Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze pod red. Antoniny Kłoskowskiej

Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku pod red. Stefana Amsterdamskiego
i in. T. I, Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze pod red. Antoniny Kłoskowskiej, Wrocław 1991.

(opracowanie)

Antonina Kłoskowska, Kultura

Powstanie i rozwój pojęcia

Człowiek jest twórcą i uczestnikiem kultury.

W najczęściej wyodrębnionych naukach o kulturze jako całości, etnologii
i etnografii, za przedmiot badań obrano ludy pierwotne, przedpiśmienne, opisując i analizując ich obyczaje.

Obecnie na określenie nauki mającej za cel poznanie kultury i analizę kultury powiązanej z człowiekiem jako jego dzieło i przedmiot jego doświadczenia używa się zazwyczaj pojęcia antropologia kultury.

Antropologowie początkowo zajmowali się fizyczną stroną człowieka, jego naturalnymi odruchami i funkcjami.

Pierwotnie termin kultura oznaczał uprawę roślin (cultura od colere `uprawiać').
W tym znaczeniu mówimy np. o kulturze ryżu, kulturze bakterii, co w rolnictwie oznacza przekształcenie przez ludzką umiejętną pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej użyteczny, pożądany przez człowieka.

Cicero uważał, że filozofia to kultura ducha (cultura animi).

Joachim Lelewel: kultura obejmuje: religię, moralność, obyczaje, organizacje społeczne, pracę fizyczną i umysłową, nauki i sztuki.

U Adama Mickiewicza - kultura obejmuje „postęp i doskonalenie społeczne”.

Samuel Pufendorf - kultura to `ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzanych przez człowieka (zwłaszcza instytucje polityczne i zasady regulujące ludzkie działania w myśl wskazań rozumu)'.

Johann Gottfried Herder: każdy lud żyjący na Ziemi posiada jakąś kulturę stanowiącą ogniwo łańcucha obejmującego cały świat ludzki.

podobnie uważał Bronisław Malinowski
kultura jest społeczna, międzyindywidualna, zbiorowo wytwarzana i wspólna ludziom w obrębie wyższych lub szerszych grup, kręgów, warstw, klas
i społeczności
źródła kultury wynikają z natury gatunku ludzkiego, ale jej rozwój historyczny oddala poszczególne pokolenia coraz bardziej od tych źródeł, tworząc dystans, którego nie da się pokonać mocą izolowanego indywidualnego wysiłku

Edward Tylor, 1871: kultura (cywilizacja) - złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenie, sztukę, prawo, moralność, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności
i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.

Stefan Czarnowski: kultura - zobiektywizowany dorobek wspólny szeregowi grup społecznych, zdolny rozszerzać swój zasięg w czasie i przestrzeni.

Ralf Linton: kultura - konfiguracja wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy są podzielane (wspólne) i przekazywane przez członków danego społeczeństwa.

Alfred Kroeber, Clyde Klucklohn, 1952 - 150 definicji kultury

definicje genetyczne, historyczne, psychologiczne

W ujęciu dystrybutywnym - badanie kultur jako odrębnych całości charakterystyzujących się swoistą strukturą i tworzących systemy wyodrębnione.

Koncepcja normatywna - nacisk na modele, wzory, zasady wartościowania
jako na elementy kultury.

modele normatywne - określające zasady ludzkiego działania

Istota kultury

Kultura polega na swoistym porządku ludzkiego życia, na jego sposób ukształtowania w drodze historycznych doświadczeń ludzkich grup.

Florian Zaniecki: porządek kultury - ład stosunków między wszystkimi rodzajami czynności ludzkich.

religia, język, literatura, sztuka, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizacje społeczne, techniczna produkcja, wymiana ekonomiczna, filozofia, nauka

Działania i pochodne od nich przedmioty są elementami kultury stanowią zewnętrzną, zobiektywizowaną postać kultury. Są intesubiektywnie dostępne,
tzn. mogą być postrzegane i doświadczane przez wielu ludzi.

Niezbędny jest aspekt wewnętrzny - zinternalizowana postać kultury tkwiąca
w świadomości ludzi.

