SŁOWNICZEK TEATRALNY

A

Afisz – rodzaj wyrobu poligraficznego zaliczany do akcydensów informacyjnych. 

Aktor – osoba odgrywająca rolę w teatrze lub w filmie

Antrakt - przerwa między aktami przedstawienia teatralnego, opery, częściami koncertu muzycznego; także epizod instrumentalny wykonywany między aktami opery czy baletu (muzyka antraktowa).

Amfiteatr -w starożytnej architekturze rzymskiej otwarta budowla widowiskowa, zbudowana na planie elipsy, z areną pośrodku i schodkową widownią. Współcześnie - widownia lub jej część, wznosząca się koliście lub półkoliście ku górze. Budowla posiadająca tego typu widownię, także nazywana jest amfiteatrem.

Animacja: dokonywanie serii pojedynczych zdjęć rysunków, kukiełek, wycinanek itp. W różnych fazach ruchu. Zdjęcia wyświetlane na ekranie jedno za drugim, nadają obrazowi efekt ruchu.

B

Budka suflera: pomieszczenie na przedzie sceny teatralnej, osłonięte przed widzami, przeznaczone dla osoby podpowiadającej tekst aktorom.

Balkon: piętro widowni teatralnej.

Balet: rodzaj widowiska teatralnego, w którym głównym środkiem wyrazu jest taniec wykonywany przez tancerzy według scenariusza, z towarzyszeniem muzyki, na tle odpowiedniej scenografii.

C

Charakteryzator: pracownik teatru, trudniący się zmienianiem wyglądu zewnętrznego człowieka (aktora) za pomocą odpowiednich środków (np. kosmetyków, ubioru).

Charakteryzatornia: pomieszczenie w teatrze, gdzie dokonuje się charakteryzacji.

Charakteryzacja: zmiana wyglądu aktora.

Cenzura: oficjalna kontrola publikacji, widowisk, filmów i audycji, dokonywana przez specjalnego urzędnika, oceniającego je pod względem politycznym, religijnym, obyczajowym i moralnym.

D

Dekoracja: tło plastyczne sceny teatralnej, zespół elementów architektonicznych, malarskich lub plastycznych, które wyznaczają miejsce akcji inscenizowanego dramatu, czy przedstawienia.

Dramat: jeden z trzech (obok liryki i epiki) rodzajów literackich, obejmujący utwory przeznaczone do wystawiania na scenie, które maja charakter fabularny. Dominuje w nich dialog.

E

Ekspozycja- pierwszy z pięciu etapów akcji dramatycznej, poświęcony prezentacji sytuacji wyjściowej, głównych bohaterów oraz wydarzeń poprzedzających akcję właściwą. W dramacie tradycyjnym umieszczano ją zazwyczaj na początku, bezpośrednio przed zawiązaniem akcji. Często ma formę rozmowy, w którą wplecione są informacje przeznaczone w zasadzie dla widzów. Innym rodzajem ekspozycji może być prolog lub monolog jednej postaci. Współcześnie ekspozycja jest często pomijana, a informacje o sytuacji wyjściowej i poszczególnych postaciach pojawiają się stopniowo wraz z rozwojem fabuły, czasem dopiero w finale.

Ekspresja- uzewnętrznienie przeżyć i uczuć, jedna z podstawowych kategorii estetycznych: własność i funkcja dzieła sztuki polegająca na wyrażaniu stanów wewnętrznych autora.

Emploi- rodzaj ról, w których aktor się specjalizuje w związku ze swoimi predyspozycjami psychicznymi lub warunkami fizycznymi, do początku XX wieku przestrzegana przy obsadzie ról teatralnych i angażowaniu aktorów, mająca także wpływ na twórczość dramatyczną.

Epejsodion- fragment antycznej tragedii greckiej zawarty miedzy występami chóru, zawierający dialogi postaci.

Epilog- wydzielona końcowa część utworu epickiego lub dramatycznego, zawierająca zazwyczaj dodatkowe wyjaśnienia lub komentarze autora. W niektórych odmianach dramatu antycznego adres do publiczności zawierający wyjaśnienie zamysłu autora i sensu odegranego przedstawienia. Także posłowie autorskie, część końcowa opery.

Epizod- zdarzenie luźno związane z akcją utworu, nie mające znaczenia dla jej przebiegu; zasadniczą funkcją epizodu jest wskazywanie na okoliczności głównych przedstawianych wydarzeń.

Estetyzm- kult piękna, przekonanie o naczelnej roli piękna w życiu i dziełach sztuki, przy jednoczesnym lekceważeniu innych sfer życia i sztuki; charakterystyczny dla dekadentyzmu.

F

Fabuła: treść utworu literackiego lub filmowego.

Foyer: sala, inne obszerne pomieszczenie lub korytarz w budynku teatralnym, obok sali koncertowej, przeznaczone do tego aby publiczność przebywała tam podczas przerw w spektaklu.

G

Garderoba W teatrach – pomieszczenie, w którym aktorzy przygotowują się do występu na scenie.

