„Encyklopedia kultury polski XX w.”- Antonina Kłoskowska
Kultura
Powstanie i rozwój pojęcia.
Człowiek jest twórcą i uczestnikiem kultury.
Poznanie kultury ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia człowieka.
Antropologia kultury - nauka mająca za cel poznanie kultury wszystkich typów i poziomów oraz analizę kultury powiązanej z człowiekiem jako jego dzieło i przedmiot jego doświadczeń.
Pierwotne, łacińskie rozumienie kultury jako uprawy hodowli funkcjonuje do dziś w takich określeniach, jak „pole o wysokiej kulturze”, „kultura ryżu na Dalekim Wschodzie”, „kultura bakterii”.
Kultura jest więc rozumiana w tym pierwotnym ujęciu jako rezultat działań odniesionych do zjawisk naturalnych, ale w pewien sposób przeciwstawiających się naturze; jako ład narzucony przez człowieka podporządkowany ustalonym przez niego wzorom i wzorcom, a przy tym jako narzędzie zaspokojenia ludzkich potrzeb i sposób realizacji ludzkich celów w dziedzinie materialnego bytu.
Kult - słowo określające czynność skierowaną na bogów i przodków. Uważa się, że Marcus Tulius Cicero był pierwszym autorem, który użył słowa „kultura” w rozumieniu bardzo bliskim współczesnemu ujęciu. Nazwał on filozofię kulturą ducha.
Słowo „kultura” zastępował inny termin - cywilizacja.
Kultura wg. Joachima Lelewela, obejmuje: religię, moralność, obyczaje, organizację, społeczną, pracę fizyczną i umysłową, nauki i sztuki. Uczeń Lelewela, Mickiewicz, często używa słowa „kultura”, zwłaszcza gdy mówi o postępie i doskonaleniu społeczeństwa.
Samuel Pufendorf w swoim łacińskim dziele określa kulturę jako ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzonych przez człowieka, obejmujący zwłaszcza instytucje polityczne i zasady sprawiedliwości regulujące ludzkie działania w myśl wskazań rozumu.
Zjawiska odbiegające od przyjętych i aprobowanych reguł, choćby były szeroko rozpowszechnione i typowe dla całych społeczeństw określane są jako „niekulturalne”, a więc wyłączone z kultury.
Herder widział w kulturze swoisty dla człowieka sposób przystosowania się do warunków bytu i zaspokajania ludzkich potrzeb oraz regulowania stosunków społecznych. Podobną koncepcję kultury rozwinął w XX w. w swej funkcjonalnej teorii Bronisław Malinowski.
Kultura nie może być jednak indywidualnym tworem człowieka. Jest produktem współżycia ludzi, powstaje w toku ich wzajemnego oddziaływania i współdziałania, a trwając przez pokolenia rozwija się i wzbogaca w procesie historycznej tradycji.
Herder - zasadą człowieczeństwa są siły biologiczne i tradycja. Człowiek z natury jest zdolny do tworzenia i przejmowania kultury, ale dopiero za sprawą wychowania dokonuje się jego wprowadzenie do udziału w osiągniętym już dorobku kultury.
Edward Tylor w 1871 r. napisał: „Kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”.
Stefan Czarnowski ujmował kulturę jako zobiektywizowany dorobek wspólny szeregowi grup społecznych i dzięki swej obiektywności zdolny rozszerzać swój zasięg w czasie i przestrzeni. Czarnowski, zbliżając się do marksizmu, uważał pracę za podstawowy czynnik kultury.
Definicje określone przez Kroemera i Kluckhona jako genetyczne skupiały uwagę zwłaszcza na źródłach kultury, określając ją przez przeciwstawienie naturze jako część środowiska stworzoną przez ludzi w procesie ich społecznego współdziałania.
Definicje historyczne - uwypuklały rolę dziedziczenia, tradycji, traktując kulturę jako zbiorowy dorobek ludzkich grup.
Definicje psychologiczne położyły nacisk na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury i na jej funkcje w zaspokajaniu potrzeb i przystosowywaniu jednostek do warunków istnienia.
