fos oraz rozbudowującymi się przedmieściami. W miejscu XVIII wiecznych domów powstawały klasycystyczne, jednopiętrowe kamienice. W 1818 r. wybudowano naprzeciw Placu Ćwiczeń stajnie wojskowe. W obręb miasta starano wprowadzić się dużo zieleni w parkach, skwerach i na ulicach. Czego przykładem jest założenie pierwszego parku publicznego (Stary ogród) w 1822 r. na podmokłej łące za rozebraną Bramą Piotrkowską, na terenach poszpitalnych. Ok. 1821 r. niedokończone kolegium pijarów zostaje rozbudowane i otrzymuje klasycystyczną fasadę. W 1829 r. wzniesiono szpital na Nowym Świecie, kolejny powstał w latach 1844-46 przy ul. Warszawskiej.Na granicach miast stawiano murowane rogatki. Zachowały się dwie z nich: Rogatka Północna i Rogatka wschodnia (inaczej Lubelska), obie z 1829 r.

W latach 1816-1821 loża masońska „Jutrzenka Wschodząca”, ufundowała budynek zaprojektowany przez J. Kubickiego. Już w 1822 r. . mieścił się tam szpital wojskowy. Po zburzeniu ratusza w 1818 r. planowano budowę kolejnego, zgodnie z obowiązującą modą – w pierzei Rynku; budowlę projektu przez Henryka Marconiego ukończono jednak dopiero w 1848 r. Zaprojektowano budowę koszar za stajniami wojskowymi pomiędzy ul. Nową a Białobrzeską. Ruch budowlany był znacznie ożywiony nie tylko w zakresie inwestycji publicznych, lecz również w budownictwie mieszkalnym. Tylko w latach 1815-1830 wzniesiono ponad 90 domów murowanych (na początku wieku było zaledwie kilka murowanych domów). Wybuch powstania listopadowego przerywa prace nad regulacją i rozbudową miasta.

W 1837 r. nazwa województwa zmieniła się na gubernię radomską ( ma na celu scalenie Królestwa z Cesarstwem Rosyjskim). Następnie, w 1845 r. do guberni radomskiej podłączono tereny sąsiedniej guberni kieleckiej, w konsekwencji czego Radom stał się najważniejszym ośrodkiem władzy państwowej między Wisłą a Pilicą. W 1867 - z guberni radomskiej wyłączone zostały południowe powiaty, co dało początek guberni kieleckiej.

W 1846 r. Radom liczył 6000 mieszkańców, a w 1851 – ponad 11 000. W 1852 r. powstał klub Towarzyski – tzw. Resursa Obywatelska.W 2 poł. XIX w. ruch budowlany wzmaga się po zbudowaniu kolei. Na północ od dzisiejszej ul. Żeromskiego w stronę dworca powstały nowe dzielnice z czynszowymi historyzującymi i częściowo eklektycznym wystrojem (Mickiewicza, Sienkiewicza, Nowotki, Marchlewskiego i in.). Po płn stronie ul. Żeromskiego wyznaczono nowy ogród publiczny, za nim zaś neogotycki kościół Panny Marii (1894-1911) według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Po klęsce powstania styczniowego Rosjanie podjęli działania mające na celu ograniczenie autonomiczności miasta. W 1867 r. z guberni radomskiej wydzielono gubernie kielecką, pomimo to Radom nadal był siedzibą ośrodków ponadguberialnych. Myśl przewodnia planu regulacyjnego z lat 20. Znalazły kontynuacje m. in. przy projekcie placu pod cerkiew na skrzyżowaniu ul. Żeromskiego i Nowotki (1874).