Kultura - zespół wartości, którym odpowiadają postawy. Wzory, normy, oceny
i przekonania im towarzyszące są tkwiącym w świadomości ludzi i sterującym ich działaniem wyznacznikiem postaw składających się na zinternalizowaną warstwę kultury.

Antropologowie kultury wyróżniają wzory jawne i tajne.

wzory ukryte - wzory kultury, świadomie doświadczane psychicznie stany, odnoszące się do działania jako jego normy i wzory, ale nie przejawiające się w działaniach i ich wytworach

pewne prawidłowości ludzkiego zachowania o charakterze kulturowym nie mają odpowiedników we wzorach uświadamianych sobie przez działających

Ward H. Goodenough: kultura - to, co mieści się w umysłach i sercach ludzi,
to, co należy widzieć i w co wierzyć, aby móc być członkiem określonego społeczeństwa.

Clifford Geertz określał stanowisko etnografii poznania jako skrajny subiektywizm
i formalizm.

Wszystkie zjawiska realizacji formalistycznie pojętej kultury należałoby uwzględnić przynajmniej jako wskaźniki. Byłoby to rozwiązanie sztuczne.

Świadomościowy, zinternalizowany aspekt kultury jest bardzo ważny.

Kultura stanowi wieloaspektową całość, w której drogą analizy wyróżnić można zinternalizowaną, tkwiącą w świadomości ludzi warstwę norm, wzorów i wartości. Warstwę działań będących zobiektywizowanym wyrazem tamtej sfery. Warstwę wytworów takich, czynności stających się przedmiotem kulturowych działań.

Dziedziny i kategorie kultury

Do kultury zalicza się wszystkie rozpowszechnione w jakiejś ludzkiej społeczności obyczaje.

Kultura duchowa - filozofia, religia, nauka, sztuka.

Cały świat kultury tworzony jest przez człowieka na zasadzie współzależności postaw i wartości.

Kategorie przedmiotów ludzkich zainteresowań i interesów:

konkretne przedmioty pozaludzkiego świata stworzonego przez ludzi
i zjawiska naturalne stanowiące obiekt ludzkich działań
inni ludzie, partnerzy wzajemnych oddziaływań
wartości symboliczne powstające w świadomości ludzi, ale mające zewnętrzny wyraz w postaci zjawisk i przedmiotów stanowiących
ich zobiektywizowaną postać, będących nośnikami symbolicznych znaczeń

ta kategoria bywa najczęściej rozumiana po prostu jako kultura
znak - zjawisko odnoszące się w świadomości i działaniu danej społeczności ludzi do czegoś innego niż on sam

znak przywodzi na myśl coś, czym sam nie jest, lub wywołuje reakcję w części przynajmniej taką, jaką musi wywołać przedmiot oznaczany
znak polega na stosunku między czymś, co oznacza (signans)
a tym, co jest oznaczane (signatum)

każde postrzeganie zjawisk może być nośnikiem znaczenia

język - najważniejszy system znaków, jakie tworzą kulturę

obok języka - system znaków dźwiękowych, plastycznych, ruchowych (kinezyjnych) i przedmiotowych
semioza - proces posługiwania się znakami

procesy semiozy wpływają w istotny sposób
na kształtowanie się ludzkiej osobowości

Wg niektórych teorii cała kultura ma charakter semiotyczny, znakowy.

Pansemiotyzm - przekonanie o powszechności znaczeń, cechujący społeczeństwa pierwotne i tradycyjne. Nie opiera się na trafnej obserwacji faktycznych związków zjawisk.

Tylor: cywilizacja = kultura.

Lewis Henry Morgan: cywilizacja to najwyższe stadium rozwoju ogólnie pojmowanej kultury.

Cywilizacja - całe kompleksy kultur odznaczających się pewnymi wspólnymi rysami i podobieństwem warunków bytu.

Adolf Weber wyróżnił dwa rodzaje cywilizacji:

cywilizacja zewnętrzna - kultura bytu
cywilizacja wewnętrzna - ład stosunków społecznych
i ich instytucjonalna regulacja

Ład społeczny jest jedną z kategorii ogólnie rozumianej kultury. Inną kategorią jest społeczeństwo - sieć wzajemnych oddziaływań ludzi (sieć interakcji); inspiruje ono całość kultury i dokonuje transmisji wzorów realizowanych we wszystkich dziedzinach kultury, czyni je sferą wspólnych wartości ludzi w sferze bytu i sferze symbolicznej. Kultura socjetalna - proces realizowany przez ludzi połączonych wspólnością wzorów i wartości, a nie po prostu zbiorem ludzkich osobników.