Dystrybutywne ujęcie kultury - odrębne całości charakteryzujące się swoistą strukturą i tworzących systemy, nie zamknięte wprawdzie, jednak wyodrębnione.
Koncepcja normatywna - nacisk położono na modele, wzory i zasady wartościowania jako na elementy kultury. Przekonania i modele normatywne określające zasady ludzkiego działania.
Istota Kultury
Kultura polega na swoistym porządku ludzkiego życia, na jego sposobie określonym bezpośrednio nie na drodze genetycznej, ale ukształtowanym w drodze historycznych doświadczeń ludzkich grup.
Florian Znaniecki określił ten porządek kultury jako „ład stosunków pomiędzy wszystkimi rodzajami czynności ludzkich” i włączał w jego zakres „religię, sztukę, język, literaturę, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizację społeczną, techniczną produkcję, wymianę ekonomiczną, a także filozofię i naukę.
Ludzkie działania - wyrażone we wzorach i modelach normatywnych. Są one elementami kultury.
Kultura nie wynika bezpośrednio z genetycznych uwarunkowań gatunku. Nie ma kultury bez świadomościowego aspektu realizowania działań, bez umiejętności. Kultura jako zespół wartości, którym odpowiadają postawy. Wzory, normy, oceny i przekonania im towarzyszące są tkwiącym w świadomości ludzi i sterującym ich działaniem wyznacznikiem postaw składających się na zinternalizowaną warstwę kultury.
Antropologowie kultury wyróżniają wzory jawne i ukryte.
Linton - ukryte wzory, czyli świadome doświadczane psychiczne stany, odnoszące się do działania jako jego normy i wzory, ale aktualnie nie przejawiające się w działaniach i ich wytworach
Ward H. Goodenough określa kulturę jako to, co mieści się w umysłach i sercach ludzi, to w co należy wiedzieć i w co wierzyć, aby móc być członkiem określonego społeczeństwa.
Dziedziny i kategorie kultury
Do kultury zalicza się: obyczaje, nawet gdyby budziły sprzeciw moralny np. ludożerstwo.
Kultura duchowa w obrębie filozofii, religii, nauki, sztuki.
Cały świat kultury tworzony jest przez człowieka na zasadzie współzależności postaw i wartości, czyli konkretne przedmioty pozaludzkiego świata stworzone przez ludzi, zjawiska naturalne stanowiące obiekt ludzkich działań. Inni ludzie - partnerzy wzajemnych oddziaływań. Wartości symboliczne powstające w świadomości ludzi, ale mające zewnętrzny wyraz w postaci zjawisk i przedmiotów stanowiących ich zobiektywizowaną postać, będących nośnikami symbolicznych znaczeń (jest rozumiana jako właśnie kultura).
W każdym ujęciu znak polega na stosunku między czymś, co oznacza (signans) a tym, co jest oznaczane (signatum). Bez użycia języka kultura ludzka nie mogłaby osiągnąć właściwej sobie złożoności. Istnieją systemy znaków dźwiękowych, plastycznych, ruchowych i przedmiotowych. Wg. niektórych teorii, cała kultura ma charakter semiotyczny, znakowy.
Pansemiotyzm - przekonanie o powszechności znaczeń, cechujący społeczeństwa pierwotne i tradycyjne, nie opierał się jednak na trafnej obserwacji faktycznych związków zjawisk. Pansemiotyzm w niektórych współczesnych teoriach kultury ma inne źródła aniżeli wiara w magię. Prowadzi do zatarcia różnic dzielących się na odrębne kategorie kultury.
Kategoria w nawiązaniu do marksowskiej terminologii jako kultura nazywana jest k. materialną lub cywilizacją.
Cywilizacja - Tylor używał ją zamiennie z terminem „kultura”. L.H. Morgan - cywilizacja to najwyższe stadium rozwoju ogólnie pojmowanej kultury, które następowało po etapie dzikości i barbarzyństwa. Cywilizacją nazywa się całe kompleksy kultur odznaczających się pewnymi wspólnymi rysami i podobieństwem warunków bytu.
Alfred Weber wyróżniał 2 rodzaje cywilizacji.