W latach 1860-61 podjęto się regulacji gruntów wójtostwa Gołębiów, co było pomocne w planach zabudowy. Wytyczano nowe ulice i parcelowano działki. Parcelacji nie uległy jednak tereny miedzy zachodnią granicą wsi Dzierzków (wzdłuż wschodniej pierzei Pl. Konstytucji) a gmachem Komisji Wojewódzkiej, co odbiło się w późniejszej zabudowie. Jak donosiła ówczesna prasa, Radom po wytyczeniu przez miasto kolei żelaznej w 1885 r. rozwijał się z „gorączkowym pośpiechem”, o czym świadczy fakt, że w czasie1884-90 wzniesiono przeszło 70 okazałych gmachów i kamienic. Z końca wieku pochodzą reprezentatywne kamienice mieszczańskie przy ul. Żeromskiego, Traugutta, Nowotki, Moniuszki, Słowackiego. Dekoracja kamienic, zwykle sztukatorska, nie odbiegała od stosowanej w innych miastach. Wzrost liczby ludności spowodowany był wysokim przyrostem naturalnym, napływem ludzi do miasta z zewnątrz, powiększeniem obszaru miasta i przyłączenia doń przyległych wsi i przedmieść. W 1892 r. przyłączono Dzierzków, folwark Glinice, przedmieścia Górki Lubelskie i Borki; na tych terenach oraz także w Gołębiowie i Woli Gołębiowskiej podjęto prace porządkowe i rejony te dość szybko zostały zabudowane domami prywatnymi. Z końcem wieku i rozwojem przemysłu związane jest budownictwo domów robotniczych, czego przykładem w Radomiu są domy przy ul. Dzierżyńskiego 50 (obecne Limanowskiego?): bardzo prymitywne, typu koszarowego, o mieszkaniach jednoizbowych.

W 1916 r. do miasta przyłączono Kaptur, Obozisko, Oświęcim, Weronów, Prędocinek,Ustronie, Mariackie, Żakowice, Młodzianów, Zamłynie, Czerwonkę oraz stację kolejową. Północna część miasta (obecnie XV-lecie) zostały przeznaczone wojsku na budowę koszar i poligonu. Od 1915 r. kiedy Radom przejęły wojska austro-węgierskie stał się siedzibą władz powiatowych w granicach Generalnego Gubernatorstwa Lubelskiego.

Obszar miasta został znacznie powiększony podczas I wojny światowej. Przedmieścia zabudowywane były bez nadzoru, często dość chaotycznie (Borki, Kaptur, Obozisko, Zamłynie, Żakowice). W latach 20. XX założono osiedle Planty na potrzeby pracowników Fabryki Broni, które zawierało m. in. Dom kultury i stadion. Składało się ono z zakładu przemysłowego, trój i czterokondygnacyjnych domów mieszkalnych, w które wkomponowano tereny zielone. W okresie miedzy wojennym wzniesiono kościół na Glinicach (1930-57), kościół na Borkach (1938-65), budynek Sejmiku Powiatowego Radomskiego (obecnie pałac ślubów)- przebudowano cerkiew przy Placu 3 Maja na kościół garnizonowy. Wówczas popularne było przenoszenie drewnianego budownictwa wiejskiego w obręb miasta. W 1925 r. powstał kolejny plan regulacyjny.

Radom od 1932 r. został zdegradowany do roli powiatu grodzkiego w województwie kieleckim. Pomimo nadal w mieście funkcjonowało kilka znaczących instytucji (Sąd Okręgowy, Okręgowa Dyrekcja Lasów Państwowych, Okręgowy Urząd Górniczy, Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych. Liczba ludności rosła w dalszym ciągu: w 1921 r. wynosiła 61 600, w 1931 r. – 77 900-, natomiast w 1938 r. – 90 000. W latach 1936-37 Radom po uzyskaniu kredytu przez Towarzystwo Osiedli Robotniczych podjął budowę bloków przy ul. 1 Maja i rogu Struga; prace zostały zakończone po wojnie.