H

Hamletyzm- postawa zdominowana przez tragiczny paraliż woli, wynikający z niemożności rozpoznania porządku świata; określenie pochodzi od tytułowego bohatera dramatu Williama Szekspira "Hamlet".

Hamartia- w "Poetyce" Arystotelesa: "wielkie zbłądzenie", na skutek którego bohater popada w nieszczęście. W modelowej tragedii jego fundamentem powinna być nieświadomość prowadząca do zbrodni.

Hat boi- wietnamskie przedstawienia dramatyczno- muzyczne o tematyce głównie mitologicznej, zbliżone do chińskiego jingju. Przypuszcza się, że hat boi pochodzi z Chin, a jego początki sięgają II wielu p.n.e. Właściwe hat boi rekompensują ograniczenie środków inscenizacyjnych bogactwem i wyrafinowaniem techniki gry, ściśle skodyfikowanej. Scena to prosta czworoboczna platforma z jednym wejściem. Elementem charakterystycznym sztuk hat boi jest zwyczaj wygłaszania przed wejściem na scenę konwencjonalnego wiersza informującego, jaką postać grac będzie dany aktor. Komediową i ludową odmianą hat boi jest cheo.

Historia teatru- jedna z głównych subdyscyplin teatrologii, nauka o teatrze przeszłości badanym pod kątem swoistości poszczególnych dzieł i zjawisk, przebiegu procesu ewolucji form artystycznych, kształtu instytucji i organizacji pracy, życia teatralnego. Podstawowe cele historii teatru to ustalenie przebiegu wydarzeń i ich interpretacja, a także możliwie najpełniejsza i najwierniejsza rekonstrukcja dawnego teatru w jego wymiarze artystycznym, społecznym i instytucjonalnym. Polska historia teatru zajmuje się przede wszystkim dziejami teatru rodzimego, a szczególne zasługi w tym zakresie położyli M. Rulikowski, S. Dąbrowski, Z. Raszewski, J. Got i J. Michalik.

Hybris- w starożytnej tragedii greckiej: zuchwałość bohatera sprawiająca, że rzuca on śmiało wyzwanie losowi i bogom, sprowadzając na siebie nieszczęście. Interpretowana często jako wada, hybris decyduje o wielkości i wyjątkowości bohatera wyrastającego ponad przeciętność.

I

Inscenizacja: przygotowanie i wystawienie na scenie utworu dramatycznego, literackiego, muzycznego, baletowego, odpowiednie opracowanie dzieła, służące wystawieniu go jako sztuki teatralnej.

J

K

Kostium: specjalnie projektowany przez scenografa strój aktorski, charakteryzujący graną przez aktora postać i będący istotnym elementem widowiska teatralnego.

Kanał dla orkiestry: miejsce znajdujące się pomiędzy widownią a sceną, gdzie znajduje się orkiestra.

Kulisy: element perspektywicznej dekoracji teatralnej: płaskie ścianki dekoracyjne umieszczone symetrycznie po obu stronach sceny, kotary, przepierzenia, przesuwane w rowkach podłogi lub opuszczane z nadscenia, umożliwiające szybką zmianę dekoracji i oświetlenia. Także część teatru za sceną.

Kurtyna: ruchoma (przenoszona lub rozsuwana) zasłona, najczęściej z tkaniny, oddzielająca w teatrze sceną pudełkową od widowni, albo zascenia, a także dzieląca scenę na części. Istnieją trzy rodzaje kurtyny: 1) podnoszona (włoska), 2) rozsuwana (niemiecka), 3) rozsuwana i podnoszona jednocześnie (francuska).

Krytyk teatralny: osoba zajmująca się analizowaniem widowisk teatralnych.

Koturn: obuwie na wysokich podeszwach używane przez aktorów podczas występów na scenie w teatrz antycznym w celu podwyższenia sylwetki.

Komedia: gatunek dramatu obejmujący utwory o wesołym i pogodnym nastroju, lekkiej i pogodnej tematyce, charakteryzujące się humorem, dowcipem, wesołością i pomyślnym zakończeniem.

L

Lornetka teatralna: służy do oglądania spektaklu z odległych miejsc w teatrze.

Loża: wydzielona, reprezentacyjna część sali widowiskowej, wyposażona w miejsca siedzące dla kilku osób, zwykle w formie niewielkiego balkonu lub wnęki z balustradą.

Lalka: figurka przedstawiająca jednego z bohaterów widowiska w teatrze animacji. Rodzaje lalek: 1) kukiełka: umieszczona na patyku lub długim kiju, 2) pacynka: zbudowana na bazie rękawicy, 3) marionetka: poruszana jest za pomocą krzyża, do przywiązane są sznurki drugim końcem umocowane na rękach i nogach lalki. 4) jawajka: zbudowana na bazie obręczy.

M

Maska teatralna: osłona twarzy, mająca kształt i formę twarzy ludzkiej, a także łba zwierzęcego, rośliny lub innej rzeczy. Element charakteryzacji wykorzystywany zwłaszcza w teatrze dell' arte. Maska komiczna, symbolizuje komiczną rolę, atrybut mitologicznej muzy Talii. Maska tragiczna, symbolizuje tragiczna postać, atrybut muzy Melpomene.

