E. Fromm, Niech się stanie człowiek. Z psychologii etyki.
Rozdz. 3 „Ludzka natura a charakter”
Sytuacja ludzka
Nieobecność instynktownej adaptacji do środowiska (i możliwość zmiany tego środowiska na inne) wyróżniają człowieka spośród innych gatunków.
Człowiek jako anomalia wszechświata:
Podlega fizycznym prawom natury
Samoświadomość, rozum i wyobraźnia uniemożliwiają mu harmonijną egzystencję właściwą zwierzętom
Np. jest jednym zwierzęciem, które się nudzi…
Nie istnieje wrodzony popęd do postępu – raczej pragnienie, by wyjaśnić sobie samemu sens własnej egzystencji i zniwelowania wewnętrznego rozdarcia, prowadzącego do egzystencjalnych dychotomii:
Między życiem a śmiercią.
Między dążeniami jednostki do realizacji wszystkich jej potencjałów a rzeczywistą możliwością zrealizowania ich.
Ww dychotomie są zakorzenione w samej naturze człowieczeństwa i nierozwiązywalne.
Oprócz egzystencjalnych istnieją też dychotomie historyczne, będące wytworem człowieka i rozwiązywalne.
Historyczne można niwelować działaniem, egzystencjalnym można tylko stawić czoła, tj. uświadomić sobie własną samotność i odosobnienie we wszechświecie; stać się odpowiedzialnym za siebie i wszelkimi siłami próbować nadać sens własnemu istnieniu. Innymi słowy: stać się sobą i „realizować miłość, rozum i pracę produktywną”.
Specyficznie ludzkie potrzeby jedności i równowagi biorą się z wewnętrznej dysharmonii, tęsknoty do czegoś transcendentalnego, ponadfizycznego. Wyrazem tego dążenia do kompletności jest poświęcanie się jakieś idei, celowi, transcendentalnej sile, np. Bogu.
System orientacji i oddania – systemy filozoficzne, religijne, niekoniecznie teistyczne, które starają się pomóc ludziom w odnalezieniu znaczenia świata i ich własnego życia. Potrzeba takiego systemu jest wspólna wszystkim ludziom, ale poszczególne treści systemów zaspokajających te potrzebę różnią się między sobą (system może być np. patologiczny, fanatyczny, irracjonalny).
Pragnienie odnalezienia sensu egzystencji odzwierciedla się też w dążeniach do podboju, dominacji, pogoni za sukcesem. Wg Fromma one również mają quasi-religijny charakter i mylne jest interpretowanie ich w kategoriach biologicznych popędów.
Neurozy i irracjonalne dążenia – indywidualne rozwiązania jednostki w poszukiwaniu systemu orientacji i oddania.
Neuroza – szczególne forma religii, różniąca się od innych tylko indywidualnymi, nie powielonymi, ukształtowanymi kulturowo cechami.
Cel tych wstępnych rozważań – o osobowości można mówić tylko w odniesieniu do sytuacji ludzkiej, a psychologia powinna opierać się na antropologiczno-filozoficznej koncepcji ludzkiej egzystencji.
Osobowość
Osobowość – całość wrodzonych i nabytych właściwości psych., które są charakterystyczne dla jednostki i czynią ją niepowtarzalną.
Temperament – określa sposoby reagowania; ma naturę niezmienną i konstytucjonalną.
Charakter – zasadniczo kształtowany doświadczeniami jednostki, szczególnie z wczesnego dzieciństwa, do pewnego stopnia zmienny – w zal. Od nowych doświadczeń i autoanalizy.
Rozróżnienie charakter – temperament istotne dla teorii etycznej: różnice powodowane odmiennymi temperamentami są sprawa gustu, zaś różnice w charakterach mają wymiar etyczny.
Dynamiczna koncepcja charakteru
Freud – pierwsza koncepcja o char. dynamicznym:
- charakter – system dążeń leżących u podstaw zachowania człowieka, ale nie identycznych z nim.
- wolicjonalna i libidinalna natura cech charakteru
- „losem człowieka jest jego charakter”
Założenia charakterologii Fromma:
Cechy charakteru leżą u podstaw zachowania i musza być z niego wyprowadzane.