C. zewnętrzna - odpowiada temu co określono tutaj jako kulturę bytu.
C. wewnętrzna - ład stosunków społecznych i ich instytucjonalną regulację - społeczeństwo.
K. socjetalna - proces realizowany przez ludzi połączonych wspólnością wzorów i wartości, a nie po prostu zbiorem ludzkich osobników. W procesie tym doniosłą rolę odgrywa semioza. Bez użycia znaków nie byłoby możliwe funkcjonowanie ludzi w tak zróżnicowanych rolach, jakich wymaga złożone społeczeństwo, ani osiąganie właściwych im opozycji społecznych. Przez operowanie znakami i symbolami człowiek może wprawdzie zmienić ocenę swojej sytuacji życiowej. K. socjetalna, operując znakami, wzbogaciła i skomplikowała zewnętrzny wyraz podstawowych społecznych relacji.
Kultura symboliczna
Jeśli niecała kultura ma charakter semiotyczny to przynamniej znaki i symbole są jej kategoriami. Symbol sam staje się wartością. B. Malinowski nazywa kulturę sztucznym środowiskiem; podkreśla przy tym przystosowawcze funkcje tego środowiska służące zaspokajaniu różnych naturalnych i wtórnych potrzeb człowieka. K. symboliczna odpowiada bezpośrednio jakimś ludzkim potrzebom - dowodzi to samo jej istnienie. Nie jest wyłącznie samoistnym celem ludzkich działań. S.Ossowski podkreślał usilnie, że jeśli ktoś czyni coś dla samej sztuki, nie znaczy to, iż czyni tylko dla sztuki.
Religia
Religia stanowi dziedzinę kultury symbolicznej, której określenie z punktu widzenia autotelicznych wartości jest szczególnie skomplikowane. E. Durkheim - religia i jej funkcje sprowadzone zostały do integrowania społeczeństwa, którego upostaciowaniem ma być sakralny symbolizm religii. Sacrum - byt przekraczający wszelkie doświadczenia zmysłowe, transcendentny, usytuowany poza doczesnością. Dwie postacie instrumentalizmu religijnego:
Instrum. eschatologiczny - odnoszący się do ostatecznych spraw i losów człowieka, do zbawienia.
Instrum. doczesny - byty sakralne pojęte są zwykle jako siły potężne i zdolne do bezpośredniej ingerencji w sprawy doczesnego świata.
Etyczne aspekty religii zbliżają tę dziedzinę raczej do kultury socjetalnej aniżeli do bezinteresownej, autotelicznej kultury symbolicznej. Ekspresja jest rozumiana w związku z symbolizmem jako dostarczanie bezpośredniego zewnętrznego wyrazu stanom i przeżyciom twórcy symbolicznego przekazu.
Nauka
Nauka jako system kultury symbolicznej nacechowana jest inną postacią ambiwalencji aniżeli religa. Różnorodność dyscyplin naukowych i ich funkcji ogranicza możliwość ich jednoznacznej charakterystyki.
Platon - filozofia rodzi się ze zdziwienia, z podziwu i zainteresowania światem. Filozofia zaś oznaczała wówczas wszelką wiedzę. Instrum. religii opiera się na wierze. Instrum. praktyczna nauki jest natomiast sprawdzana empirycznymi faktami. W każdej z dwóch dziedzin k .symbolicznej występują odmienne rodzaje instrumentalizmu, subiektywny instrum. religii i obiektywny instrum. nauki.
Sztuka
Najbardziej charakterystyczną dziedzinę k. symbolicznej stanowi sztuka. Jej stosunek wobec praktyki społecznej jest szczególnie złożony, jej funkcje ekspresyjne szczególnie rozwinięte. Znaki stosowane w sztuce: abstrakcyjne, wieloznaczne, samozwrotne. W czasach nowożyt. Kant rozwinął koncepcję bezinteresowności zwłaszcza estetycznych doświadczeń.
A. Weber - kultura rozumiana jako k. symboliczna, za dziedzinę w której ustaje wszelka konieczność życiowa a człowiek wolny od naturalnych potrzeb oddaje się bezpośrednim doznaniom najcenniejszych wartości.
