LODOWCE

Denudacja - Wietrzenie, erozja i ruchy masowe wspólnie powodują stopniowe obniżanie wyniosłości terenu - denudację. Na denudację wpływają zmiany temperatury oraz grawitacja (powoduje ona ruch lodowców, wody w rzekach, osuwiska). Intensywność tego procesu jest najsilniejsza w wysokich górach w klimacie zimnym, z dużymi opadami śniegu, najmniejsza jest natomiast na nizinach.

Erozja lodowcowa
Na erozję lodowcową składają się 3 procesy:
detrakcja - wyrywanie fragmentów skał z podłoża
abrazja lodowcowa - ścieranie skał podłoża za pomocą materiału niesionego przez lodowiec
egzaracja - żłobienie terenu przez lodowiec

Działalność erozyjna lodowców górskich

Najprostszą formą erozji lodowcowej są rysy lodowcowe, powstające w wyniku rysowania podłoża przez niesione okruchy skalne. Inną formą jest muton (baraniec) - wyniosłości podłoża, wygładzone z jednej strony przez lodowiec. W wyniku erozji lodowcowej powstają także doliny U-kształtne - taki kształt świadczy o tym, że w przeszłości były to doliny V-kształtne wypełnione jęzorem lodowcowym. Doliny U-kształtne u wybrzeży morskich nazywane są fiordami. Doliny wiszące tylko w miejscach, gdzie kiedyś występował lodowiec typu himalajskiego. W miejscu pola firnowego powstają zagłebienia - cyrki lodowcowe (kary), w których często powstają jeziora cyrkowe.

Schemat mutonu

Akumulacja lodowcowa

Lodowiec transportuje wielką ilość materiału, którego wielkość i ilość zależy głównie od masy lodu. W lodzie występuje materiał skalny o bardzo zróżnicowanej wielkości. Co ważne, materiał ten nie podlega sortowaniu, a więc nie cechuje go podział na warstwy o większych i mniejszych ziarnach.

Najważniejszą formą akumulacji lodowcowej jest morena. W odniesieniu do działalności lodowców górskich wyróżniamy morenę boczną, środkową, denną i czołową.

Morena boczna powstaje w wyniku osadzania się materiału na brzegach pola firnowego oraz jęzora lodowcowego. Ostatecznie powstają wały morenowe w dolnych częściach dolin.

Morena środkowa tworzy się kiedy w wyniku połączenia dwóch jęzorów lodowcowych ich moreny boczne również się złączą. Po stopieniu lodu pozostaje wał biegnący środkiem doliny, łatwo jednak podlegający erozji wód wypływających z lodowca.

Gdy czoło jęzora lodowcowego lub lądolodu zatrzymuje się na dłuższy czas, u jego podnóży gromadzi się materiał skalny, tworzący później wał moreny czołowej. Jeśli lodowiec stopniowo się wycofuje powstają kolejne wały moreny czołowej, natomiast jeśli lodowiec przemieści się do przodu po powstaniu moreny czołowej, to tworzy się morena spiętrzona(ze spiętrzenia materiału moreny czołowej). Niekiedy po ustąpieniu lodowca pozostają tylko wielkie samotne głazy - eratyki (głazy narzutowe).

Kolejną formą akumulacji lodowcowej jest drumlin, który powstaje w wyniku żłobienia osadów morenowych przez lądolód. Stok zwrócony w kierunku ruchu lodowca jest wydłużony i płaski, zaś przeciwny stok jest bardziej stromy. Długość drumlina sięga zazwyczaj 1 kilometra.

Z materiału niesionego przez wody lodowcowe powstają formy akumulacji wodnolodowcowej (fluwioglacjalnej). Po wypłynięciu spod lodowca siła wód maleje i następuje osadzanie niesionego materiału. W ten sposób powstają wielkie piaszczysto-żwirowe stożki napływowe nazywane sandrami. Materiał niesiony przez wodę rynnami podlodowcowymi często w czołowej części lodowca jest odkładany tworząc długie wały piaszczyste - ozy. Podczas deglacjacji arealnej, kiedy tworzą się otwarte szczeliny lodowcowe pomiędzy bryłami martwego lodu powstają formy zwane kemami. Natomiast między krawędzią lodowca lub bryłą martwego lodu a zboczem doliny powstaje tzw. terasa kemowa.

