Antonina Kłoskowska: Kultura masowa
Kultura masowa narodziła się jako produkt wtórny rewolucji przemysłowej wraz z urbanizacją i industrializmem. Pojęcie to powinno być neutralne, jest jednak nacechowane negatywnie.
Kultura masowa - kompleks norm i wzorów zachowania o bardzo rozległym zakresie zastosowania. Odnosi się do zjawiska przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych lub analogicznych treści płynących z nielicznych źródeł oraz do jednolitych form rozrywkowej działalności wielkich mas. Zjawiska te mieszczą się w ramach kultury symbolicznej.
Dzięki masowym środkom komunikowania realizują się dwa kryteria kultury masowej:
ilości i standaryzacji.
Publiczność kultury masowej cechuje się rozproszeniem przestrzennym; jest to publiczność pośrednia, która kształtuje się w wyniku oddziaływań mass mediów, a nie fizycznego zbliżenia (jak publiczność bezpośrednia).
Publiczność masowa jest heterogeniczna.
Symboliczne treści przekazywane licznej, rozproszonej publiczności muszą być zwielokrotnione (odbitki, kopie, urządzenia umożliwiające recepcję tego samego dźwięku, obrazu jednocześnie w różnych miejscach).
Środki masowego przekazu dostarczają standaryzowanych kopii i zapewniają szeroki zasięg.
Sformalizowanie i urzeczowienie dróg przekazywania.
Kultura masowa staje się towarem wytwarzanym przez wyspecjalizowane instytucje i rozprowadzanym przez wyspecjalizowany system dystrybucji (kryterium organizacji).
Warunkiem rozwoju kultury masowej jest zurbanizowanie społeczeństwa (dominacja ośrodków miejskich). Uprzemysłowienie jest warunkiem ilościowego wzrostu społeczeństwa. Jest więc podstawą kultury masowej. Dużą rolę odgrywa też rozwój techniki.
Masowa kultura symboliczna rozwinęła się najwcześniej jako kultura słowa drukowanego.
Wszystkie powyższe warunki zostały spełnione w okresie od rewolucji przemysłowej do początków XIX wieku na trenie Europy Zachodniej i Ameryki Północnej.
Czynniki sprzyjające recepcji kultury masowej: bierne poddanie się napływającym z zewnątrz podnietom, ucieczka od wysiłku intelektualnego, podatność na powierzchowne, ale jaskrawe efekty, zamiłowanie do muzyki o szybkim rytmie, do wartkiej akcji przedstawianej w obrazach.
Cechą industrializmu jest specjalizacja pociągająca za sobą wzrost dysproporcji pomiędzy twórcami a odbiorcami kultury.
Rozszerzenie oddziaływania kultury masowej postępowało w ślad za rozwojem zakresu elementarnej, jednolitej oświaty (pewien stopień intelektualnego ujednolicenia odbiorców).
Cechy struktury społeczeństwa masowego związanego z dużymi miastami:
atomizacja, anonimowość jednostek w wielkim tłumie, sformalizowanie stosunków, heterogeniczność (mieszanina różnych zawodów, tradycji, pochodzenia, obyczajów itd.), ruchliwość ludności.
W wielkich miastach obcość jest stosunkiem naturalnym i trwałym (tolerancyjna obojętność). Społeczność wiejska natomiast wykazuje tendencje do adoptowania obcych.
Społeczność masowa to „samotny tłum”.
Alienacja - stan podporządkowania, a zarazem przeciwstawienia jednostek ludzkich wytwarzanym przez nie, ale już całkowicie od nich oderwanym siłom społecznym.
Pierwszy próg umasowienia: zwycięstwo filmu jako sztuki i jako masowego środka oddziaływania, szczytowy punkt rozwoju prasy, początki światowej radiofonii (okres po I wojnie światowej).
Drugi próg umasowienia: upowszechnienie się telewizji (od 2 połowy XX wieku). Telewizja staje się katalizatorem unifikacji aparatu masowego komunikowania.
Inne narzędzia przekazywania kultury masowej: plakat, reprodukcje, nagrania muzyczne, architektura, szkoła elementarna, kościół (zrytualizowane formy liturgii).
