Ordynacja wyborcza
Ordynacja wyborcza – zbiór przepisów regulujących sposób przeprowadzenia wyborów.
W Polsce termin ten jest używany w odniesieniu do wyborów parlamentarnych (do Sejmu i do Senatu) oraz wyborów samorządowych (do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw); w przypadku wyborów Prezydenta RP oraz wyborów wójta (burmistrza, prezydenta miasta) używa się sformułowania "ustawa o (...) wyborze (...)"; dla zwięzłości artykułu będzie używany jednolicie termin "ordynacja".
Ordynacje wyborcze regulują zasady:
tworzenia i działalności komitetów wyborczych,
zgłaszania kandydatów,
finansowania, prowadzenia oraz rozliczenia kampanii wyborczych.
powoływania i działalności komisji wyborczych bądź innych organów przeprowadzających lub nadzorujących wybory,
oraz (budzącego najwięcej kontrowersji i często utożsamianego z pojęciem "ordynacja wyborcza")
sposobu przeliczania głosów na mandaty, co ma szczególne znaczenie w wyborach parlamentarnych.
Często odmienne regulacje stosuje się w tym samym kraju w wyborach do poszczególnych izb parlamentu, a także w wyborach prezydenckich i samorządowych. W Polsce w wyborach do rad gmin liczących mniej niż 20 000 mieszkańców stosuje się system większościowy (większości względnej, ang. FPTP), podobnie w wyborach do Senatu. W wyborach do pozostałych organów stanowiących samorządu terytorialnego, w wyborach do Sejmu oraz w wyborach posłów do Parlamentu Europejskiego używa się formuł proporcjonalnych; w wyborach Prezydenta oraz w bezpośrednich wyborach organów wykonawczych gmin (wójtów, burmistrzów i prezydentów miast) głosowanie odbywa się według zasady większości bezwzględnej (w dwóch turach, o ile w pierwszym głosowaniu żaden z kandydatów nie otrzyma większości głosów).
Dwa najważniejsze rodzaje ordynacji to ordynacja większościowa i ordynacja proporcjonalna. Pierwsza wywodzi się z tradycji Wielkiej Brytanii i przyjęta jest m.in. w większości krajów anglosaskich. Jej zwolennikami byli John Locke i J. J. Rousseau. Pierwsza odmiana ordynacji proporcjonalnej, jaką był system pojedynczego głosu przechodniego, została zaproponowana w 1821 roku przez Thomasa Wrigthta Hilla i po raz pierwszy zastosowana w wyborach do duńskiego Riksdagu w 1856. Najczęściej stosowaną metodę d'Hondta po raz pierwszy zastosowano w niektórych szwajcarskich kantonach (m.in. w 1890 w kantonieTicino), następnie w 1900 w Belgii. W ramach obu ordynacji istnieje wiele wariacji (np. większościowa z głosem alternatywnym w Australii czy proporcjonalna z systemem głosu przechodniego w Irlandii), a także kilka modeli pośrednich (np. system mieszany w Japonii i Korei Południowej).
System ograniczonego głosu - Hiszpania (do izby wyższej Kortezów), wybory lokalne w Stanach Zjednoczonych, w XIX wieku Wielka Brytania
Wybory do Sejmu I kadencji przeprowadzono na podstawie systemu niemal w pełni proporcjonalnego, pozostawiając pełną swobodę proporcjonalnej reprezentacji. Doprowadziło to jednak do dużego rozdrobnienia systemu partyjnego – w Sejmie znalazły się aż 24 ugrupowania. Wkrótce do wyborów proporcjonalnych wprowadzono progi, co okazało się efektywne – nastąpiła koncentracja zachowań wyborczych i zmniejszenie rozdrobnienia systemu partyjnego (w Sejmie II kadencji obecnych było już tylko 6 ugrupowań). W toku dalszej debaty pojawiały się także głosy za ordynacją większościową.
Spory wokół systemu wyborczego były wyraźne w toku prac nad nową konstytucją. Wszystkie projekty stanowiły, że wybory do Sejmu są: powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Projekty: prezydencki, SLD, PSL i UP oraz KPN jako zasadę prawa wyborczego wymieniały także proporcjonalność.