Cechy charakteru są potężna i niekoniecznie uświadomiona siłą.
Podstawowa jednostka charakteru – całościowa organizacja (orientacja charakterologiczna), z której wypływają poszczególne cechy.
Podstawa charakteru – powiązania jednostki ze światem.
Wchodzimy w relacje ze światem:
Uzyskując i asymilując rzeczy,
Wiążąc się z ludźmi
Charakter – względnie stała forma kanalizowania energii w procesie asymilacji i socjalizacji. Pozwala jednostce działać konsekwentnie i racjonalnie (bez konieczności podejmowania każdorazowo świadomych wyborów), stanowi podstawę jej przystosowania do społeczeństwa.
Charakter społeczny – kształtowany gł. przez rodziców, których charaktery determinowane są strukturą społeczną ich kultury. Przyswajanie charakteru przygotowuje dziecko do podejmowania zadań społecznych.
Charakter indywidualny - zdeterminowany zderzeniemi doświadczeń życiowych z temperamentem i konstytucja fizyczną.
Typy charakteru
Orientacje nieproduktywne
Receptywna.
Osoba o takiej orientacji:
Źródła wszelkich dóbr (materialnych, uczuć, wiedzy, przyjemności) upatruje na zewnątrz i spodziewa się je otrzymać od innych ludzi
Miłość rozumie jako bycie kochanym, nie kochanie
Nie potrafi myśleć samodzielnie, poszukują stale autorytetów
Jest zależna od innych pod każdym względem
Bezradna, zwłaszcza w obliczu decyzji, którą musi podjąć sama
„Rozmiłowana w jedzeniu i piciu” – sposób na lęk i depresję
Optymistyczny, przyjacielski stosunek do świata
Ciepła, pełna zaufania
Pragnie pomagać innym, zapewniając sobie w ten sposób ich względy
Gesty – „zapraszające i otwarte”
Eksploatatorska.
Osoba o takiej orientacji:
Uważa, że wszystkie dobra należy uzyskać z zewnątrz – siłą lub podstępem
Zakochuje się tylko w osobach zaangażowanych w inny związek – pociąga ją możliwość zabrania takiej osoby komuś innemu
Rzeczy należące do innych uważa za lepsze niż te, które mogłaby wytworzyć sama – przecenia to, co maja inni, nie doceniając tego, co ma sama
Uwielbia manipulować ludźmi i wyzyskiwać ich
Wroga, podejrzliwa, cyniczny, zawistna, zazdrosna
Ma często zaciśnięte usta i agresywne, ostre gesty
Tezauryzatorska.
Osoba o takiej orientacji:
Nie wierzy, że można uzyskać cokolwiek ze świata zewnętrznego
Poczucie bezpieczeństwa opiera na gromadzeniu i oszczędzaniu, tak dóbr materialnych, jak uczuć i myśli
Pojmuje miłość jako posiadanie, pragnie zawładnąć ukochaną osobą
Ma sentymentalny stosunek do przeszłości
Mimo dużej wiedzy niezdolna do produktywnego myślenia
Uważa, że jej zasób inteligencji, siły, energii jest ograniczony i nieodnawialny
Kompulsywnie pedantyczna i obsesyjnie punktualna – porządek ma pomóc okiełznać świat zewnętrzny
Najważniejsze wartości – porządek i bezpieczeństwo
Ma zaciśnięte usta i kanciaste, wycofujące się gesty
Merkantylna.
