Kraków 2008

Wydawnictwo WAM

Religie

starożytnego

Bliskiego

Wschodu

Praca zbiorowa pod redakcją

Krzysztofa Pilarczyka i Jana Drabiny

Instytut Religioznawstwa

Uniwersytetu Jagiellońskiego

© Wydawnictwo WAM, 2008

Recenzent

ks. prof. dr hab. Krzysztof Kościelniak

Korekta

Grzegorz Korczyński

Projekt okładki i stron tytułowych

Sebastian Stachowski

ISBN 978-83-7505-068-4

Książka dofinansowana przez Wydział Filozoficzny

i Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego

WYDAWNICTWO WAM

ul. Kopernika 26 • 31-501 KRAKÓW

tel. [phone] • fax [phone]

e-mail: [e-mail]

DZIAŁ HANDLOWY

tel. [phone] • fax [phone]

e-mail: [e-mail]

Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ

http://WydawnictwoWAM.pl

tel. [phone] • fax [phone]

Drukarnia Wydawnictwa WAM

ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

wydawnictwowam.pl

Spis treści

Wstęp ...................................................................................................................11

Kalendarium wydarzeń w starożytności na Bliskim Wschodzie .........................21

Andrzej Ćwiek

R E L I G I A E G I P T U

1. Wprowadzenie .................................................................................................27

1.1. Charakter cywilizacji starożytnego Egiptu .............................................27

1.2. Geografia i warunki naturalne.................................................................29

1.3. Historia....................................................................................................33

1.4. Język i pismo...........................................................................................34

1.5. Architektura i sztuka ...............................................................................37

2. Religia w kulturze starożytnego Egiptu...........................................................40

3. Religia w historii starożytnego Egiptu ............................................................44

4. Pojęcie i formy bóstwa ....................................................................................60

5. Kosmogonia.....................................................................................................65

5.1. Heliopolis ................................................................................................66

5.2. Hermopolis..............................................................................................68

5.3. Memfis ....................................................................................................71

5.4. Teby.........................................................................................................73

5.5. Podsumowanie ........................................................................................74

6. Kosmologia......................................................................................................75

6.1. Struktura świata ......................................................................................75

6.2. Ra ............................................................................................................76

6.3. Maat ........................................................................................................80

7. Ideologia władzy królewskiej ..........................................................................83

8. Antropologia i eschatologia .............................................................................95

Literatura ...........................................................................................................102

Arkadiusz Sołtysiak

R E L I G I E M E Z O P O TA M I I

1. Wprowadzenie ...............................................................................................111

2. Historia badań................................................................................................115

3. Cywilizacja mezopotamska ...........................................................................119

4. Pradzieje ........................................................................................................121

5. Religie Sumerów i Akadów: III tysiąclecie p.n.e. .........................................123

6. Religie Amorytów i Kasytów: II tysiąclecie p.n.e.........................................141

7. Religie Babilonii i Asyrii: I tysiąclecie p.n.e. ................................................158

8. Okres schyłkowy ...........................................................................................167

9. Wokół Mezopotamii ......................................................................................170

Literatura ...........................................................................................................172

Piotr Taracha

R E L I G I E A N AT O L I I H E T Y C K I E J

1. Wprowadzenie ...............................................................................................177

2. Okres kolonii asyryjskich ..............................................................................180

2.1. Bóstwa czczone w Kanesz w świetle tabliczek kappadockich .............181

2.2. Ikonografia bóstw kappadockich ..........................................................184

3. Czasy państwa hetyckiego .............................................................................185

3.1. Okres starohetycki ................................................................................186

3.1.1. Panteon stolicy i państwa .............................................................188

3.1.2. Wierzenia lokalne .........................................................................196

3.1.3. Kult...............................................................................................202

3.1.4. Magia i narodziny mitów .............................................................212

3.2. Okres imperium hetyckiego ..................................................................217

3.2.1. Panteon państwowy......................................................................220

3.2.2. Panteon dynastyczny ....................................................................225

3.2.3. Panteony lokalne w Anatolii środkowej i północnej ....................226

3.2.4. Wierzenia luwijskie ......................................................................232

3.2.5. Bogowie Hurytów anatolijskich ...................................................240

3.2.6. Kult...............................................................................................245

3.2.7. Magia i mitologia .........................................................................252

Literatura ...........................................................................................................257

Andrzej Mrozek

R E L I G I E P A L E S T Y N Y, S Y R I I I A R A B I I

1. Wprowadzenie ...............................................................................................261

2. Wierzenia religijne od końca paleolitu do III tysiąclecia p.n.e......................263

3. Religie II tysiąclecia p.n.e. ............................................................................271

3.1. Wierzenia Amorytów ............................................................................271

3.2. Religia kananejska ................................................................................275

3.3. Religia Ugarytu .....................................................................................281

3.4. Religia Hurytów....................................................................................287

4. Religie I tysiąclecia p.n.e. ..............................................................................289

4.1. Religia Fenicjan ....................................................................................289

4.2. Religia Aramejczyków..........................................................................294

4.3. Religia Filistynów .................................................................................300

4.4. Religie Edomu, Moabu i Ammanu .......................................................302

4.5. Religie staroarabskie .............................................................................304

4.6. Religia Nabatejczyków .........................................................................310

Literatura ...........................................................................................................312

Krzysztof Jakubiak

RELIGIA IRANU

1. Wprowadzenie ...............................................................................................313

2. U zarania dziejów religii Irańczyków ............................................................314

3. Reforma Zaratusztry oraz jej konsekwencje..................................................319

4. Religia w dobie panowania dynastii Achemenidów......................................326

5. Religia mazdajska w czasach kryzysu ...........................................................334

6. Sytuacja religii mazdajskiej w okresie późnej starożytności .........................340

Literatura ...........................................................................................................354

