KOLĘDA
Współcześnie nazwa kolęda funkcjonuje niemal wyłącznie jako określenie utworów o tematyce bożonarodzeniowej, zakres znaczenia terminu był jednak historycznie zmienny.
Nazwa „kolęda” pochodzi od łacińskiego słowa calendae, co oznaczało „pierwszy dzień miesiąca”. Termin ten stosowany był
w starożytnym Rzymie. Najbardziej znacząca była kalenda styczniowa, bowiem od 153 r. przed Chrystusem 1 stycznia konsulowie prawnie obejmowali swój urząd w całym imperium rzymskim. Przy reformie kalendarza w roku 46 przed Chrystusem zadekretowanym przez Cezara Juliusza potwierdzono 1 stycznia jako początek roku administracyjnego. Obchodzono, więc ten dzień niezwykle uroczyście. Odwiedzano się wzajemnie, obdarowywano podarkami, śpiewano okolicznościowe piosenki. Wraz
z przyjęciem chrześcijaństwa zwyczaje te stopniowo powiązane zostały z okresem bożonarodzeniowym, czyli z początkiem obchodów rachuby nowego czasu, "nowej ery", czyli narodzin Chrystusa.
Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa.
Do XVI wieku jako kolędę określano jedynie niezwiązane z religią chrześcijańską życzeniowe pieśni noworoczne śpiewane przez chodzących po domach, odpowiednio przebranych (znaczenie symboliczne) kolędników. W Polsce do kolęd noworocznych, wywodzących się z obrzędowości prasłowiańskiej bądź rzymskich Saturnaliów i Calednae Januare (obrzędy rzymskie mogły dotrzeć na Słowiańszczyznę za pośrednictwem Rumunii), od wieków przenikały pierwiastki chrześcijańskie, czego owocem jest do dziś żywotna forma pośrednia między życzeniową kolędą a pieśnią nabożną (tego rodzaju kolędy przetrwały m.in. na Kielecczyźnie, na Lubelszczyźnie, w Rzeszowie i na Mazowszu wschodnim).
[ Niektórzy badacze ( m.in. P. Caraman, L. Winogradowa, J. Bartmiński) proponują objęcie terminem kolęda także pieśni wiosennych, ze względu na wspólne z pieśniami śpiewanymi w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku funkcje religijno - kultowe, bazujące na przekonaniu o uczestnictwie w obrzędzie przejścia (w sensie religijnym, kalendarzowym, wegetacyjnym) oraz podobny schemat dokonywania tegoż obrzędu (chodzenie po domach po wykupie, po dyngusie, z gaikiem-maikiem, wygłaszanie życzeń, śpiewanie pieśni). Z perspektywy literaturoznawczej najważniejsze wydają się jednak teksty opiewające narodziny Chrystusa (ich wyłącznie dotyczą dalsze rozpoznania). ].
Pierwotnie utwory te nazywano rotułami, symfoniami, pieśniami, kantykami, kantyczkami. Nazwa kolęda na określenie tego rodzaju dzieł upowszechniła się dopiero w wieku XVIII. Podaje się niekiedy, iż polski zbiór kolęd bożonarodzeniowych obejmuje około 10 000 pieśni, faktycznie jednak znanych jest zaledwie kilkaset pochodzących z różnych epok realizacji gatunku, z czego około 70 to utwory do dziś wykonywane.
Podstawowym źródłem wiedzy o opisywanych zdarzeniach w kolędach jest Biblia - ze Starego Testamentu zaczerpnięto wątek upadku pierwszych rodziców uzasadniający konieczność przyjścia na świat Zbawiciela oraz postaci patriarchów i motyw oczekiwania na Mesjasza; z Nowego Testamentu pochodzą informacje o okolicznościach narodzenia Jezusa oraz - nierzadkie
w pieśniach bożonarodzeniowych - przewidywanie męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania Chrystusa.
Twórczość kolędowa wiele zawdzięcza także apokryfom uzupełniającym przekaz biblijny o liczne i barwne szczegóły. Zasadnicza część kolęd zasadza się na podstawowym gatunku „tryptyku” tematycznym, który tworzą:
Dzieciątko, Maryja i Józef w stajence,
pasterze,
Trzej Królowie.
Kolęda adaptuje rodzime realia, sacrum przeniesione zostaje na lokalny grunt - częstokroć pojawiają się tu całe rejestry polskich nazw występujących w Polsce roślin i zwierząt.
Głownie (mające swe początki w średniowieczu) typy kolęd to opiewające majestat Boga utwory o formie hymnicznej, których genezy upatrywać można w usamodzielniających się sekwencjach i hymnach bożonarodzeniowych oraz eksponujące niedolę małego Jezusa kolędy - kołysanki, które wziąć trzeba z tradycją zapoczątkowanych przez św. Franciszka z Asyżu widowisk jasełkowych (obecnych w Polsce końca XIII w., najbujniejszy rozkwit przeżywających w wiekach XVII i XVIII). Za jedno ze źródeł gatunku uznaje się także średniowieczne misteria.
