Jerzy Bartmiński
Kolęda i jej odmiany gatunkowe
Kolędy są głównym czynnikiem organizującym sytuacje obrzędowe i modelującym ich przeżycie przez uczestniczących w ich ludzi poprzez połączenie w jedno słowa muzyki i zachowania. W kolędach można odnaleźć wszystkie podstawowe elementy ważne dla ludowego rozumienie sensów święta:
Wzajemne obdarowywanie się w spotkaniu człowieka z człowiekiem
Wzajemne obdarowywanie się w spotkaniu człowieka z bogiem
W regionie lubelskim zachowały się tradycje kolędowania noworocznego przy jednoczesnym bogactwie pieśni Bożonarodzeniowym. Dla obu odmian pieśni obowiązuje jedna nazwa kolęda zgodnie z tradycją języka staropolskiego. Biorąc pod uwagę kryterium intencjonalne Możemy dokonać podziału kolęd na grupy:
Kolędy Noworoczne- obrzędowe obchodzenie domów z życzeniami.
Kolędy żywe- związanie z zwyczajem chodzenia po kolędzie w boże narodzenia i nowy rok. Pełnią funkcje magiczno-agralną, zalotną oraz poetyka. Kolęda żywa czerpie z tradycji symboli ludowych. Jej intencją jest wyśpiewywanie dobrych życzeń adresatowi. Ich teść zarży od tego do kogo są kierowanie. Np. gospodarz
Poetyka tych kolęd tkwi w starej symbolice stąd wielowymiarowość i pojemność znaczeniowa motywów np. złoto.
Motyw wielkiej wody DUNJ- żywioł symbolizujący potencjalność początek i koniec wszystkiego. Siłą dającą życie regulującą i oczyszczającą. W okolicach Biłgoraja.
Kolędy dunajowe są swego rodzaju dorocznym widowiskiem obrzędowym łączącym tradycje składanie życzeń noworocznych i funkcje zalotów: chłopcy kolędują panną które im się podobają i na odwrót.
Kolędy Bożonarodzeniowe
Opowiadaj o zdarzeniach z narodzin Jezus
Kolędy te dają odpowiedź na pytanie jak to się odbyło. Tematy kolęd można ułożyć w chronologiczny ciąg: wygnanie z raju, narodziny Jezusa z kierowaniem uwagi na poszczególne postaci maryja juzef sam Jezus aniołów, przybycie pasterzy do betlejemskiej szopy, rzeż niewiniątek i ucieczka do Egiptu, młodość Jezusa. To co zostało zawarte w ewangelii zostało rozwinięte przez wyobraźnie ludową dodając szczegóły i zdarzenia które nie pojawiają się w kanonicznych źródłach zachowują one natomiast związek z apokryfami nowego testamentu {Apokryf (z greckiego "apokryphos" - ukryty), tekst niepewnego pochodzenia lub nieautentyczny, często o charakterze religijnym} i apokryficzną literaturą staropolską.
Rozwinięcie idzie w dwóch kierunkach
1 realistyczne przedstawienie szczegółów z życia świętej rodziny i pasterzy
2 eksponowanie cudownści jako znaku boskiej wszechwładzy nad światem (kolędy apokryficzne)
Witają Jezusa
Skierowany do narodzonego dzieciątka. Silnie widać w nich element dialogu. Wypowiadający się określeni są jako ubodzy ludzie, pastuszkowie, Polacy. Wykazują oni czuły stosunek do dzieciny i deklarują gotowość bezinteresownego służenia jej. Wykorzystywane w jasełkach
Refleksyjne- interpretują sens zdarzeń
Silnie uwikłane w tradycję kościelnego nauczania o bożym narodzeniu z drugiej strony nawiązują do ogólnokulturowego mitu o świecie na opak
Kolędy przystosowane do nowych sytuacji towarzyskich i społecznych.
Intencją takiego przystosowania jest modelowanie aktualnej sytuacji na wzór sytuacji świątecznej lub biblijnej. Mogą one mieć charakter doniosły, poważny lub być parodią kolęd.