Geomorfologia - nauka o formach rzeźby powierzchni Ziemi oraz procesach je tworzących i przekształcających. Zajmuje się opisem (morfografia), pomiarem (morfometria), genezą (morfogeneza) i wiekiem (morfochronologia) form powierzchni Ziemi.

Mówiąc o ukształtowaniu powierzchni mamy na myśli wielkie formy powierzchni Ziemi, takie jak niziny, wyżyny i góry. Natomiast pod pojęciem rzeźby terenu rozumiemy ogół drobniejszych form urozmaicających te wielkie formy.

Ukształtowanie powierzchni, jak i rzeźba terenu wywierają olbrzymi wpływ na inne elementy środowiska geograficznego [np. klimat, rozwój przemysłu i rolnictwa, zasilanie rzek, liczba zbiorników wodnych t.j. jeziora]

Ukształtowanie powierzchni Polski jest rezultatem działania różnych czynników zewnętrznych, głównie wód płynących i lodowców oraz czynników wewnętrznych (trzęsienie ziemi, ruchy lądotwórcze i górotwórcze).

Rzeźba Polski północnej i środkowej jest rzeźbą polodowcową, zaś rzeźba Polski południowej to rezultat wielokrotnego, nierównomiernego wypiętrzania skorupy ziemskiej

Ukształtowanie powierzchni

Najstarszą rzeźbę mają obszary wyżynne i górskie Polski południowej, znacznie młodszą tereny nizinne środkowej i północnej części kraju. Współczesne ukształtowanie powierzchni Polski charakteryzuje się:

– nachyleniem obszaru z południowego wschodu na północny zachód;

– zdecydowaną przewagą obszarów nizinnych – 91,1% powierzchni Polski to tereny położone poniżej 300 m n.p.m.; o nizinności Polski świadczy również jej średnia wysokość – 173 m n.p.m. (średnia wysokość dla Europy wynosi 292 m n.p.m.);

– występowaniem równoleżnikowych pasów ukształtowania (ułożonych przemiennie pasów wzniesień i obniżeń): górskiego, obniżeń podgórskich, wyżynnego, wielkich dolin, wzniesień pojezierzy, nadmorskich nizin;

– urozmaiceniem rzeźby terenów nizinnych, gdzie wysokości względne dochodzą miejscami do 100m.

Najwyżej położonym punktem w Polsce jest szczyt Rysów – 2499 m n.p.m., najniżej położony punkt leży w depresji o głębokości 1,8 m p.p.m. w Raczkach Elbląskich.

Przewaga nizin oraz pasowy układ form rzeźby ma wpływ na klimat Polski, cechy sieci hydrograficznej oraz gęstość sieci osadniczej i przebieg głównych szlaków komunikacyjnych.

Rzeźba terenu uwarunkowana przeszłością geologiczną jest podstawą wydzielenia typów krajobrazu naturalnego. Na obszarach wyżynnych i górskich występuje trzeciorzędowa rzeźba erozyjno-denudacyjna, natomiast na terenach nizinnych główne jej cechy kształtowały się w plejstocenie – rzeźba polodowcowa.

Rozpatrując typ i wiek rzeźby terenu, na obszarze Polski wydziela się równoleżnikowo ułożone pasy geomorfologiczne. Każdemu z nich odpowiadają określone typy krajobrazu:

– krajobraz nadmorski

• wydmowy – z piaszczystymi plażami i wałami wydmowymi (niekiedy z ruchomymi wydmami); występuje na Wybrzeżu Słowińskim, Pobrzeżu Kaszubskim oraz na mierzejach Helskiej i Wiślanej;

• deltowy – gdzie występują akumulacyjne tereny równinne, częściowo położone poniżej poziomu morza; obejmuje Żuławy Wiślane;

• jeziorno-bagienny – z płytkimi jeziorami przybrzeżnymi, między którymi znajdują się podmokłe tereny równinne, np. Wybrzeże Słowińskie;

– krajobraz młodoglacjalny

• równin i wzniesień morenowych – obszary występowania moreny dennej, rozcięte dolinami rzek, np. Wysoczyzna Elbląska, Równina Warmińska, Nizina Sępopolska;

• pagórkowaty pojezierny – ciągi wzgórz moreny czołowej (do 300 m n.p.m.), między którymi występują falista morena denna, stożki sandrowe oraz duża liczba jezior; ten typ krajobrazu charakteryzuje pojezierza: Mazurskie, Pomorskie i Wielkopolskie;

• sandrowy pojezierny – niemal płaskie równiny pochylone na południe z zagłębieniami często zajętymi przez jeziora; występuje na równinach: Tucholskiej, Augustowskiej i Mazurskiej oraz w Kotlinie Gorzowskiej;

- krajobraz staroglacjalny

• równin peryglacjalnych – rozległe równiny powstałe w wyniku zrównywania powierzchni na przedpolu lądolodu; występuje na nizinach: Południowowielkopolskiej, Mazowieckiej i Podlaskiej;