Już od 1 września 1939 r. Radom ucierpiał na skutek bombardowań. 6 września ewakuowały się wszystkie lokalne urzędy i instytucje, władza przeszła w ręce obywateli. Na koszarach przy ul. Struga utworzono obóz jeniecki dla polskich żołnierzy oraz szpitale wojskowe. W październiku 1939 r. Radom otrzymał wysoką rangę miasta na prawach starostwa grodzkiego jako stolica dystryktu. 1940 r. zburzono mauzoleum Czachowskiego przy kościele oo. Bernardynów oraz Pomnik Czynu Legionowego w rynku. Do miasta napływała ludność przesiedlona z Wielkopolski i Pomorza, przez co już w 1939 r. liczba ludności przekroczyła 100 000. Warunki mieszkalne były niewystarczające i o bardzo złym standardzie. Z centrum miasta wysiedlano Polaków, a ich mieszkania przekazywano Niemcom. W 1941 r. utworzono getto dla Żydów na śródmieściu (ul. Wałowa, Boźnicza, Podwalna, Stare Miasto i in.) oraz na Glinicach (Złota, Biała, Kwiatkowskiego, Fabryczna i in.); w sierpniu rok później dzielnice zamknięte zlikwidowano. Niemcy zniszczyli cmentarz żydowski, synagogę i in. obiekty związane z kulturą żydowską.

Po zajęciu miasta przez Armię czerwoną w 1945 r. zaszły poważne zmiany w strukturze ludnościowej miasta. Do 1946 r. liczba mieszkańców spadła do 69 500 osób. Po wojnie powrócono do podziału, w którym Radom był miastem powiatowym w województwie kieleckim. W 1950 r. liczyło 80 300 osób, w 1960 r. – 130 100, w 1970 r. – 156 300, 1975 r. -175 300.1954 r. w granice miasta włączono kilkadziesiąt pobliskich gromad i kolonii – w całości: Długojów, Gołębiów, Gołębiów Wójtostwo, Godów, Halinów, Jeżową Wolę, Kaptur, Malczew, Michałów. Potkanów, Prędocinek, Wacyn, Wośniki, Żakowice - a częściowo: Długojów Górny, Janiszew, Janów, Kiedrzyn, Kosów, Ludwiczów, Małęczyn, Sadków. Obszar powiększył się trzykrotnie, a tereny były stopniowo zabudowywane często osiedlami. W 1976 r. powstało muzeum wsi radomskiej. W 1975 r. miasto stało się stolicą województwa radomskiego. W 1976 r. w Radomiu miał miejsce słynny protest robotniczy spowodowany podwyżką żywności i artykułów przemysłowych. W 1985 miasto ma ok. 216 500 mieszkańców.
W 1984 r. do Radomia przyłączono w całości Długojów Górny, Huta, Janiszpol, Józefów, Kierzków, Kończyce, Krychnowice, Krzemień, Malczew, Mleczna, Natolin, Nowa Wola Gołębiowska, Nowiny Malczewskie, Rajec Poduchowny, Rajec Szlachecki, Stara Wola Gołębiowska, Wincentów, Wólka Klwatecka i teren Państwowego Gospodarstwa Leśnego Pacyna. Częściowo wsie – Cerekiew, Klwatka Szlachecka, Kosów Większy, Sadków, Sołtyków, Trablice, Wielogóra zagospodarowywane dopiero w tym wieku. Na nowych osiedlach wznoszono wysokościowe budownictwo mieszkalne z wielkiej płyty i budownictwo jednorodzinne. W 1999 r. wraz z kilkudziesięcioma innymi, województwo radomskie zostaje zlikwidowane; miasto jako siedziba starostwa znalazło się w woj. Mazowieckim ze stolicą w Warszawie.

1. Opis

2.1. Lokalizacja

Radom położony jest nad rzeką Mleczną w centralno-wschodniej Polsce, w województwie mazowieckim, 100 km na południe od Warszawy. Pełni rolę największego ośrodka miejskiego w rozwidleniu Wisły i Pilicy. Jest największym miastem pomiędzy Krakowem a Warszawą, czternastym co do wielkości w skali kraju. Posiada bardzo korzystne położenie na skrzyżowaniu korytarzy transportowych o znaczeniu europejskim.

W mieście znajduje się jedno lotnisko lokalne – Radom-Sadków (2 Ośrodek Szkolenia Lotniczego, lotnisko wojskowo-szkoleniowe), kolejne zaś – Radom-Piastów (Aeroklub Radomski, lotnisko trawiaste, sportowo-szkoleniowe) położone ok. 9 km poza jego granicami.

