Część I. Prawo dotyczące osób
Rozdział IV. Osoby
Prawo dotyczące osób w systematyce Gaiusa – persona – każda osoba w jej różnorakich uwarunkowaniach.
Osoby fizyczne
Wolni – niewolnicy:
Uwagi wstępne – położenie prawne osoby zależało od tego, czy była ona wolna, czy nie. Wszyscy ludzie dzielą się na wolnych i niewolników. Niewolnicy byli traktowani jak rzeczy-osoby, podlegali władzy swych właścicieli.
Powstanie niewoli – niewolnikiem (servus) można było stać się albo na skutek urodzenia w niewoli albo popadnięcia w niewolę. Pierwotnie niewolnicy rekrutowali się głównie z jeńców wojennych, którzy nie zostali zabici ale zachowani przy życiu i rozdzieleni bądź sprzedani przez zwycięskich dowódców. Najważniejszym „źródłem” niewolników stało się urodzenie dziecka przez matkę niewolnicę.
Sytuacja prawna niewolników – społeczno-ekonomiczna różna w zależności od okresu i miejsca, prawna – taka sama. W prawie prywatnym niewolnik nie miał żadnych praw, był zrównany z rzeczą. Stanowił przedmiot własności oraz innych praw rzeczowych. Traktowany jak rzecz nie mógł w świetle prawa mieć własnego majątku. Czasem dostawał do własnego dysponowania peculium, ale mogło ono być mu w każdej chwili zabrane. Niewolnik jako rzecz, zwany czasem instrumentum vocale – narzędziem mówiącym, nieraz bardzo inteligentnym, który nie raz radził swemu panu w interesach. Umowy zawarte przez niewolnika mogły jedynie polepszyć sytuację jego właściciela, nigdy zaś pogorszyć. Gdy niewolnik popełnił jakiś delikt, poszkodowany mógł wystąpić ze skargą przeciw jego właścicielowi -odpowiedzialność noksalna – odpowiedzialność podążała za sprawcą czynu, za delikt popełniony przez niewolnika odpowiadał ten kto był jego właścicielem. Za przestępstwa prawa publicznego, niewolnik odpowiadał samodzielnie. W świetle prawa rzymskiego niewolnik nie mógł mieć rodziny a związki „małżeńskie” nie rodziły żadnych skutków prawnych. Dzieci zrodzone z takich związków były niewolnikami należącymi do właściciela matki. Do czasów Justyniana właściciel miał w stosunku do niewolnika prawo życia i śmierci, mógł z nim zrobić co chciał, łącznie z zabiciem.
Formalne i nieformalne sposoby wyzwolenia niewolnika – właściciel mógł w ramach swych uprawnień wyzwolić niewolnika. Sytuacja osób wolnych była zróżnicowana. Zależała od tego, czy ktoś był wolnourodzony czy był wyzwoleńcem.
Wolnourodzony – ten, który urodził się wolny,
Wyzwoleniec – niewolnik otrzymujący wolność. Sytuacja prawna wyzwoleńców zróżnicowana, zależała od tego, czy po wyzwoleniu stawali się obywatelami rzymskimi czy Latynami;
Formalne sposoby wyzwolenia niewolnika:
- Właściciel mógł obdarować niewolnika wolnością w testamencie; w tym przypadku niewolnik zyskiwał wolność z chwilą objęcia spadku przez spadkobiercę testamentowego.
- W okresie pryncypatu stało się możliwe wyzwolenie niewolnika w sposób powierniczy, tj. testator kierował prośbę do spadkobiercy o wyzwolenie niewolnika.
- innym sposobem właściciel niewolnika prosił cenzora o umieszczenie imienia niewolnika na liście obywateli.
- kolejna forma wyzwolenia polegała na tym, że właściciel niewolnika szedł z nim do pretora i tam przeprowadzał postępowanie, gdzie niewolnik otrzymywał wolność.
- kolejno wyzwolenie dokonywane w kościele wobec biskupa i wiernych gminy.