Kultura symboliczna

Symbol - postać znaku, który nie ma desygnatu o realnej, konkretnej postaci.

Sam nośnik znaczenia, przedmiot oznaczający, staje się wyczuwalny i ważny.

Symbol w swym postrzegalnym aspekcie sam staje się wartością.

Symbole stanowią cel samoistny, przedmiot bezinteresownego pragnienia i afirmacji.

Tworzona przez symbole część ludzkiego świata odznacza się swoistym rodzajem sztuczności.

Kultura symboliczna odpowiada istotnym ludzkim potrzebom. Występuje
we wszystkich typach społeczności ludzkich, tj. towarzyszy na wszystkich poziomach historycznego rozwoju wszystkim postaciom socjetalnej kultury i kultury bytu.

Religia

Religia stanowi dziedzinę kultury symbolicznej.

Dwie postaci instrumentalizmu religijnego:

eschatologiczny, tzn. odnoszący się do ostatecznych spraw i losów człowieka, do zbawienia (lęk przed potępieniem)
doczesny

Nauka

Nauka - system kultury symbolicznej.

Można ją uznać za wynik potrzeby poznania.

Instrumentalność prakt. nauki jest sprawdzona empirycznymi faktami (odnosi się to głównie do nauk przyrodniczych i tzw. nauk ścisłych i technicznych).

Nauka ma cechy autoteliczne, cechy bezinteresowności. Funkcje jej nie są jednak wyłącznie autoteliczne.

Sztuka

Znaki stosowane w sztuce najlepiej odpowiadają definicji symbolu. Są abstrakcyjne, wieloznaczne, samozrotne, tj. zatrzymujące na sobie uwagę twórcy i odbiorcy.

Jedność pluralizm i hierarchia wartości kultury symbolicznej

Rdzeń kultury symbolicznej - kanon wartości, tj. zespół konkretnych elementów kultury symbolicznej, przekazów w postaci sformułowanych legend, ideologii, opisów postaci historycznych, dzieł artystycznych i literackich.

Kultura symboliczna złożonego społeczeństwa nie jest nigdy całkowicie jednolita. Odzwierciedla warunki bytu, klasowe podziały społeczeństwa, tradycje regionalne, zróżnicowanie narodowościowe, wpływy zewnętrzne docierające w procesie dyfuzji. W takich społeczeństwach współistnieją zwłaszcza trzy charakterystyczne typy kultury: ludowa, popularna i elitarna.

Trzy układy kultury:

polegający na bezpośredniej i nieformalnej interakcji (wzajemnym oddziaływaniu) - charakterystyczny dla kultury ludowej, cechuje on także kulturalne treści tworzone i przekazywane w obrębie rodzin, grup rówieśniczych młodzieży, grup koleżeńskich i towarzyskich kręgów
obejmuje treści tworzone i przekazywane w bezpośrednich kontaktach twórców i odbiorców, ale w ramach określonych ścisłymi regułami, formalnie zorganizowanych instytucji (szkoła, kościół, teatr, filharmonia, domy kultury)
wykorzystuje trwałe środki przekazu (pismo, druk, reprodukowany obraz, taśma filmowa lub elektroniczne środki przekazu), kontakt twórcy i odbiorcy jest tylko pośredni

największa swoboda wyboru

Kultura ludowa, kultura popularna i kultura elitarna

Kultura ludowa:

niezawodowa twórczość i bezpośrednie przekazywanie w drodze ustnej tradycji
komunikatywność
łatwość odbioru
bliski kontakt między twórcą a odbiorcami, ich przeniknięcie wspólną tradycją
sztuka, wierzenie i wiedza ludowa splatają się ze sobą
spontaniczna i wolna od alienacji - nie przeciwstawiająca się jednostce jako coś zewnętrznego, narzuconego i tłumiącego jej podmiotowe dążenia
i aspiracje