2.2. Topografia terenu

Miasto położone jest na w południowej części Niziny Mazowieckiej, gdzie większa partia miasta znajduje się na Równinie Radomskiej (150-200 m n.p.m.), północny kraniec zaś na Równinie Kozienickiej.

3. Układ przestrzenny

1. Komunikacja

Transport Drogowy

Miasto leży na przecięciu głównych szlaków komunikacyjnych ze wschodu na zachód i z północy na południe, prowadzących do granic państwa. Krzyżują się tu drogi krajowe:

E77, 7 – Gdańsk - Kraków

E371, 9 – Radom - Rzeszów

12 – Łódź - Lublin

Tranzytowe przejazdy ułatwiają obwodnice, omijające centrum miasta. Z Radomia do innych miejscowości prowadzą trzy drogi wojewódzkie:

737 – Radom – Kozienice

740 – Radom – Potworów

744 – Radom – Starachowice

Transport Kolejowy

Radom leży na skrzyżowaniu linii kolejowych prowadzących do Warszawy, Krakowa, Łodzi i Lublina. W mieście znajduje się dworzec kolejowy oraz 2 stacje: Radom Potkanów i Radom Wschodni.

1. Plan

W planie miasta wyraźnie widoczny jest owalny zarys średniowiecznego Miasta Kazimierzowskiego, które zamknięte jest od południa ul. Wałową, północy ul. Reja, od wschodu i zachodu kolejno odcinkami ulic Malczewskiego i Limanowskiego.

Przedłużenie osi rynku, stanowi prowadząca na zachód ul. Okulickiego zakończona drogą E77, (ul. Kielecka przechodząca w Czarnieckiego) oraz kierująca się na wschód ul. Żeromskiego. Jako główna arteria miasta przecina ona Centrum, a dalej jako ul. Lubelska prowadzi przez Dzierzków i kończy się prostopadłą doń drogą krajową nr 9 (E371) zwaną Al. Wojska Polskiego. Aleja spina dwie promieniście wyprowadzone z centrum ulice (których oś stanowi Żeromskiego); są to poprowadzone przez całą wschodnią część miasta ulica Struga przechodząca w Kozienicką, oraz ul. Słowackiego, która za Al. Wojska Polskiego staje się drogą E371.Aleja oddziela przygraniczny Sadków od Dzierzkowa oraz Długojów (na południe) od położonych bliżej Śródmieścia Glinic. Za Długojowem do ul. Słowackiego przylega dzielnica Malenice.

Na południowy-zachód od Rynku znajduje się dzielnica Stare Miasto, gdzie znajdowały się osady powstałe przed lokacją miasta. Za Starym Miastem rozciąga się Zamłynie, ograniczone od zachodu drogą E77, od południa natomiast ul. Maratońską (droga 744). Od zachodu autostrada E77 podzielona jest skrzyżowaniem z ul. Okulickiego na dwie części: Kielecką i Czarnieckiego. Przedłużeniem Okulickiego jest ul. Malczewskiej, od której to, na południe rozciąga się Kozia Góra , a wzdłuż ul. Czarnieckiego dzielnica Wacyn.

Od ul. Wałowej na południe odchodzi ul. Limanowskiego biegnąca obok cmentarza, (położonego przy skrzyżowaniu z ul. Maratońską); kieruje się na południowy-zachód przecinając kolejno Borki i już jako ul. Starokrakowska – dzielnicę Żakowice.

Od cmentarza odbija – inaczej drogą 744 – która za tym skrzyżowaniem kieruje się na południe, pod nazwami Ks. Łukasika, a nieco dalej jako wierzbicka.