Kiedy wody wypływające spod lodowca nie znajdują odpływu tworzą się tzw. jeziora zastoiskowe. W takich jeziorach powstawały osady limnoglacjalne. Osady gromadzone w zastoisku mają charakter warstwowy - składają się z na przemian ułożonych warstewek jasnych i ciemnych. Warstewka jasna powstawała latem, gdy lodowiec topniał szybciej i do zastoiska mógł być dostarczany drobnoziarnisty materiał kwarcowy. Natomiast zimą osadzały się tylko najdrobniejsze minerały ilaste, tworzące warstewkę ciemną. Takie osady o charakterze warstwowym nazywane są iłami warwowymi (warwa - zespół warstewek: jasnej i ciemnej).

RZEKI

Erozyjna działalność rzek

W różnych odcinkach biegu rzeki dominują różne formy erozji. Erozja denna działa głównie w górnym biegu rzeki, gdzie jest duży spadek wody i rzeka może transportować dużą ilość materiału skalnego. Erozja denna odbywa się głównie przez abrazję rzeczną. Erozja denna przyczynia się do powstawania otoczaków i kotłów eworsyjnych. Wskutek erozji dennej powstają doliny V-kształtne

Erozja boczna dominuje w środkowym biegu rzeki, gdzie spadek maleje. Powoduje ona, że brzegi rzeki są nieustannie podmywane i niszczone. Część materiału pochodzącego z niszczenia brzegów osadza się tam, gdzie prędkość jest mniejsza i rzeka ma mniejszą siłę transportową. Erozja boczna przyczynia się do powstawania meandrów, które po przerwaniu mogą stać się starorzeczami.

Erozja wsteczna działa głównie w górnym biegu rzeki i prowadzi do cofania się progów skalnych. Przykładami takiej działalności erozyjnej rzeki są wodospady. Niekiedy na skutek cofania się źródła może dojść do przecięcia działu wodnego i przejęcia rzeki wolniej erodującej przez rzekę erodującą szybciej. Takie zjawisko nazywa się kaptażem.

Terasy rzeczne

Terasy rzeczne to prawie poziome powierzchnie o różnej szerokości, ciągnące się wzdłuż doliny rzecznej na różnych wysokościach. Mogą występować symetrycznie po obu stronach doliny lub tylko po jednej. Często istnieje kilka stopni teras rzecznych.

Wyróżniamy kilka rodzajów teras rzecznych różniących się sposobem powstawania i budową.
Terasy akumulacyjne powstają z osadów rzecznych w wyniku stopniowego obniżania się bazy erozyjnej rzeki. Odmianą terasów akumulacyjnych są terasy włożone, powstające w wyniku kilkakrotnego obniżania i podnoszenia się bazy erozyjnej rzeki.
Terasy erozyjne powstają w wyniku skokowego obniżania się bazy erozyjnej rzeki i są wycięte w skałach budujących stoki doliny rzecznej. Terasy akumulacyjno-erozyjne występują najczęściej w dolinach rzek górskich, zbudowane są zarówno ze skał podłoża, jak i z osadów rzecznych.
Terasa położona najniżej - terasa zalewowa - jest okresowo zalewana w czasie wysokich stanów wód. Terasy nadzalewowe powstały w wyniku zmian bazy erozyjnej rzeki lub zmian ilości wody w rzece.

Akumulacja rzeczna

Osadzanie materiałów niesionych przez rzekę następuje wtedy, gdy obciążenie rzeki przekracza zdolność transportową rzeki. Zakumulowany materiał zwany jest aluwiami. W korycie rzecznym gromadzi się materiał gruboziarnisty, tworzący długie nasypy równoległe do brzegu - mielizny korytowe. Przy niskich stanach wody tworzą one wyspy aluwialne.

Na terasach zalewowych w czasie wysokich stanów wody zachodzi osadzanie drobnoziarnistych aluwiów (gruboziarniste osadzają się w korycie). W ten sposób na terasach zalewowych tworzą się żyzne gleby - mady.

Gdy do rzeki głównej wpada dopływ, którego spadek jest większy od spadku rzeki głównej, zachdzi osadzanie materiału. Wynika to ze spadku prędkości prądu rzeki. Powstają wówczas stożki napływowe zbudowane ze słabo wysortowanego materiału.