Nieformalne:
- w gronie przyjaciół, przez napisanie listu, przez posadzenie niewolnika w uczcie biesiadnej. Dawał on niewolnikowi tylko faktyczną a nie prawną wolność. Początkowo mógł on w każdej chwili znów zostać niewolnikiem swojego właściciela. By ustabilizować ich sytuację wprowadzono ustawę zgodnie z którą wyzwoleńcy nieformalni stawali się Latynami juańskimi, czyli upośledzoną z prawnego punktu widzenia kategorią osób. Latini choć byli osobami wolnymi, to jednak po ich śmierci, majątek ich trafiał do byłego właściciela. Nie mogli sporządzać testamentu ani z niego dziedziczyć. Mogli stać się obywatelami rzymskimi (strasznie wygórowane wymagania).
Ustawodawstwo Augusta dotyczące niewolników – uprawnienia właściciela niewolnika w zakresie ilości czy sposobów wyzwoleń zostało ograniczone przez augusta. Miały temu przeciwdziałać dwie ustawy mające na celu ograniczenie wyzwoleń:
Lex Fufia Caninia – wyzwolenia w testamencie, ograniczała liczbę wyzwalanych niewolników w zależności od stanu posiadania właściciela,
Lex Aelia Sentia – postanowienia dotyczące ograniczeń wieku tak wyzwalanego jak i wyzwalającego.
Sytuacja prawna wyzwoleńców – gorsza w porównaniu z osobami wolnourodzonymi: poza ograniczeniami w prawie publicznym ciążyło na nich prawo patronatu oraz zakaz zawierania związków małżeńskich z osobami należącymi do stanu senatorskiego. Patronem wyzwoleńca stawała się osoba wyzwalająca, wobec której wyzwoleniec miał określone obowiązki. Musiał wykonywać usługi do których zobowiązywał się jeszcze przed wyzwoleniem. Na wyzwoleńcu ciążył również obowiązek alimentacyjny wobec patrona, musiał mu okazywać posłuszeństwo i uległość. Patronowi przysługiwało prawo karcenia wyzwoleńca.
Osoby in mancipio i stany podobne:
In mancipio – osoby będące pod władzą pater familias w wyniku mancypacji. Były to osoby wolne ale przez swego zwierzchnika familijnego odsprzedane innemu w celu uzyskania korzyści materialnych.
Stany podobne:
- dłużnik oddany wierzycielowi na skutek postępowania aż do odpracowania zasądzonej kwoty
- człowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniądze aż do czasu uiszczenia kwoty wykupu
- osoba wolna lecz przywiązana do ziemi której nie wolno jej było opuszczać.
Obywatele rzymscy – nieobywatele – oprócz Cives Romani osobami wolnymi w Rzymie byli Latini czyli mieszkańcy Latium – terenów sąsiadujących z Rzymem. Otrzymali oni obywatelstwo rzymskie już przez samo osiedlenie się w Rzymie. Peregrini – czyli cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzymu mogli posługiwać się własnym prawem – prawem państwa, którego byli obywatelami – lub też ius gentium. Cudzoziemcy będący wrogami wojennymi nie mieli żadnych szans. W roku 90. P.n.e. doszło do wojny w czasie której sprzymierzeńcy zaczęli zagrażać Rzymowi, dlatego rok później uchwalono iulia et plautia papiria na mocy których nadano obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom Italii. Zrównanie wszystkich mieszkańców dokonano dopiero za czasów Karakalii, edykt ten wieńczył zaawansowany proces romanizacji imperium i definitywnego przekształcenia miasta – państwa Rzymu w jednolite państwo terytorialne.
Osoby sui Iuris i Alieni Iuris:
Sui Iuris – osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie
Alieni Iuris – osoby podlegające władzy zwierzchnika familijnego.
Na czele rodziny rzymskiej stał naczelnik domu, pater familias, którego władzy podlegała cała familia. Naczelnikiem tym mógł być tylko obywatel rzymski, mężczyzna. Nad dziećmi ojciec miał władzę – Patria potestas, uprawnienia w stosunku do żony – manus, władza nad niewolnikami – dominica potestas. W skład famili wchodzili też personae in mancipio czyli osoby wolne, sprzedane naczelnikowi rodziny przez innego pater familias.