Od ul. Reja na północ prowadzą ul. Malczewskiego (od wschodu) przechodząca dalej w ul. Warszawską, oraz ul. Mireckiego, która na skrzyżowaniu z prostopadłą ul. Wernera zmienia nazwę na Szarych Szeregów. Mireckiego i Malczewskiego (Warszawska) schodzą i przecinają się łukiem dzieląc tę część miasta na dzielnice. W osi wschód-zachód są to: Os. XV-lecia, Os. Im. J. Malczewskiego oraz Kaptur.

Ul. Szare Szeregi jest linią graniczną pomiędzy osiedlem Malczewskiej a znajdującym się od północy Oboziskiem; przechodzi dalej w 11-go Listopada, odgradzając Osiedle XV lecie, od Gołębiowa (rozciągającego się aż do skrzyżowania Kozienickiej z drogą nr 9). 11-go Listopada kończy się w ul. Struga, gdzie po południowej stronie rozciąga się Osiedle Nad Potokiem. Od ul. 11-go Listopada poprowadzono przez XV Lecie drogę prowadzącą do Centrum – jest to Żwirki Wigury, która na skrzyżowaniu ze Struga zmienia nazwę na 25 Czerwca. Prostopadła Kelles-Krauza leży na przedłużeniu wspomnianej wcześniej ul. Wernera; w niej także bierze początek ul. Struga.

Od 25 Czerwca zostały poprowadzone łukiem, ku Maratońskiej kolejne ulice: Prażmowskiego i 1905 Roku. Zamykają one w ten sposób Centrum i Osiedle Planty. Na południu, za Młodzianowem i Osiedlem Ustronie, ulice poprowadzone od Alei Wojska Polskiego tworzą kolejny łuk kończący się w ul. Limanowskiego. Dalej rozciągają się dwa pasy dzielnic; są to kierując się od ul. Słowackiego na zachód: Idalin, Osiedle Prędocinek, Godów, Os. Im. Jana Kochanowskiego i Osiedle Południe – w jednym pasie oraz Janiszew, Kolonia Malczew, Malczew i Os. Im. Kolberga – w drugim pasie.

1. Panoramy

Radom nie posiada reprezentacyjnej panoramy.

W latach 20. Minionego stulecia z Osiedla Zamłynia widoczne były trzy dominanty historyczne: wieżę kościoła św. Jana Chrzciciela, wieżyczkę kościoła oo. bernardynów (?) oraz bryłę katedry Opieki NMP. Obecnie blokowa zabudowa Zamłynia zasłania zabytkowe akcenty panoramy Śródmieścia. Między bloki wkomponowano XX-wieczną bryłę bazyliki św. Kazimierza.

1. Wnętrza urbanistyczne

W mieście odnaleźć można co najmniej kilka wnętrz urbanistycznych godnych uwagi. Jako jedno z nich wypada wymieć w pierwszej kolejności Rynek. W rozplanowaniu placu zachowano historyczne usytuowanie budynków. Centrum Placu z pomnikiem Czynu Legionów wybrukowano i otoczono z trzech stron (pd, zach, pł) nieliczną zielenią poprzecinanymi wąskimi alejkami. Ulice poprowadzone wzdłuż domów też są brukowane. W XIX-wiecznej zabudowie dominuje Ratusz z asymetrycznie umieszczoną wieżą wzniesiony w południowej pierzei i zajmujący jego większą część (poczynając od wschodniego narożnika). Obok znajdują się jeszcze 4 kamienice o nieznacznie zróżnicowanej wysokości. Najbardziej zwarte wrażenie sprawiają zaniedbane kamienice po zachodniej stronie placu. Mocny akcent stanowi umieszczone w południowo-zachodnim narożu Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Jest to klasycystyczny budynek o masywnej bryle. Do fasady muzeum – pierwotnie Kolegium Pijarów – przylegają kolejno dwie kamienice. Pierzeja wschodnia rozczłonkowana jest centralnie umieszczoną ulicą, prowadzącą ku Śródmieściu. Nad dachami kamienic góruje znajdująca się nieopodal wieża kościoła św. Jana Chrzciciela. Kamienice Rynku posiadają ogólnie skromną, klasycystyczną dekorację. Przekryte są zwykle papą, choć występuje również i dachówka.