Charakterystyczna dla współczesności
Traktowanie własnej osobowości jak towaru, który podlega rynkowym prawom popytu i podaży
Sukces na „rynku osobowości” zależy od tego, jak się własną osobowość sprzedaje, nie od rzeczywiście posiadanych zalet
▼
Jednostka kształtuje swoją osobowość tak, by spełniała ona oczekiwania tego rynku,
Samoocena zależy od tego, jak oceniają jednostkę inni, którzy skupiają się na odnoszonych przez nią sukcesach, a ponieważ „rynek” jest zmienny, samoocena jest chwiejna
Brak poczucia identyczności z samym sobą – człowiek stanowi tylko sumę odgrywanych ról
(tu Fromm przytacza przykład ibsenowskiego Peer Gynta, który stara się odkryć swą jaźń i stwierdza, że ogry nie są jak tort, tj. że człowiek jest jak cebula – można obierać jedną warstwę po drugiej, nie znajdując rdzenia)
Takie postrzeganie samego siebie wpływa na wszelkie stosunki międzyludzkie – stają się one powierzchowne, ograniczone do „wymiany towarów” i utrudnione przez poczucie, że każdy inny człowiek stanowi przede wszystkim konkurencję
Człowiek o orientacji merkantylnej nie jest zdolny do prawdziwej miłości – zbyt powierzchowny
Myślenie dąży do tylko jak najszybszej i powierzchownej orientacji w świecie, by możliwe było manipulowanie nim – dążenie do prawdy uznawane za bezwartościowe
! „Szybka, szeroka i skuteczna edukacja prowadzi do rozwoju inteligencji, nie rozumu”
(a testy inteligencji mierzą tylko zdolność szybkiej umysłowej adaptacji…)
Wiedza = towar
Degeneracja psychologii – miała stworzyć warunki dla rozwoju duchowego,
a stała się instrumentem służącym sprawniejszej manipulacji innymi (marketing itd…)
Ww orientacje występują zmieszane ze sobą, ale wszystkie tkwią w człowieku, a dominacja którejś zależy w dużym stopniu od kultury, w której żyje jednostka.
Orientacja produktywna
Produktywna orientacja osobowości – fundamentalne pojęcie odnoszące się do wszystkich dziedzin ludzkiej egzystencji
(częściowo utożsamiana z freudowskim charakterem genitalnym, jeśli potraktować teorię Freuda symbolicznie)
Wg Fromma: produktywność – zdolność człowieka do używania swoich władz oraz realizacji potencjalnych możliwości. Człowiek produktywny musi być wolny, niezależny od jakiejkolwiek kontroli, doświadczać siebie jako uosobienia wszystkich swoich sił.
Z czym nie mylić produktywności:
Z twórczością artystyczną – jednostka nieobdarzona zdolnościami artystycznymi, ale w pełni rozwinięta umysłowo i emocjonalnie, może być produktywna
Z aktywnością:
Aktywność – postępowanie, które wywołuje zmianę w danej sytuacji dzięki wydatkowaniu energii
Pasywność – niezdolność do wywarcie wpływu lub zmiany sytuacji + uległość wobec zewnętrznych sił
Możliwa jest aktywność nieproduktywna, np. w hipnozie, w wyniku niepokoju, irracjonalnych uczuć (skąpstwo, masochizm, chciwość, zazdrość itp.).
Nawet, jeżeli aktywność irracjonalna prowadzi do praktycznych rezultatów, nie jest produktywna! – nie realizuje zdolności człowieka
Produktywne postrzeganie świata:
Reproduktywnie – postrzeganie jest dosłownym odtworzeniem rzeczywistości
Generatywnie – poprzez zrozumienie, ożywienie i przetworzenie rzeczywistości dzięki spontanicznej aktywności władz umysłowych i emocjonalnych
Każdy reaguje na oba sposoby, dla poszczególnych ludzi różne są tylko proporcje wymienionych sposobów postrzegania.
Zaburzenia:
Atrofia generatywnego sposobu widzenia świata – częsta w naszej kulturze, prowadzi do skrajnego realizmu; człowiek dotknięty nią dysponuje tylko „wyobraźnią kalkulującą”, która łączy wyłącznie istniejące elementy, brak mu twórczej
Atrofia reproduktywnego sposobu widzenia świata – prowadzi do obłąkania, psychozy. Osoba nań cierpiąca interpretuje wydarzenia tylko w odniesieniu do własnych uczuć, bez właściwego rozeznania w rzeczywistości; wypiera rzeczywistość aktualną na rzecz wewnętrznej
! Skrajny realizm też jest chorobą; nie jest przeciwieństwem psychozy, ale drugim krańcem tego samego kontinuum. Przeciwieństwem obydwu jest produktywność, która wymaga współistnienia obu sposobów postrzegania świata.