• ostańców peryglacjalnych – charakteryzujący się pojedynczymi wzgórzami będącymi przekształconymi morenami czołowymi, kemami i ozami lub pasmami wzniesień moreny czołowej przemodelowanymi w warunkach peryglacjalnych, np. wzgórza: Dalkowskie, Trzebnickie, Ostrzeszowskie;

– krajobraz dolin i równin akumulacyjnych

• den dolinnych – szerokie doliny o płaskim dnie i stromych stokach z wyraźnie zaznaczonymi poziomami terasowymi i starorzeczami; jest charakterystyczny dla dolnej i środkowej doliny Wisły oraz dla obszarów pradolin;

• terasów – monotonny krajobraz płaskich poziomów terasowych, urozmaicony wydmami parabolicznymi; występuje np. w Kotlinie Warszawskiej;

• równin akumulacyjnych – zajmuje płaskie, równinne obszary, np. na Polesiu;

• równin śródgórskich – rozległe, płaskie zagłębienia śródgórskie, np. Kotlina Orawsko-Nowotarska; – krajobraz starych gór i wyżyn

• lessowy – stosunkowo płaskie obszary rozcięte licznymi dolinami i siecią wąwozów; występuje głównie na Wyżynie Lubelskiej i Wyżynie Sandomierskiej;

• krasowy – występuje na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych, gdzie rozwinęły się formy krasu powierzchniowego i podziemnego, np. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska;

• krzemianowy – urozmaicenie form terenu jest zależne od odporności skał podłoża; występuje na pogórzach i w górach nieprzekraczających 600 m n.p.m., np. w Górach Świętokrzyskich;

– krajobraz górski

• regla dolnego – pasma górskie do wysokości 1300 m n.p.m. o kopulastych kształtach i nisko położonych przełęczach; występuje w Beskidach;

• regla górnego – stoki i wierzchowiny położone na wysokości 1200-1500 m n.p.m.; występuje w Tatrach i Karkonoszach;

• subalpejski i alpejski – występuje w wysokich partiach gór.

Wpływ zlodowaceń na rzeźbę powierzchni Polski.

Zlodowacenie (glacjał), to okres znacznego powiększenia zasięgu lądolodów na Ziemi.

W czasie zlodowacenia lądolody pokrywały znaczne obszary kontynentów, wielkie zlodowacenia występowały w prekambrze, karbonie i permie oraz w czwartorzędzie.

Ukształtowanie powierzchni Polski zależy od dwóch zasadniczych czynników:

a) czynników endogenicznych (wywołane działaniem czynników pochodzących z wnętrza Ziemi, np. wulkanizm, plutonizm, trzęsienie ziemi, ruchy izostatyczne):

- alpejskie ruchy górotwórcze, które miały wpływ m.in. na: utworzenie Karpat, powstanie zapadliska przedkarpackiego, nierównomierne Wydźwignięcie Sudetów.

b) czynników egzogenicznych (wywołane działaniem czynników zewnętrznych, takich jak: słońce (procesy wietrzeniowe), woda (procesy fluwialne), wiatr (procesy eoliczne), lód (procesy glacjalne), pływy i fale morskie (procesy abrazyjne)):

- niszczenie struktur geologicznych przez procesy erozyjne (mocniejsze niszczenie skał mniej odpornych na erozję)

- akumulacja materiałów polodowcowych w plejstocenie (np. gliny, piaski, lessy, eratyki)

- działalność morza oraz akumulacyjna działalność wiatru i rzek na wybrzeżu morskim.

Na obszarze Polski występują cztery podstawowe, główne strefy morfogenetyczne:

-młode góry Karpaty z kotlinami podgórskimi (Podkarpacie Pn.),

-stare góry Sudety z wyżynami: Śląsko-Krakowską, Małopolską (z Górami Świętokrzyskimi), Lubelsko-Lwowską (z Roztoczem),

-staroglacjalne obszary Nizin Środkowopolskich i Sasko-Łużyckich (z Wysoczyznami Podlasko-Białoruskimi i Polesiem) oraz

-młodoglacjalne obszary pobrzeży i pojezierzy Południowobałtyckich i Wschodniobałtyckich.

Zlodowacenie pozostawiło różnorodne formy na terenie Polski, które najlepiej zachowały się w strefie rzeźby młodoglacjalnej. Formy te dzielimy ze względu na ich powstanie, czyli na

- formy powstałe przed czołem lądolodu (moreny czołowe, sandry, pradoliny),

- formy powstałe na terenie objętym lądolodem (moreny denne, drumliny, ozy, kemy, zagłębienia wytopiskowe),

- formy powstałe przez działalność lodowców górskich (kotły lodowcowe, doliny U-kształtne, wygłady lodowcowe, wały moren czołowych i bocznych),

- formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego (pokrywy lessowe, wydmy i niecki deflacyjne).