Komunikowanie - proces przekazywania z centrum, określanego jako źródło, treści zawartych w symbolicznej postaci znaków skierowanych do odbiorców posiadających zdolność ich przyjęcia. Warunkiem jest tu faktyczna, a nie tylko potencjalna recepcja przekazywanych treści. Wyróżnia się:
komunikację masową, komunikowanie średniego zakresu oraz służące specjalnym zainteresowaniom. Publiczność dokonuje selekcji spośród prezentowanych sobie treści. Kultura masowa nie jest kulturą mas. Nie wszystkie treści skierowane do mas kanałami masowego komunikowania docierają do ich świadomości i stają się przedmiotem doświadczenia.
Krytyka: koncepcja najniższego wspólnego mianownika, anonimowość twórców, bawienie się niskimi gustami odbiorców, zaniżanie poziomu, produkcja kiczu, oparcie na rozrywce. Obraz, a nie słowo.
Homogenizacja - dosłownie ujednolicenie, zabieg gruntownego pomieszania elementów różnego poziomu i przekazania ich w postaci jednolitej masy, której każda porcja jest jednakowo strawna i pożywna (Dwight MacDonald: mieszanie mleka, aby nie pozwolić wybić się śmietance). Nie uznawanie hierarchicznej gradacji: wyższe - niższe. Zasada dedystancji (usuwanie wszelkiego dystansu). Zestawienie wytworów o niejednakowej wartości formalnej, stawianie na równi dzieł o różnym poziomie artystycznym. „Tolerancja niszczy sztukę”.
Dwa aspekty homogenizacji:
obiektywny - analiza zawartości przekazów rozpowszechnianych przez techniczne środki umasowienia kultury bez względu na ich recepcję.
Trzy typy homogenizacji:
upraszczająca (wulgaryzująca) - upraszczanie treści komunikatów, poddawanie elementów wyższej kultury pewnym przeróbkom, traktowanym jako sposób ich uprzystępniania przed wprowadzeniem ich do kultury masowej. Prowadzi to do symplifikacji (popularyzacja nauki). Zasada wspólnego mianownika wymaga upraszczającego ujęcia. Upraszczanie kultury estetycznej to wulgaryzacja. „The Reader's Digest” - wybór, skróty, streszczenia aktualnych publikacji. Homogenizacja upraszczająca ma niekiedy charakter plagiatu lub trawestacji. Zarzut fałszerstwa. Z drugiej strony ekranizacja dzieł literackich skłania część widzów do przeczytania książki.
immanentna - typ przeciwstawny do pierwszego. Polega na włączeniu do dzieła wyższego poziomu elementów zdolnych przyciągać szeroka publiczność. Dokonuje tego sam autor. Dramaty Szekspira, Lopego de Vega, Cervantesa, Defoe itd. Pod zewnętrzną
mechaniczna - najbardziej powszechna. Zestawienie obok siebie treści różnego poziomu. Przeniesienie wielkich dzieł w nienaruszonej postaci do masowych środków komunikowania. Osiąga się wymieszanie kultury popularnej z kulturą wyższego poziomu. Popularyzacja kultury wyższej wydawanej w seriach wydawniczych wraz z powieściami sensacyjnymi. Homogenizacja mechaniczna jest powszechna w radiu i telewizji, które to nie mogą się specjalizować, chcąc dotrzeć do jak najszerszych rzesz odbiorców. Homogenizacja przez zestawienie. Dostarczenie możliwości wyboru, ale nie zniekształcanie dzieła.
Homogenizacja powoduje, że przynajmniej część dorobku wyższej kultury trafia do szerokiego audytorium odbiorców. Usuwa się dystans między treściami czerpanymi z odmiennych tradycji historycznych, łączy się je w jednym kontekście rozrywki. Produkcja organizowana na zasadzie różnorodności i obfitości (dla każdego coś miłego). Wykorzystanie dzieł sztuki w reklamie.
subiektywny - analiza procesów recepcji różnych treści kultury i jakościowych specyficzności odbioru dzieł różnego poziomu. Badania mają charakter ilościowych aspektów partycypacji w różnych formach kultury. Sam sposób odbioru (radio lub sala koncertowa) wpływa na różny stosunek wobec tego samego elementu kultury.
Kultura masowa poprzez wymieszanie elementów wyższych i niższych jest pozbawiona jedności stylu i wszelkich hierarchii wartości.