Szerszy podział kolęd ze względu na sposób prezentacji tematu narodzenia Jezusa obejmuje:
kolędy przedstawiające (opiewające sceny z betlejemskiej stajenki),
teologiczne (wyjaśniające religijne znaczenie faktu narodzin Chrystusa),
witające (opiewające pokłon pasterzy i Trzech Królów),
kołysankowe (skupione na niemowlęctwie Jezusa).
Pierwsze średniowieczne kolędy polskie były utworami tłumaczonymi, wyraźne są tu wpływy łacińskie i czeskie (np. pochodząca z XV w. kolęda Anioł pasterzom mówił to przekład z łaciny).
Renesans to czas tworzenia kolęd protestanckich (ściśle związanych z tekstami biblijnymi, często tłumaczonych z niemieckiego; kolędy te zanikły w ciągu XVI stulecia) i powielających hymniczne i kołysankowe formy średniowiecza kolęd katolickich. Na okres ten datują się pierwsze drukowane zbiory kolęd, zwane kantyczkami.
Najbujniejszy rozwój gatunku przypadł na wiek XVII - powstało wówczas bardzo wiele kompozycji (barokowa Kantyczka Chybińskiego), m.in. jedna z najpopularniejszych do dziś kolęda - Przybieżeli do Betlejem J. Żabczyca (twórca znakomicie wykorzystywał ludowe schematy słowne i muzyczne, w czym upatrywać można sukcesu jego Symfonii anielskich, 1630). Kolędy tworzyli wówczas także J. A. Morsztyn, W. Kochowski, St. H. Lubomirski, K. Twardowski; ich teksty reprezentują jednak nury kolędy poetyckiej - to utwory „elitarne”, teksty, które nie weszły do powszechnego obiegu. Najważniejszą innowacją baroku było pojawienie się pastorałki - kojarzonej z kulturą ludową i folklorem miejskim udramatyzowanej pieśni bożonarodzeniowej, genetycznie niezwiązanej z folklorem (w XVII i XVIII w. upowszechniającej się jednak wśród ludu), łączonej z realistyczno-epickim nurtem kolęd. Decydujący wpływ na powstanie tej formy miało oddziaływanie środowisk kościelnych - rozwój pastorałek zapoczątkowali wystawiający na scenie eklogi bożonarodzeniowe jezuici włoscy (ok. poł. XVI w., w Polsce - od 1573 r.).
Wzorce antycznych eklog oraz - w znaczenie większym stopniu - pieśni i tańców ludowych wykorzystane tu zostały celem szerzenia katolicyzmu. Na stały schemat pastorałki składaja się:
anielskie obwieszczenie Dobrej Nowiny,
droga pasterzy do Betlejem,
pokłon i składanie darów Dzieciątku,
droga powrotna pastuszków.
Temat pasterski nie implikuje tu aktualizacji mitu arkadyjskiego, sielankowej idealizacji życia w naturze. Pastorałki to teksty realistyczne („sztafaż” pasterskiej podróży jest wiernym odwzorowaniem warunków życia w XVII- i XXVII - wiecznej Polsce), wprowadzające komizm sytuacyjny, częstokroć rubaszne.
Zarówno kolędy jak i pastorałki to utwory łączące różne środki wyrazu: słowo, muzykę i - w mniejszym zakresie - taniec. Filiacje muzyczne poświęcone są już w samych utworach - zarówno ich konstrukcji (regularność wersyfikacyjna i refreniczność większości kolęd i licznych fragmentów pastorałek), jak i w warstwie sentymentalnej - Jezusowi przygrywają pasterze i aniołowie, a „wszystko stworzone śpiewa Panu swemu”. Pojawiają się tu bardzo liczne nazwy instrumentów ludowych (róg, fujarka, piszczałka, bębenek, drumla, skrzypce, kobza, cymbały, trąbka, szałamaje) i, rzadziej, dworskich (wiola, puzon, szpinet, fagot, kornet, organy).
Co więcej, popularność kolęd wiązać należy z faktem, iż teksty te śpiewano na nutę znanych pieśni ludowych i popularnych tańców (np. W żłobie leży wykorzystuje melodię poloneza dworskiego; sięgano także po mazury, oberki, kujawiaki, zbójnickiego, gonionego czy menueta). Kolędy układane do powszechnie znanych, częstokroć bardzo żywych melodii zachęcały również do tańca.