Miłość i myślenie produktywne
Produktywne związki człowieka ze światem:
Poprzez proces tworzenia (nie mylić z twórczym!)
Umysłowo – rozumem
Emocjonalnie – miłością
Miłość produktywna – implikuje troskę, odpowiedzialność (za fizyczne istnienie i rozwój wszystkich ludzkich zdolności osoby kochanej), szacunek (zdolność do uświadomienia sobie indywidualności i wyjątkowości kochanej osoby) i wiedzę.
„Kochać osobę produktywnie to znaczy być związanym z jej ludzką istotą reprezentującą gatunek ludzki”
Myślenie produktywne
By zrozumieć jego istotę, konieczne rozróżnienie inteligencja-rozum:
Inteligencja – narzędzie służące uzyskiwaniu praktycznych celów.
Przesłanki, na których opiera się inteligentne myślenie, mogą być irracjonalne, np. tok myślenia paranoika.
Rozum – dąży do poznania, uchwycenia prawdy, dociera do istoty rzeczy i procesów; zdolny uchwycić nie tylko praktyczny wymiar.
W myśleniu produktywnym:
Podmiot autentycznie zainteresowany przedmiotem poznania,
Pozostaje pod jego wpływem i odpowiada zań,
Obiektywność – szacunek podmiotu dla przedmiotu + zdolność postrzegania go takim, jaki jest, nie takim, jakim chciałby go widzieć do czego niezbędny jest szacunek dla przedmiotu)
! obiektywność nie oznacza obojętności – produktywne myślenie zawsze jest stymulowane zainteresowaniem obserwatora/podmiotu
Podmiot widzi samego siebie takim, jaki jest
Ergo: myślenie produktywne determinowane naturą przedmiotu i podmiotu
Aktywność a lenistwo
Nie są przeciwieństwami, ale symptomami zakłócenia właściwego funkcjonowanie człowieka; ich przeciwieństwem jest (kto zgadnie…?) PRODUKTYWNOŚĆ.
Produktywna aktywność wymaga naprzemiennej aktywności i wypoczynku.
Orientacje w procesie socjalizacji
Rodzaje powiązań interpersonalnych:
Więź symbiotyczna
Człowiek związany z innymi, ale traci niezależność (Lub nie osiąga jej nigdy)
Człowiek „pochłania” inna osobę lub „jest pochłonięty”
Liczne formy (np. sadyzm, masochizm) i racjonalizacje (np. miłość, poświęcenie itp.)
Masochizm – ucieczka od wolności i poszukiwanie bezpieczeństwa dzięki związaniu się z inną osobą
Wycofanie się i destruktywność
Uczucie osobistej bezsilności rekompensowane odcięciem się od innych
Inni ludzie odbierani jako zagrożenie
Obojętność wobec innych + poczucie zawyżonej własnej wartości jako kompensacja
W naszej kulturze wycofanie często ukrywane pod sztuczna towarzyskością
Popęd do niszczenia bierze się ze strachu, że inni mogliby zniszczyć nas
Destruktywność – wynik całościowego zablokowanie sił produktywnych
Miłość
Produktywna forma więzi z innymi i sobą samym
Zakłada troskę, odpowiedzialność, wiedzę i szacunek
Mieszane typy różnych orientacji
Charakter zawsze łączy orientację produktywna z co najmniej jedną nieproduktywną - w różnych proporcjach. Niektóre zdarzają się częściej, np. receptywna częściej z eksploatatorska niż tezauryzatorską.
Udział orientacji produktywnej w charakterze jednostki określa właściwości nieproduktywnych.
Każda nieproduktywna ma aspekty pozytywne i negatywne, a każdy aspekt można przedstawić jako punkt na określonym kontinuum, który jest określony stopniem orientacji produktywnej.
Jednostka, by przetrwać, musi być zdolna do przyjmowania rzeczy od innych, zabierania, oszczędzania, wymiany, podporządkowania się autorytetowi, przewodzenia innym, przebywania w samotności i obrony swoich racji.