Kultura popularna (masowa):

szeroki zasięg - odbiorcami są liczne kategorie osób z wszystkich klas społecznych
kultura III układu
stanowi rezultat zastosowania środków techniki masowego komunikowania umożliwiającego zwielokrotnienie przekazu
masowy odbiór
łatwa dostępność pod względem finansowym
przystępność
atrakcyjność pod względem treści
standardyzacja
uproszczenie
produkowana przez wyspecjalizowanych twórców
przedmiot krytyka
zgodność z faktycznymi gustami najliczniejszej grupy uczestników życia kulturalnego

Kultura elitarna:

oryginalna twórczość uznana przez wysoko wyspecjalizowanych, wykwalifikowanych sędziów - krytyków artystycznych oraz specjalistów
w dziedzinie nauki - i uzyskująca aprobatę w środowisku samych twórców
odbiór jej treści wymaga szczególnych kwalifikacji
trudna
trudno dostępna - nieliczne egzemplarze, wysokie koszty
część dzieł - zachowuje trwałą pozycję przez wieki i składa się na dorobek kulturalny ludzkości
ograniczenie liczby jej uczestników wiąże się z charakterem jej treści
niedemokratyczna
wytycza drogi dalszego rozwoju szerzej dostępnej wiedzy, sztuki, religii
inspiruje w pewnej mierze kulturę popularną i częściowo przenika
przez masowe kanały kulturowego przekazu do szerokiej publiczności

Funkcje symboli i wartości

Symbole są interpretowane zawsze indywidualnie, ale często manifestowane
i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresji.

WARTOŚCI

0x08 graphic

UZNAWANE RZECZYWIŚCIE REALIZOWANE

ZA GODNE POŻĄDANE W DZIAŁANIU

POŻĄDANIA

0x01 graphic

Antonina Kłoskowska, Kultura narodowa

Kultura narodowa - szeroki i złożony układ (syndrom) sposobów działania, norm, wartości i symboli, wierzeń, wiedzy i dzieł symbolicznych, które przez jakąś zbiorowość społeczną uważany jest za własny, jej w szczególności przysługujący, wyrosły z jej tradycji i historycznych doświadczeń oraz obowiązujący w jej obrębie.

Zbiorowość o wspólnej kulturze nazywa się narodem.

Kultura narodowa - syntagma, w której występują obok siebie przyległe elementy różnych syntaktycznych kategorii, tworząc wspólny układ o określonej strukturze.

język
często religia
określone sposoby bycia
przekonanie o wspólnym pochodzeniu
swoiste symbole odnoszące się do całości grupy, do jej związków z tradycją
terytorium narodowe (ziemia ojczysta)

Kultury narodowe trzeba odróżniać od kultur etnicznych stanowiących
ich wcześniejszą albo zredukowaną postać.

Dwa typy więzi narodowych:

nawykowe przestrzeganie obyczajów, język, związku z lokalnym środowiskiem określone przez badaczy jako prywatna, mała ojczyzna,
więź ideologiczna polegająca na świadomym, refleksyjnym przywiązaniu
do wartości narodowych kultury i ojczyzny ideologicznej jako jej syntetycznego symbolu.

Etnocentryzm i ksenofobia - pojęcia wprowadzone przez George'a W. Sumnera.

Sfera symboliczna staje się dziedziną swobodnego przepływu treści, idei i wartości.

0x01 graphic

Aldona Jodłowska, Kontrkultura

Pojęcie kontrkultura wprowadził Theodore Roszak w 1969. Jest to ruch, który wyraża się w sprzeciwie, w odrzucaniu podstawowych idei i wzorów kultury zastanej
i wyrastające z niego próby tworzenia kultury nowej, mającej zastąpić zanegowaną rzeczywistość.

hippisi
teatr otwarty
teatr uliczny
ruch Provo (Partia Krasnoludków)
Międzynarodowe Stowarzyszenie Sytuacjonistów
społeczność wschodniego Londynu
„Arts Laboratiry” - Centrum Wolnej Twórczości
ruch wyzwolenia kobiet

Kultura alternatywna

Kultura alternatywna - pozytywna część działań ruchu kontrkultury.