W kolejnych wiekach kolęda nie rozwijała się już tak żywiołowo jak w dobie baroku. W XVIII w. powstała jednak popularna do dziś, śpiewana na melodię dawnego poloneza koronacyjnego, kolęda Bóg się rodzi F. Karpińskiego; w. XIX T. Lenartowicz stworzył kolędę Mizerna, cicha; trwały wkład wieku XX to „kolęda oświęcimska” Nie było miejsca dla Ciebie. Dwa ostatnie stulecia to również czas licznych literackich nawiązań do kolęd (tekstów obejmowanych niekiedy nazwą „poezja bożonarodzeniowa”), znanych m. in. z twórczości A. Mickiewicza, J. Słowackiego, T. Gajcego, T. Nowaka, E. Brylla. Forma pastorałki okazała się inspirująca dla T. Czyżewskiego i J. Harasimowicza.
Powstały również liczne kolędy „okolicznościowe”, często będące trawestacjami dawnych kolęd:
kolędy - skargi np. Nie było miejsca dla Ciebie
kolędy patriotyczne, wśród których wyróżnić można:
kolędy powstańcze,
socjalistyczne (!),
okupacyjne,
robotnicze,
strajkowe,
kolędy internowanych.
Kantyczki - zbiór kolęd. Wyraz kantyczka jest zdrobnieniem od kantyka (łac. Cantica) i oznaczał pieśń religijną, zwłaszcza kolędę. W rękopisie z w. XVII (Kantyczki Chybińskiego), pochodzenia klasztornego, pieśń wstępna ma tytuł:
Kantyka 1. Salutacyja nowonarodzonego Pana Jezusa”.
Zbiorki takie, sięgające początków w. XV (najstarszy puławski z r. 1521, późniejszy kórnicki z 1555 r.), sporządzono po klasztorach, jako podręczne śpiewniki, przy czym w w. XVII miewały one specjalny format, szerokość ich była większa od wysokości, zapewne ze względu na zapis nutowy. Zwyczaj ten zachowano również w drukach, które począwszy od wczesnych lat w. WVIII, ukazywały się w drukarniach zakonnych, paulińskiej w Częstochowie (od r. 1737), misjonarskiej w Wilnie i in. Ustalenie ich kolejności chronicznej jest trudne, kantyczki bowiem były książkami użytkowymi i ulegały zniszczeniu, tak że egzemplarze ich należą do białych kruków.
W połowie XIX w., gdy kantyczki poczęły budzić żywe zainteresowanie, zadokumentowane m.in. wykładem paryskim Mickiewicza, który zresztą nazwę tę stosował nie tylko do zbioru kolęd, lecz do śpiewnika obejmującego różne pieśni religijne, typ kantyczki ustalił się od chwili ukazania się zbioru - ks. M. Mioduszewskiego. Zebrał on kilkaset kolęd z dawniejszych druków i rękopisów i wydał je bardzo starannie, stwarzając pewnego rodzaju kanon, powtarzalny stale przez wykładowców późniejszych.
Pastorałka wywodzi się od łacińskiego pastoralis (pasterski). Jest to skromna rozmiarami kolęda, której głównymi bohaterami są pasterze składający hołd i dary nowo narodzonemu. Najczęściej przebiega według schematu: zwiastowanie anielskie, zamieszanie wśród zbudzonych pasterzy, droga do Betlejem, adoracja Dzieciątka i zabawa przy żłóbku, głośna muzyka powodująca interwencję Józefa. Inne motywy to pokłon przedstawicieli innych narodów i zawodów czy hołd ptasi. Towarzyszy jej zwykle melodia taneczna, nierzadko zaczerpnięta z pieśni popularnej. Treść w pastorałkach jest wybitnie spolszczona. Ich unarodowienie miało dwa etapy, pierwszy w wieku XVII. Zamieniano wówczas wszystkie realia w ten sposób, że zamiast palm pojawiały się świerki i jodły, grotę zastąpiła szopa, a pasterze otrzymali polskie imiona: Wojtek, Staszek, Jasiek. Drugie unarodowienie nastąpiło w okresie zaborów, a dokładniej od powstania listopadowego. Boże Narodzenie wiązano z nadzieją na odzyskanie niepodległości. "Do stajenki Polacy przybyli i pytają Pana: Czy się też odrodzi Ojczyzna kochana. Dzieciątko się śmieje, więc miejmy nadzieję".
Saturnalia - to doroczne święto ku czci Saturna obchodzone w starożytnym Rzymie. Saturnalia obchodzono przez kilka dni od 17 grudnia. Było to święto pojednania i równości. Zawieszano wówczas prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej, niewolnicy świętowali na równi z wolnymi. Saturnowi składano ofiary, a orszaki weselących się ludzi zmierzały przez całe miasto na uczty i zabawy. Ojców rodzin obdarzano podarkami - głównie woskowymi świecami
i glinianymi figurkami (jako symbol ofiar z ludzi składanych Saturnowi we wcześniejszych czasach).
Ekloga - początkowo wiersz wybrany z jakiegoś zbioru poezji, później określenie utworu o tematyce pasterskiej, opisującego szczęśliwe życie na łonie natury, równoznaczne z rzym. bukoliką; sielanka, idylla.