Do charakterystycznych form krajobrazu polodowcowego na Niżu Polskim powstałych przed czołem lądolodu należą moreny czołowe. Są to ciągi pagórków i wzgórz o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, które powstały wzdłuż czoła lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Tworzyły się one najczęściej w wyniku intensywnej akumulacji glin zwałowych oraz głazów, żwirów i piasków bezpośrednio przy krawędzi lądolodu - moreny czołowe akumulacyjne. Niektóre moreny czołowe ukształtowały się wskutek wyciśnięcia lub pchnięcia osadów przez czoło lądolodu - moreny czołowe spiętrzone. Wzgórza moren czołowych tworzą największe i najwyższe wzniesienia na Niżu Polskim (np. Wieżyca, Dylewska Góra, Szeskie Wzgórza). Wypływające spod lądolodu i spływające z jego powierzchni wody roztopowe akumulowały na przedpolu moren czołowych materiał żwirowo-piaszczysty, tworząc sandry. U wylotu bram lodowcowych powstawały stożki sandrowe, które w miarę oddalania się od czoła lądolodu zrastały się ze sobą. tworząc rozlegle i płaskie równiny sandrowe. Do bardziej znanych sandrów na Niżu Polskim należą m.in.: sandr tucholski, dobrzyński, kurpiowski, augustowski. W zespole form związanych z lądolodami skandynawskimi, uwzględnić należy również typowe dla krajobrazu Niżu Polskiego pradoliny. Są to szerokie doliny o płaskim dnie, biegnące mniej więcej równolegle do krawędzi lądolodu. Zbierały one wody roztopowe spływające równinami sandrowymi z północy oraz wody rzeczne dopływające z południa. Wody te, jako szerokie rzeki płynęły ku zachodowi, tworząc wielkie doliny. Do największych takich dolin należą Pradolina Warszawsko - Berlińska i Pradolina Toruńsko - Eberswaldzka.

Do form powstałych pod lądolodem zaliczamy m.in. faliste równiny moreny dennej, które powstały w wyniku osadzania materiału niesionego przez lądolód (akumulacji gliny zwałowej ). Na obszarze objętym zlodowaceniem Wisły spotkać można specyficznie wykształcony krajobraz polodowcowy, składający się z niewysokich, owalnych pagórków i wzgórz, wydłużonych zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu, zwanych drumlinami. Występują one w skupieniach, tworząc niewielkie zespoły lub duże pola drumlinowe m.in. między Stargardem Szczecińskim a Nowogardem, w okolicy Gniewu, na Wysoczyźnie Elbląskiej oraz na Pojezierzu Dobrzyńskim (w okolicach Zbójna). Zbudowane są z gliny zwałowej lub osadów wodnolodowcowych pokrytych cienką powłoką gliny zwałowej. Drumliny tworzyły się pod lądolodem głównie w wyniku erozji glacjalnej starszych osadów lodowcowych i akumulacji gliny zwałowej. Podczas wycofywania się lądolodu jego brzeżne części często traciły kontakt z lodem aktywnym (ruchomym) i podlegały stagnacji. Takie płaty stagnujących mas lodowych topniały powoli, a w istniejących w nich tunelach i szczelinach krążyły wody roztopowe, osadzając utwory wodnolodowcowe. Po wytopieniu się stagnującego lodu na miejscu wypełnionych osadami tuneli i szczelin lodowych powstały wałowe lub pagórkowate wzniesienia, zbudowane z materiału warstwowanego i w taki właśnie sposób wytworzyły się ozy (czyli pagórki w kształcie długich, falistych wałów lub ciągi wzgórz niejednokrotnie o długości sięgającej od kilku do kilkunastu kilometrów, zbudowane z piasków i żwirów, osadzonych przez wody płynące w tunelach lodowych, np. oz bukowsko-mosiński na południe od Poznania) i kemy (są to przeważnie okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, zbudowane ze żwirów, piasków i mułków osadzanych w szczelinach i rozpadlinach lodowych, najczęściej powstają przy zanikaniu lądolodów). Cechą charakterystyczną rzeźby lodowcowej, która tworzyła się w stagnującym lodzie, a także niektórych obszarów sandrowych (tzw. "dziurawych sandrów"). jest występowanie licznych zagłębień wytopiskowych (wytopisk). Powstały one w wyniku wytopienia się zagrzebanych w osadach lodowcowych brył lodowych. Istniejące w nich jeziora noszą nazwę jezior wytopiskowych, które w przypadku kolistego kształtu i stosunkowo dużej głębokości są dość powszechnie nazywane oczkami polodowcowymi lub jeziornymi.

W czasie, kiedy na północną i środkową Polskę nasuwały się lądolody skandynawskie, w Tatrach i Karkonoszach rozwijały się lodowce górskie. Efektem ich działalności są charakterystyczne dla zlodowacenia górskiego formy polodowcowe, w tym m.in.: kotły lodowcowe, przeważnie wypełnione wodami jezior (np. Czarny Staw w Tatrach), szerokie doliny U-kształtne (np. Dolina Rybiego Potoku w Tatrach), wygłady lodowcowe (w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w Tatrach), wały moren bocznych i czołowych.