ruch ekologiczny
ruch wyzwolenia kobiet
ruch walczących o zmianę statusu społecznego mniejszości seksualnych
ruch alternatywnej technologii
eksperymenty wspólnotowe
próby odbudowywania społeczności lokalnych w biednych dzielnicach miast
alternatywne wydawnictwa i ośrodki informacyjne
alternatywna medycyna i dietetyka
happeningi
ruchy antypsychiatryczne
niekonwencjonalna muzyka i plastyka
grupy religijne działające poza ramami oficjalnych Kościołów

i wiele innych

Kontrkultura w Polsce

hippisi
młodzi terapeuci - ruch psychoterapii humanistycznej
grupy religijne nawiązujące do tradycyjnych religii Wschodu
grupy twórcze, artystyczne i paraartystyczne

Teatr „Laboratorium”
„Pracownia-Klub”
„Grupa Działania”
„Galeria Repassage”
punk-rock
Pomarańczowa Alternatywa

0x01 graphic

Maria Renata Mayenowa, Język

Wstępna definicja języka

Język jest czysto ludzkim, nieinstynktownym sposobem komunikowania myśli, uczuć i pragnień za pomocą systemu celowo produkowanych symboli, które w swej pierwotnej postaci mają charakter słuchowy i są produkowane przez tzw. „organa mowy” (Bernard Sapir, 1921).

Znak językowy

Signans - ciąg dźwiękowy (franc. signifiant).

Signatum - strona treściowa (franc. signifie).

Fonem i cechy dystynktywne

Np. i oraz y to może być jeden fonem.

Cecha miękkości i twardości spółgłosek jest w języku polskim istotną cechą służącą różnicowaniu znaczeń.

Język i mówienie

Odróżnienie języka jako zespołu tych jednostek i reguł, które pełnią funkcje różnicowania znaków i określają zasady ich łączenia w większe całości,
od mówienia (indywidualnego wypowiadania się, jednostkowych, konkretnych wypowiedzi), aktualizującego w sposób zgodny z indywidualnością mówiącego jednostki i reguły językowe w ścisłym znaczeniu tego słowa.

F. de Saussure:

język jest społeczny, mowa jednostkowa jest indywidualna
z punktu widzenia językoznawstwa język stanowi istotę rzeczy, mowa jednostkowa jest czymś „ubocznym i mniej lub bardziej przypadkowym”
język jest wytworem, który jednostka biernie przejmuje, mowa jednostkowa jest indywidualnym aktem i przejawem inteligencji mówiącego

Mowa jednostkowa nie jest całkowicie dowolnym i przypadkowym aktem woli
i inteligencji jednostki. Mówiący chce być rozumiany.

Noam Chomsky - pojęcie „kompetencji językowej” i „performacji”.

Niebiologiczny charakter znaków języka

Znaki językowe są „produkowane” przez tzw. narządy mowy, które jako część biologicznej struktury człowieka, służą zupełnie innym celom.

Sama złożoność ruchów aparatu mowy nie stanowi o instynktownym charakterze produkcji znaków językowych. Stanowi o nim zasadnicza właściwość, polegająca
na tym, że dźwięki językowe istnieją tylko w uwikłaniu w pewną relację - jako jedna strona językowych znaków, którym przypisane jest znaczenie, a znaczenie istnieje tylko jako druga strona językowych znaków, której przypisana jest charakterystyka dźwiękowa.

Nieistynktowność, niebiologiczność znaków językowych stanowi ich cechę zasadniczą, a zarazem ujawnia, jak w tym i innych zagadnieniach związanych
z językiem trudno jest o proste rozstrzygnięcia.

Język jako system

System stanowi zbiór elementów zorganizowany w taki sposób, że każdy element pozostaje w związku z innymi elementami i z całością, w której spełnia określoną funkcję.

Znaczenie wyrazu

Znaczenie wyrazu złożone jest z elementów prostszych i stanowi hierarchiczną strukturę.

Równoległość w budowie singans i signatum

Podwójna artykulacja

Język jest bardzo ekonomicznym systemem, pozwalającym z bardzo niewielkiej liczby jednostek dźwiękowego budulca tworzyć bardzo wielką liczbę znaków.