Projekt obywatelski stanowił natomiast, że: "Co najmniej 2/3 ogólnej liczby posłów jest wybieranych w wyborach większościowych z zastrzeżeniem, że w pierwszej turze głosowań dla wyboru potrzebna jest bezwzględna większość ważnie oddanych głosów" (art. 60).
Podczas dyskusji w Komisji Konstytucyjnej kwestia proporcjonalności wzbudzała kontrowersje. M. Drozdek, który reprezentował w pracach konstytucyjnych Mariana Krzaklewskiego, krytykował proporcjonalność argumentując, że wybory proporcjonalne podtrzymują stan rozdrobnienia partyjnego i oderwanie partii politycznych od zaplecza społecznego.
W trakcie drugiego czytania w Zgromadzeniu Narodowym senator Zbigniew Romaszewski i poseł Wojciech Błasiak zgłosili poprawkę, która przewidywała skreślenie wyrazu "proporcjonalne" z projektu konstytucji. Z. Romaszewski stwierdził, że ordynacje proporcjonalne: "[...] odbierają wyborcom bezpośredni wpływ na obsadę kadrową parlamentu. [...] Albowiem posłowie, na dobrą sprawę, są nominatami swoich kierownictw partyjnych, a nie są wybierani przez wyborców". Wojciech Błasiak wskazywał na, według niego, wręcz katastrofalne następstwa proporcjonalności, która: "[...] czyni ten projekt nie tylko złym, ale wręcz groźnym dla przyszłości Polski, jej suwerenności i niepodległości, jej rozwoju i siły".
Ostatecznie jednak zapis o proporcjonalności wyborów do Sejmu został zawarty w Konstytucji RP (art. 96 ust. 2).
Wybory do Sejmu
W Polsce mamy do czynienia z systemem proporcjonalnym (art. 96 ust. 2 Konstytucji RP) w nierównych pod względem wielkości wielomandatowych okręgach wyborczych. Terytorium państwa podzielone jest na 41 okręgów, których wielkość wynosi od 7 do 19 mandatów (średnia wielkość to 11,2), są to więc okręgi średnie i duże. Próg ustawowy wynosi 5% dla pojedynczych partii, 8% dla koalicji wyborczych i jest ustanowiony na poziomie krajowym. Do obsadzenia jest 460 mandatów, a ich przydział odbywa się przy użyciu metody d'Hondta. Wyborcy oddają jeden głos preferencyjny na półotwartą listę.
W wyborach do Sejmu dwukrotnie użyta została zmodyfikowana metoda Sainte-Laguë: do podziału miejsc na liście krajowej w roku 1991 oraz w wyborach w 2001 roku. W porównaniu z metodą d'Hondta, która jest korzystna dla dużych partii, zmodyfikowana formuła Sainte-Laguë jest bardziej proporcjonalna (najbardziej proporcjonalna jest „czysta” metoda Sainte-Laguë). Spodziewając się zwycięstwa przeciwników politycznych (Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Unii Pracy), koalicji AWS-UW przed wyborami w 2001 roku udało się przegłosować zmianę ordynacji wyborczej. Jak się później okazało, było to posunięcie skuteczne – zamiast ponad 240 mandatów (w przypadku zastosowania metody d'Hondta) sojusz wyborczy SLD-UP przy 41,04% głosów otrzymał 216 mandatów. W 2002 roku przywrócono do ordynacji metodę d'Hondta.
W 2006 roku nowela do ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw została uchwalona z zaledwie 6-dniowym okresem dostosowawczym. Na tym tle Trybunał Konstytucyjny sformułował zasadę, że wszelkie istotne zmiany prawa wyborczego muszą się w przyszłości dokonywać przynajmniej z półrocznym wyprzedzeniem (wyrok z 3 XI 2006, K 31/06).
W do rad gmin w gminach do 20 tys. mieszkańców jest stosowana ordynacja większościowa (od jednego do pięciu mandatów). W pozostałych przypadkach (gminy powyżej 20 tys. mieszkańców, powiaty, sejmiki) obowiązuje ordynacja proporcjonalna.