Pokrewieństwo agnacyjne – wynikające z podległości władzy wspólnego przodka; spokrewnione było ze sobą rodzeństwo będące pod władzą swego ojca oraz dzieci synów. Pokrewieństwo to mogło powstać tylko ze strony ojca, gdyż tylko on mógł być dzierżycielem władzy w rodzinie. Dzieci kontynuowały rodzinę ojca, pod którego władzą się znajdowały.
Jak długo żył pater familias, osoby podlegające jego władzy pozostawały osobami Alieni Iuris. Osobami sui Iuris mogły stać się na skutek jego śmierci, bądź przez uwolnienie z władzy ojcowskiej (np. trzykrotne sztuczne sprzedanie syna).
Pokrewieństwo kognacyjne – oparte na powiązaniu węzłami krwi; zgodnie z nim krewnymi względem siebie pozostają osoby, w których żyłach płynie krew wspólnych przodków. Spokrewnienie w linii prostej (wszystkie pochodzą bezpośrednio lub pośrednio jedna od drugiej), w linii bocznej (nie pochodzą jedna od drugiej ale mają wspólnego przodka); w linii prostej krewni wstępni (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie po stronie ojca jak i matki), krewni zstępni (dzieci, wnukowie, prawnukowi w linii męskiej i żeńskiej); stopień pokrewieństwa oblicza się w obydwu liniach według liczby urodzeń – o stopniu pokrewieństwa decyduje liczba urodzeń potrzebnych do tego, by dane pokrewieństwo powstało; powinowactwo – stosunek powstały w wyniku zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków a krewnymi drugiego.
Zdolność prawna – (podmiotowość prawna) podmiot praw i obowiązków; możność bycia podmiotem praw i obowiązków; nabywana bądź z chwilą urodzenia, bądź z chwilą wyjścia spod Patria potestas. Nie mieli jej niewolnicy, nieobywatele i Alieni Iuris. Zdolność prawna zależala od trzech status: libertatis, civitatis, familiae. Zdolność prawną traciło się przez śmierć, bądź utratę status (np. przez utratę obywatelstwa bądź wolności); każda zmiana status powodowała uszczuplenie praw, największym była równoczesna utrata obywatelstwa i wolności, np. na skutek wyroku w procesie karnym; mniejsze uszczuplenie – utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności; najmniejsze uszczuplenie praw – przy zachowaniu wolności i obywatelstwa zmieniało się swoją pozycję w rodzinie.
Osoby prawne – [brak ścisłego, technicznego terminu] podmiotowość prawną posiada zespół osób (korporacja, stowarzyszenie) lub masa majątkowa (fundacja).
Jeszcze w okresie republiki kształtowało się pojęcie zdolności prawnej w odniesieniu do gmin, czyli pewnych jednostek, które przed podporządkowaniem ich państwu rzymskiemu tworzyły odrębne organizacje państwowe;
W okresie pryncypatu podobne uprawnienia uzyskały stowarzyszenia zakładane za zgodą senatu; stowarzyszeniami takimi były związki osób: wykonujących wspólny zawód (np. stowarzyszenia rzemieślników, kupców), lub związanych kultem religijnym. Do założenia stowarzyszenia prawo wymagało co najmniej 3 osób, ale do istnienia już założonego wystarczyła jedna. Miało swój majątek i kasę.
W początkach pryncypatu zaczął się również wykształcać fiskus – majątek państwowy pozostawiony do dyspozycji cesarza. Realizowany na drodze cywilnoprawnej zyskał status osoby prawnej z przywilejami.
W okresie chrześcijaństwa zdolność prawną uzyskały prawdopodobnie instytucje kościelne, dzięki czemu kościoły i klasztory mogły nabywać majątki, posiadać wierzytelności i długi.
W V – VI w. zaczęły powstawać fundacje dobroczynne, czyli masy majątkowe przeznaczone na cele dobroczynne (szpitale, przytułki dla bezdomnych).