W budowie wypowiedzi językowej można wyróżnić dwa podstawowe poziomy:

elementy nie obdarzone bezpośrednim znaczeniem
jednostki obdarzone znaczeniem

Mówimy tu o podwójnej artykulacji.

Morfem

Morfem - najmniejsza obdarzona znaczeniem cząstka językowego znaku.

Systemowość słownika

Słownik każdego języka jest zbiorem najbardziej otwartym i stale uzupełnianym, zbiorem, którego jednostki w stosunkowo nie tak długich odcinkach czasu tracą
i zmieniają wartości znaczeniowe pod wpływem potrzeb wynikających z sytuacji kulturowych.

Teoria pola semantycznego Josta Triera

związki systemowe wiążą nie cały słownik danego języka, lecz te jego wyrazy, które należą do tematycznego pola
hipoteza: wyrazy danego języka pokrywają całą rzeczywistość, wszystkie pola semantyczne i nie nakładają się częściami swoich znaczeń na siebie

Ekonomia języka

Jakobson: znaki języka i reguły ich wiązania w zdania stanowią „prefabrykowany” dla użytkowników języka kod.

Do prefabrykowanych znaków należą cechy dystynktywne, fonemy, sylaby, morfemy, wyrazy, wyrażenia idiomatyczne, tzw. klisze, przysłowia, gotowe powiedzenia.

Istnieją też „prefabrykowane” matryce słowotwórcze i składniowe, które narzucają pewne modele.

Niejednolitość kodu - rozpada się on na subkody.

Idiolekt - cechy indywidualnie charakteryzujące „kod” mówiącego.

Klasyfikacja znaków

Charles Sanders Pierce - schematyczna klasyfikacja znaków: wyróżnienie trzech klas ze względu na stosunek między signans a signatum:

znaki, w których stosunek między signans a signatum polega na faktycznym podobieństwie, np. rysunki, fotografie

diagram, w którym różnice wielkości pól i odległości odpowiadają różnicom wielkości lub następstwa przedstawionych zjawisk
znaki, w których relacja między signans a signatum polega na faktycznej przyległości

są to znaki, które same stanowią część tego, co znaczą

symptomy (oznaki)
symbole - znaki, w których stosunek między signans a signatum jest stosunkiem wyuczonej przyległości (imputet contignity); to np. znaki językowe

symbole zawierające elementy ikoniczności

takiej np., jaka występuje w nazwach o genezie dźwiękonaśladowczej
takiej, której charakter jest diagramatyczny

w konstrukcjach składniowych

Znaki języka odznaczające się obecnością elementu ikonicznego nazywa się symbolami ikonicznymi.

Do klasy symboli indeksalnych należą znaki języka, które Jakobson nazwał shifters (`przełączniki'), np. zaimki osobowe i wskazujące, morfemy gramatyczne czasowników i niektóre inne wyrazy okazjonalne.

Treść znaków jest zawsze ogólna.

Znaki o przeważającej relacji indeksalnej lub ikonicznej nie pozwalają
na metaforyzację lub znacznie tę możliwość ograniczają.

Przełączniki

Bardzo ważną możliwością, wyróżniającą język spośród innych znaków semiotycznych, jest możliwość operowania tzw. przełącznikami, głównie zaimkami osobowymi.

Przełączniki umożliwiają aktualizację języka i wprowadzenie elementów pragmatycznych, służą uruchomieniu uniwersalnych możliwości tkwiących w samej konstrukcji języka.

Możliwość mówienie o języku

Zdolność mówienia o języku i innych znakach - zdolność budowania komunikatów metajęzykowych.

Trzy istotne cechy języka jako systemu znaków przesądzają o jego komunikacyjnej doskonałości:

zasadnicza ogólność wartości znaczeniowych jego zasobów
zdolność mówienia o znakach
zdolność twórcza, zdolność wytwarzania nowych znaków

Funkcje komunikacyjne języka

referencjalna - dominuje w wypowiedziach, w których chodzi głównie
o zakomunikowanie sądów o świecie
ekspresywna - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest wyrażanie stanu mówiącego
impresywna - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest oddziaływanie na słuchacza
fatyczna - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest sprawdzanie trwania komunikacji
metajęzykowa - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest komunikowanie sądów o języku lub jego elementach
poetycka - dominuje w wypowiedziach, których istotą jest budowanie wypowiedzi kierujących uwagę odbiorcy na samą wypowiedź

Wielofunkcyjne możliwości znaków.