Środek ciężkości życia kulturalnego miasta i jego funkcja reprezentacyjna przeniesiona została z Rynku, ku ul. Żeromskiego. Tam właśnie, na Placu Konstytucji 3Maja, można odnaleźć kolejne warte uwagi wnętrze urbanistyczne. Stojąc na deptaku Żeromskiego, tuż przed Placem, patrząc na zachód, perspektywa ulicy ukazuje dobrze zachowaną zabudowę, pochodzącą głównie z XIX i początku XX w. W oddali majaczy wieża kościoła farnego. Centrum samego Placu i kolejną dominantę centrum stanowi Kościół Garnizonowy p.w. Św. Stanisława Kostki. Plac otoczony jest kamienicami, z których wyróżniają się kamienica rodziny Karschów z końca XIX w. po prawej stronie fasady kościoła. Naprzeciw , przy skrzyżowaniu Żeromskiego z Focha, znajduje się Fontanna, za którą na kilkustopniowym podwyższeniu wznosi się były Budynek Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego z połowy XIX w. Do Fontann przylega neorenesansowa kamienica z podobnego okresu. Z miejsca przed Placem Konstytucji uwidacznia się oś widokowa na wieżę kościoła parafialnego Jana Chrzciciela. Na kościół św. Stanisława skierowane są dwie osie widokowe – jedna z ul. Focha, druga , bardziej reprezentatywna – z ul. Piłsudzkiego, na elewację tylną.

1. Konstrukcja i materiał budowlany

Place i nawierzchnia centrum wyłączone z ruchu drogowego jest brukowana (Miasto Kazimierzowskie oraz ul. Żeromskiego, począwszy od ul. Malczewskiego do Rogatki Lubelskiej. Pozostałe ulice są asfaltowe. Do dnia dzisiejszego zachowały się głównie budowle wznoszone z cegły. Zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań zbudowane zostały częściowo z kamienia. Z obiektów z nieotynkowanej cegły można wymienić m.in. obiekty sakralne takie jak: kościół farny, kościół i klasztor oo. Bernardynów, oraz neogotycki kościół Opieki NMP; z obiektów świeckich: drukarnię Jana Kantego Trzebińskiego w stylu eklektycznym, z początku XX w., neogotycki Budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich przy ul. Piłsudzkiego oraz

siedziba dzisiejszego Zespołu Szkół Samochodowych. Większość budowli jest otynkowana przekryta zwykle blachą bądź papą, rzadziej dachówką (np. zabudowania bernardyńskie).
Osiedla rozciągające się poza Śródmieściem to w głównej mierze architektura blokowa, wznoszona z wielkiej płyty.

1. Najważniejsze obiekty i zespoły

Za najważniejszy z zabytków radomskich uznaje się niezmieniony od czasów średniowiecza układ Miasta Kazimierzowskiego. W planie urbanistycznym miasta czytelne są kolejne fazy jego rozwoju.

Z gotyckich dzieł architektury zachował się, niestety w dużej mierze przekształcony, kościół św. Jana Chrzciciela, którego początki sięgają lat 60. XIV w., oraz kościół i klasztor oo. Bernardynów z 2 poł. XV w. Radom posiada cały szereg zabytków XIX-wiecznych, szczególnie na ul. Żeromskiego, Piłsudzkiego, Moniuszki, Malczewskiego. Wśród nich wymienić można: Gmach Komicji Województwa Sandomierskiego (Żeromskiego 53), Budynek Sądu Okręgowego i Miejska Biblioteka Publiczna (obie przy ul. Piłsudzkiego), Resursa Obywatelska i budynek Loży Masońskiej – obecnie Sąd – na Malczewskiego (kolejno po nr 16 i 7).

2. Liczba mieszkańców i powierzchnia zabudowy

Według danych z dnia 30 czerwca 2010 r. miasto ma 219 854 mieszkańców zamieszkałych na 11 180 km².

2. Stan prawny obecny

Radom obecnie jest miastem na prawach powiatu (powiat grodzki).