Ruchy masowe

Ruchami masowymi nazywamy przemieszczanie się mas skalnych pod wpływem siły ciężkości. Wraz ze wzrostem kąta nachylenia stoku zwiększa się wielkość siły zsuwającej względem siły nacisku. Ruchy masowe są hamowane przez spójność (kohezję) skał i tarcie wewnętrzne.

Rodzaje ruchów masowych:
odpadanie - swobodne przemieszczanie się okruchów skalnych po stromych stokach lub ścianach skalnych;
obrywanie - gwałtowne przemieszczanie się w dół stoku ogromnych mas skalnych;
osuwanie - szybkie ześlizgiwanie się mas skalnych po stoku na skutek nasiąknięcia gruntu wodą;
spełzywanie - powolne przemieszczanie się mas skalnych po stoku na skutek nasiąknięcia gruntu wodą;
spływanie - przemieszczanie się luźnego materiału silnie nasączonego wodą;
spłukiwanie - przemieszczanie w dół stoku luźnego materiału przez wody opadowe, roztopowe.

MORZA

Erozja morska

Erozja morska jest powodowana głównie przez falowanie i pływy, prądy przybrzeżne odgrywają niewielką rolę. W morzach zamkniętych większy wpływ na erozję ma falowanie, a w otwartych akwenach rośnie rola pływów. Erozja brzegu morskiego wynika z hydraulicznego działania wody i abrazji, które są następstwem przyboju - uderzania fal o brzeg.

Abrazja polega na ścieraniu, kruszeniu brzegu i materiału pochodzącego z jego niszczenia. Intensywność erozji zależy od tego, czy brzeg jest stromy czy płaski. Na brzegach płaskich erozja działa w strefie kipieli - miejscu, gdzie załamują się fale. Stromy brzeg - klif (faleza) - jest podcinany przez fale morskie i stopniowo cofa się. Rozkruszony materiał z klifu tworzy platformę abrazyjną, do której od strony morza przylega platforma akumulacyjna.

Typy wybrzeży

riasowe - powstaje w wyniku zatopienia dolnych odcinków dolin wciętych w maswywy górskie biegnące prostopadle do brzegu, Bretania, płd.-zach. Irlandia, płn.-zach. Hiszpania
fiordowe - powstaje przez zalanie długich, głebokich (U-kształtnych) dolin lodowcowych w obszarach górskich Norwegia, Islandia, Chile, Alaska
fierdowe - powstaje przez zalanie niezbyt głebokich dolin lodowcowych na obszarach wyżynnych Szwecja, Chile
szkierowe - powstaje na wygładzonych przez lodowiec obszarach skalistych z licznymi mutonami Finlandia i Szwecja (wylot Zat. Botnickiej), Alaska
dalmatyńskie - powstaje wskutek zatopienia pasm górskich biegnących równolegle do brzegu Dalmacja, Kalifornia
lagunowe - powstaje w wyniku usypania piaszczystego wału równoległego do brzegu (lido) , odcinającego część morza (laguna) , Zatoka Wenecka, zach. Włochy, wsch. Floryda
limanowe - powstaje w wyniku odcięcia od morza estuariów wałem piaszczystym płn.-zach. wybrzeże M. Czarnego, wsch. wybrzeże Zat. Gwinejskiej
mierzejowo-zalewowe - prądy przybrzeżne usypują półwyspy (kosy, mierzeje), które odcinają od morza zalewy lub jeziora przybrzeżne , płd. wybrzeże Bałtyku.

Transport i akumulacja w strefie brzegowej

Rewy równoległe do wybrzeża mielizny powstają zazwyczaj w morzach bezpływowych w czasie sztormu. Niekiedy przy płytkim dnie fale mogą załamywać się w odległości kilku kilometrów od brzegu tworząc wały piaszczyste wystające ponad poziom morza. Są to duże i trwałe formy noszące nazwę lido, są one charakterystyczne dla wybrzeży Adriatyku w okolicach Wenecji. Część morza między lido a brzegiem nosi nazwę laguny.
Prądy morskie płynące przy brzegu wykonują pracę transportową i akumulacyjną. W wyniku tej działalności powstają kosy i mierzeje. Kosy są to formy akumulacyjne połączone z lądem jednym końcem. Przykładem kosy jest Półwysep Helski. Natomiast mierzeje przyrastają do lądu z obu stron zatoki, tworząc zalew, czyli płytką zatokę prawie całkowicie odciętą od morza. Przykładem jest Mierzeja Wiślana i Zalew Wiślany.