Uniwersalia językowe

Język jako własność wszystkich społeczności ludzkich, i tylko ludzkich, ma w swojej budowie cały szereg cech, które uważa się za uniwersalne, przysługujące wszystkim językom jako systemom wynikającym z właściwości ludzkiego umysłu, porządkującego świat w pewien określony sposób.

Uniwersalia dotyczą głównie gramatyki, systemu bardziej zamkniętego i bardziej trwałego niż słownik.

Uniwersalia językowe objawiają się na wszystkich poziomach organizowanie ludzkiego języka, a w pewnym sensie także ludzkich komunikatów.

Za uniwersalne uważa się niektóre kategorie gramatyczne, np. podstawowe części mowy, kategorię liczby czy podstawowe konstrukcje składniowe.

Język a kultura

Sapir: język jest heurystyczny, jego formy narzucają pewne sposoby obserwacji
i interpretacji.

Współczesna szkoła niemiecka zajmuje się głównie analizą słownika - odbiciem
w nim wartości kulturowych społeczności mówiących danym językiem i wpływem
na ich myślenie i skalę wartości tego systemu pojęć, który jest zakorzeniony w ich słownictwie.

Wskazywanie w strukturze pól semantycznych poszczególnych języków zależności od warunków życia mówiących nimi narodów i od wytworzonych w danej kulturze wartości.

Rola języka w kulturze jest niezaprzeczalnie olbrzymia, choć nie zawsze sprowadza się do odbicia w języku-kodzie wartości istotnych dla danej społeczności
lub do narzucenia przez język owych wartości.

Podstawy analizy wypowiedzi

Do opisu mówienia konieczne staje się czysto komunikacyjne pojęcie struktury tematyczno-rematycznej.

Temat odpowiada temu, o czym się faktycznie w wypowiedzi mówi i co mówiący ocenia jako znane słuchaczowi.

Remat jest tym, co się o temacie orzeka, co ma uzupełnić wiedzę słuchacza
i co nie musi być gramatycznie orzeczeniem.

Zachowania językowe

Możliwość wypowiedzi performatywnych jest dana w samym kodzie języka: zapewniają ją niektóre wyrazy użyte w określonych formach. Formy te to tzw. przełączniki.

Wyrazy te to czasowniki, w których treści zawarta jest treść słowa mówić.
Jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający; wystarczającego nie jesteśmy
w stanie podać.

0x01 graphic

Jan Szczepański, Inteligencja

Rozwój pojęcia

Koncepcja filozoficzna - Boecjusz i inni

inteligencja - `władza poznawcza człowieka występująca obok zmysłów, wyobraźni i rozumu', `swoisty byt', `władza poznawcza lub czynność tej władzy'

Teorie psychologiczne

`zdolność intelektu do logicznego myślenia, celowego działania, zdolność
do radzenia sobie z nowymi sytuacjami, rozwiązywanie problemów życiowych itp.'
`ogólna cecha osobowości'

Znaczenie socjologiczne, społeczne (od XIX wieku)

pierwszy raz w literaturze polskiej - u Karola Libelta (O miłości ojczyzny, 1844)
`zbiorowość społeczna'

Klasyfikacje definicji inteligencji

Klasyfikacja z 1960 roku:

definicje formalno-prawne

kryteria ustalające przynależność do inteligencji stanowi przepis

teorie, w których kryterium wyznaczonego zakresu nazwy są spełniane funkcje zawodowe lub funkcje w społeczeństwie

inteligencja jako zbiorowość nadająca kierunek życiu społecznemu, kształtująca opinie, pełniąca funkcje przywódcze itd.