Mim: aktor grający w widowisku pantomimicznym lub mimicznym.

Monolog sceniczny: dłuższa wypowiedź jednego aktora.

Monodram: utwór dramatyczny, w którym występuje tylko jeden monologujący bohater, zwracający swą wypowiedź do publiczności teatralnej.

N

Nadscenie: zespół teatralnych urządzeń technicznych mieszczący się nad sceną.

O

Opera: utwór muzyczny o charakterze dramatycznym, przeznaczony do wystawiania na scenie, składający się z partii wokalnych i instrumentalnych, czasami także mówionych i baletowych.

P

Program / Repertuar: informacja dotycząca wystawianej sztuki.

Pantomima: widowisko teatralne, w którym zdarzenia przekazywane są przez aktorów wyłącznie za pomocą ruchów ciała, gestów, mimiki.

Premiera: pierwsze przedstawienie utworu, dramatu, widowiska teatralnego.

Prapremiera: pierwsza w świecie lub w danym kraju publiczna prezentacja spektaklu teatralnego.

Parter: najniższy poziom miejsc dla widzów w sali widowiskowej w teatrze lub publiczność, która zajmuje miejsca na tym poziomie.

Proscenium: w teatrze nowożytnym: osłonięta część sceny przed kurtyną, wysunięta w kierunku widowni. W starożytnym teatrze greckim: przylegające do budynku scenicznego podium, na którym toczyła się akcja wystawianego dramatu. W starożytnym teatrze rzymskim: miejsca siedzące tuż przed sceną, przeznaczone dla osób uprzywilejowanych.

R

Reżyseria: ogół czynności związanych z artystycznym kształtowaniem przedstawienia teatralnego.

Rekwizyt: przedmiot dekoracji scenicznej, dodatkowy drobiazg potrzebny przy wystawianiu sztuki, związany z jej akcją.

Rampa: rząd lamp oświetlających scenę teatralną od przodu.

Rewia: widowisko rozrywkowe skomponowane z krótkich scenek, skeczów, numerów estradowych, piosenek i tańców.

S

Scena: część budowli teatralnej usytuowana wyżej od widowni i oddzielona od niej kurtyną, odpowiednio wyposażona pod względem technicznym, stanowi miejsce gry aktorów.

Scena otwarta: bez kurtyny lub z rozsuniętą bądź podniesiona kurtyną.

Scena obrotowa: obrotowa tarcza - fragment podłogi scenicznej, ułatwia szybkie zmiany dekoracji, wykorzystywana też w celu uzyskania efektów scenicznych.

Scena elżbietańska: wielopoziomowa, składa się z przestronnego podium w kształcie prostokąta lub trapezu, wysuniętego ku widowni oraz przylegającego do niego z tyłu, piętrowego budynku scenicznego z galeryjką, wykorzystywana jako scena górna.

Scena pudełkowa / szufladkowa: tworzy zamkniętą przestrzeń ograniczoną bocznymi i górnymi dekoracjami, w tylnym planie prospektem, oddzielona od widowni proscenium, kurtyną i kanałem dla orkiestry.

Scena symultaniczna: charakterystyczna dla teatru średniowiecznego, składająca się z kilku mansjonów (domków) ustawionych na wycinku koła lub prostej, w których akcja dramatu rozgrywała się jednocześnie.

Scena celkowa / terencjuszowska: proscenium było pomostem ustawionym na kołach, a jego zaplecze tworzyło kilka pawiloników - celek, każda celka tworzyła oddzielne miejsce gry.

Scenariusz: tekst rozpisany na sceny i dialogi, będący podstawą realizacji spektaklu.

Scenarzysta: osoba, zajmująca się pisaniem scenariuszy.

Sceneria: plastyczna oprawa wydarzeń, które rozgrywają się w przedstawieniu teatralnym.

Scenograf: osoba, która zajmuje się plastycznym i architektonicznym ukształtowaniem przestrzeni scenicznej widowiska teatralnego, obejmującą dekoracje, kostiumy, rekwizyty, liternictwo. Charakteryzację, uczesanie aktorów.

Scenografia: plastyczne i architektoniczne ukształtowanie przestrzeni scenicznej widowiska teatralnego.

Sufler: osoba podpowiadająca w teatrze aktorom tekst roli w sposób niewidoczny dla widza (obecnie za kulisami, dawniej w budce suflera).

T

Teatr: gałąź sztuki widowiskowej, polegająca na przedstawianiu scenicznym utworów literackich, obejmująca takie gatunki jak: tragedia, komedia i dramat, balet, pantomima, opera, rewia. Także budynek przystosowany do wystawiania utworów scenicznych.

U

W

Widowisko mimiczne: gra za pomocą mimiki - ruchy mięśni twarzy.

Z

Zascenie: pomieszczenie znajdujące się za sceną, służące jako skład dekoracji, garderoby itp.