WIETRZENIE

Produkty wietrzenia

Produktem wietrzenia fizycznego i chemicznego jest pokrywa zwietrzelinowa, która tworzy się na skałach. Produkty wietrzenia są najczęściej transportowane grawitacyjnie po stoku, natomiast na powierzchni poziomej przez wody płynące, wiatr bądź lodowiec.

Skały gruboławicowe pod wpływem wietrzenia mrozowego ulegają dezintegracji blokowej, tworząc rumowiska zwane gołoborzami. Gołoborza występują głównie w Sudetach i Górach Świętokrzyskich. Jeśli produkty wietrzenia fizycznego stoczą się w dół stoku, to powstaną stożki usypiskowe zwane piargami.

ZJAWISKA KRASOWE

Powierzchniowe formy krasowe powstają najczęściej wskutek rozpuszczającej działalności wód opadowych. Powstają żłobki i żebra krasowe o przebiegu zgodnym ze spadkiem wód. Zagłębienia i żebra tworzą ospę krasową. Woda gromadzi się w lejach i studniach krasowych, odwadnianych przez ponory, czyli szczeliny, w które wpływa woda. Z kolei miejsce wypływu wód krasowych jest wywierzysko. W lejach i studniach często występuje terra rosa - nierozpuszczona pozostałość wietrzenia chemicznego złożona z tlenków i wodorotlenków żelaza.

Leje krasowe mogą się łączyć tworząc większe formy - uwały. Polja są wielkimi zagłębieniami o powierzchni do 200 km2, powstającymi w wyniku połączenia kilku uwałów. Rozszerzanie się uwałów i polji wiąże się z powstawaniem izolowanych wzniesień - ostańców krasowych i mogotów (humów).

WIATR

Erozja eoliczna

Erozja eoliczna przejawia się w dwóch podstawowych zjawiskach: deflacji i korazji. Deflacja polega na wywiewaniu cząstek mineralnych, podatne są na nią głównie skały luźne. Natomiast korazją nazywamy rysowanie skały przez piasek unoszony przez wiatr.

Wywiewanie dużych ilości piasku i pyłu z dużych obszarów prowadzi do powstawania tzw. niecek deflacyjnych oraz rynien, wanien i mis deflacyjnych. Jeśli na takim terenie znajdą się odporniejsze okruchy skalne, to powstanie bruk deflacyjny. Podobnie kiedy fragment materiału skalnego jest chroniony przed deflacją przez roślinność lub bardziej odporne skały, wtedy powstają ostańce deflacyjne.

Proces korazji polega przede wszystkim na rysowaniu, polerowaniu, drążeniu i ścieraniu powierzchni luźnych okruchów i głazów. Jeśli powierzchnia skały zostanie wygładzona, to taką formę nazywamy wygładem eolicznym. Piasek niesiony przez wiatr szoruje często powierzchnię skał, tworząc żłobki (podłużne zagłębienia). Okruch skalny o co najmniej dwóch oszlifowanych powierzchniach nazywany jest graniakiem. Natomiast grzyby skalne powstają, ponieważ wiatr niesie najwięcej materiału przy powierzchni ziemi, przez co największa erozja działa na dolne części izolowanych skałek.

Akumulacja eoliczna

Najbardziej podstawową formą akumulacji eolicznej jest wydma. Jej stok zwrócony w stronę wiatru jest łagodnie nachylony, natomiast przeciwny stok jest stromy. Istnieje kilka rodzajów wydm, które powstają zależnie od kierunku i siły wiatrów, ilości materiału piaszczystego, wilgotności oraz obecności roślinności. Barchany są typowe dla pustyń, na których przeważa jeden kierunek wiatru. Środek wydmy jest bardziej zwięzły i przesuwa się wolniej od ramion wydmy. Wydmy paraboliczne powstają na terenach o nieco większej wilgotności, gdzie roślinność lub wilgoć podłoża unieruchamia ramiona wydm.