definicje, w których wyróżnikiem inteligencji są rzeczywiste kwalifikacje
i umiejętności, niezależnie od kryteriów formalnych i od spełnianych funkcji

dyplom, wykształcenie, wysokie kwalifikacje zawodowe

teorie i definicje, w których wyróżnikiem są osobowe cechy psychiczne - stopień inteligencji, zdolności umysłowe, kwalifikacje moralne
definiowanie inteligencji jako warstwy kulturotwórczej, której główną funkcją jest tworzenie wartości kultury narodowej, ich utrzymanie, obrona
i kontynuacja

do inteligencji należą twórcy kultury „reprezentacyjnej”, kultury narodowej, a nie ludowej

definicje socjologiczne

inteligencja jako zbiorowość wytwarzająca swoiste instytucje, wzory zachowań, bariery oddzielające ją od innych warstw u grup
czy zajmującą ważne miejsce w procesie produkcji, w społeczeństwie, podziale pracy i udział w podziale dochodu narodowego

Struktura inteligencji i wewnętrzne hierarchie

Wyróżnienie przedstawicieli ze względu na pełnione funkcje następujących kategorii:

teoretycy - twórcy teorii naukowych, filozoficznych, moralnych

formułując nowe hipotezy wyjaśniające różne dziedziny zjawisk
i procesów, tworzą obraz świata materialnego, społecznego, świata wartości i symbolów - przyczyniają się do kształtowania poglądu
na świat
do grupy tej należą pracownicy naukowi (pracownicy państwowi
i niezależni intelektualiści)
twórcy wartości estetycznych („inżynierowie dusz”)

z barw, słów, dźwięków, materiałów tworzą poruszające umysły wizje piękna
są to literaci, scenarzyści, krytycy, publicyści, dziennikarze, plastycy, aktorzy, reżyserzy, wydawcy, muzycy, redaktorzy wydań, bibliotekarze, księgarze, nauczyciele, także twórcy-amatorzy itd.
twórcy ideologii

starają się tworzyć wizję świata lepszego
twórcy dążący do społecznego dobra
nie stosują metod badań naukowych
filozofowie
eksperci, specjaliści - uczeni praktycy

stosują swą wiedzę do rozwiązywania problemów występujących
w życiu społecznym
popularyzatorzy dzieł, poglądów, teorii, ideologii

pracownicy środków masowego przekazu
pracownicy propagandy
popularyzatorzy nauki i sztuki
część nauczycieli
inteligencja techniczna, inżynierowie, technicy

przekształcają zasoby świata naturalnego na środki zaspokajania potrzeb, na narzędzia pracy i maszyny, broń, na urządzenia komunikacji i porozumiewania się itp.
władza polityczna

aparaty biurokratyczne, ośrodki badawcze
pracownicy administracyjno-biurowi, urzędnicy

Inteligencja zawodowa - dyrektorzy, kierownicy przedsiębiorstw, instytucji, zakładów pracy, organizacji społecznych, urzędów itp.

Do inteligencji należą też przedstawiciele zawodów, które wymagają specjalistycznego wykształcenia - lekarze, nauczyciele itd.

Jan Szczepański, Intelektualiści

Koncepcje intelektualistów:

sokratyczne koncepcje intelektualistów

intelektualista - człowiek idei
tworzy wartość kultury i ich broni

koncepcje socjologiczne

„względnie bezklasowa warstwa”

pejoratywne koncepcje

lekceważenie intelektualistów

Stefan Amsterdamski, Nauka

Nowożytny ideał nauki

Nauka nowożytna rozwijała się pod wyraźnym wpływem neoplatonizmu.

Galileusz, Newton - zwolennicy metod empirycznych.

Autonomia nauki

Koncepcja autonomicznego podmiotu poznającego stanowiła filozoficzne uzasadnienie postulatu autonomii nauki jako instytucji.

Instytucjonalizacja nauki

Instytucjonalizacja jakiejś działalności:

uznanie przez społeczeństwo lub jakąś jego część, że spełnia ona ważną rolę społeczną cenioną dla niej samej
ukształtowanie się norm regulujących postępowanie i wzajemne stosunki tych, co ją uprawiają, norm, których przestrzeganie zapewniać ma realizację jej celów oraz autonomię wobec innych systemów instytucji społecznych
pewne przystosowanie się norm regulujących funkcjonowanie innych instytucji do tych, którym podporządkowana jest dana działalność