T. Peiper - przez sztukę trafić do mas społecznych, dostarczyć wyrazu ich najistotniejszym problemom.
S. Ossowski - przeżycia estetyczne należą do kategorii doświadczeń, które umożliwiają pełne, bezpośrednie doznanie zaspokojenia istotnych potrzeb człowieka [życie chwilą].
Sztuka może być stworzona też ze wzgl. praktycznych. np. komercjalnych. Sztuka oznacza również sztuczność. Zawarty w niej sens ma charkt. autoteliczny. Może być wykorzystana w heterotelicznych funkcjach.
Jedność, pluralizm i hierarchia wartości kultury symbolicznej
K. symboliczna była traktowana jako jednolity system zharmonizowanych wartości. Powiązana jest z systemem socjetalnej k. charakteryzuje się pewnym zespołem wartości naczelnych. Określane są jako k. dominująca, k.reprezentatywna, k. uprawniona.
Kanon oznacza zespół konkretnych elementów kultury symbolicznej, przekazów, ideologii, dzieł artystycznych. Dostarcza wzorców do naśladowania
K. reprezentatywną P.Bourdieu rozumie jako kulturę uprawnioną - jako rezultat symbolicznej przemocy wywieranej przez dominujące klasy społeczne narzucające masom własne zasady wartościowania i określoną hierarchię wartości kultury. K. symboliczna złożonego społeczeństwa nie jest więc nigdy jednolita. Typy kultur w społeczeństwach: k. ludowa, popularna, elitarna.
K. Ludowa: niezawodowa twórczość i bezpośrednie przekazywanie w drodze ustnej tradycji. Występuje w społecz. lokalnych, miejskich. Obcy może nie zrozumieć symbolicznego przekazu k. ludowej. Swoi członkowie odnajdują w niej znane treści i wartości. Sztuka wierzenia i wiedza ludowa splatają się ze sobą. Dzieli się na spontaniczną i wolną od alienacji.
K. popularna: szeroki zasięg, odbiorcami są liczne kategorie osób z wszelkich klas społecznych. Szerokie przekazywanie ale i masowe. Musza być łatwo dostępne pod wzg. finansowym i atrakcyjne pod wzg. treści. Wiąże się z rozrywką i z tworzeniem form sztuki służącej zabawie. Np. program TV, cyrk. Przekazuje dobrze znane nam wartości nie jest więc twórcza i oryginalna.
K. elitarna - składa się z oryginalnych twórczości uznanych przez wysoko wykwalifikowanych sędziów, krytyków. Odbiór treści wymaga kwalifikacji. Jest trudno dostępna (nieliczne egzemplarze). Zachowują trwałą pozycję przez stulecia i składa się na dorobek kultury ludzkości. Jest niezmienna, niedemokratyczna. Inspiruje kulturę popularną i częściowo przenika przez masowe kanały kulturowego przekazu.
Funkcje symboli i wartości
Dziedziny k. symbolicznej a także zabawa tworzą wyodrębnione choć zamknięte systemy. Symbole te są elementami rytuałów religijno- świeckich, narodowych, państwowych. Tym co symbolizowane może być ojczyzna, honor, wspólnota. Są interpretowane indywidualnie.
K. symboliczna jako sfera symboli i wartości pełnić może niewątpliwie integrujące funkcje wobec społeczeństwa, jakkolwiek uproszczeniem byłoby sprowadzenie jej roli wyłącznie do takich instrum. zadań. Określenie funkcji kultury symb. mianem „hedonistycznych” można byłoby uznać za równoznaczne z „autoteliczną”. Określenie „hedonistyczne” ma jednak charakter negatywny, krytyczny. Odnosi się do zaspokajania potrzeb uznawanych za niższe i do mniej cennych środków ich zaspokajania.
Określenie autoteliczności kultury nie ogranicza się tylko do jej rozrywkowych funkcji, jakkolwiek ich nie lekceważy i nie wyklucza. Wiąże się ono z potrzebą szerszej ekspresji, która dzięki kulturze symbolicznej może być bardzo zindywidualizowana, dostosowana do osobistego poczucia tożsamości każdego człowieka.