Krzysztof Pilarczyk

R E L I G I A I Z R A E L A

1. Wprowadzenie ...............................................................................................357

2. Charakterystyka konstytutywnych źródeł judaizmu......................................360

1.1. Biblia judaizmu .....................................................................................360

1.2. Talmud ..................................................................................................373

3. Okres formacyjny religii starożytnego Izraela...............................................377

3.1. Religia patriarchów ...............................................................................377

3.2. Religia okresu wyjścia i zasiedlenia Kanaanu ......................................381

3.3. Religia państw dwunastu pokoleń ........................................................390

4. Okres kształtowania się judaizmu .................................................................407

5. Polaryzacja judaizmu od IV wieku p.n.e. do I wieku n.e. .............................412

6. Kryzys religijny związany ze zniszczeniem świątyni

jerozolimskiej i rabinizacja judaizmu (70 n.e-V w. n.e.) .............................423

Literatura ...........................................................................................................441

Arkadiusz Baron, Henryk Pietras

CHRZE Ś CIJA Ń STWO

1. Początki chrześcijaństwa ...............................................................................447

1.1. Czasy Jezusa .........................................................................................447

1.2. Czasy pierwszych uczniów i rozwój wspólnot poapostolskich ............449

1.3. Struktura i rozwój pierwotnego chrześcijaństwa

oraz jego novum w podejściu do religii ................................................451

1.4. Relacja chrześcijaństwa do świata i religii............................................455

1.5. Znaki tożsamości chrześcijańskiej Kościoła pierwotnego ....................457

1.6. Jeden Bóg i Chrystus, ale różnie pojmowany,

czyli problemy teologiczne pierwszych chrześcijan .............................463

2. Ekspansja chrześcijaństwa na Bliskim Wschodzie i jego zróżnicowanie

liturgiczne ......................................................................................................465

2.1. Wprowadzenie ......................................................................................465

2.2. Iliria i Konstantynopol w Tracji ............................................................466

2.3. Azja Mniejsza i Pont .............................................................................468

2.4. Syro-Palestyna ......................................................................................469

2.5. Arabia, Armenia, Persja ........................................................................472

2.6. Egipt ......................................................................................................474

3. Życie i problemy Kościołów na Bliskim Wschodzie

do czasów konstantyńskich ..........................................................................476

3.1. Prześladowania i męczennicy ...............................................................476

3.2. Początki monastycyzmu........................................................................478

3.3. Główne problemy wewnętrzne Kościołów na Bliskim Wschodzie ......481

4. Przełom konstantyński...................................................................................485

4.1. Legalizacja chrześcijaństwa na początku IV wieku ..............................485

4.2. Polityczne konsekwencje przełomu ......................................................486

4.3. Społeczne konsekwencje przełomu ......................................................487

4.4. Religijne konsekwencje przełomu ........................................................490

5. Początki i rozwój teologii ..............................................................................492

5.1. Teologia judeochrześcijańska................................................................492

5.2. Szkoła aleksandryjska ...........................................................................494

5.3. Ojcowie Kapadoccy - od teologii do antropologii,

od egzegezy do mistyki ........................................................................497

5.4. Szkoła antiocheńska ..............................................................................499

6. Wielkie spory teologiczne od IV do VI wieku ..............................................504

6.1. Rozwój kontrowersji ariańskiej po 325 roku ........................................504

6.2. Spory orygenesowskie do Soboru w Konstantynopolu w 553 roku .....508

6.3. Kryzys nestoriański...............................................................................511

6.4. Chrystologia pomiędzy dyofizytyzmem i monofizytyzmem ................513

7. Kościoły monofizyckie na Wschodzie ..........................................................515

Literatura ...........................................................................................................517

Wincenty Myszor

GNOSTYCYZM, MANICHEIZM I MANDAIZM

1. Gnostycyzm ...................................................................................................523

1.1. Istota gnostycyzmu ...............................................................................524

1.2. Geneza gnostycyzmu ............................................................................524

1.3. Źródła do poznania gnostycyzmu .........................................................526

1.4. Podstawy religijnego światopoglądu starożytnych gnostyków.............533

1.5. Gnostycyzm fazy wielkich systemów...................................................536

1.5.1. Walentyn i walentynianie .............................................................537

1.5.2. Barbelognostycy...........................................................................541

1.6. Gnostycka etyka....................................................................................544

1.7. Życie społeczne i kultowe.....................................................................546

2. Manicheizm ...................................................................................................549

2.1. Źródła dla poznania starożytnego manicheizmu...................................550

2.2. System religijny ....................................................................................552

2.3. Etyka .....................................................................................................553

2.4. Organizacja gmin i liturgia....................................................................554

3. Mandaizm ......................................................................................................556

3.1. Źródła mandajskie.................................................................................557

3.2. Mandajska doktryna i mitologia ...........................................................557

3.3. Organizacja i kult religijny u mandajczyków .......................................558

Literatura ...........................................................................................................560

BIOGRAMY AUTORÓW I REDAKTORÓW ................................................565

Wstęp

Podejmując się napisania książki, syntetyzującej dotychczasowe osiągnięcia z zakresu historii religii starożytnego Bliskiego Wschodu, jej redaktorzy (wcześniej koordynatorzy projektu badawczego realizowanego w Instytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego)
i autorzy stanęli przed problemami najpierw natury organizacyjnej, a następnie

metodologicznej. Choć planowana praca z założenia ma charakter religioznawczy,
do przygotowania jej poszczególnych części zdecydowano się zaprosić archeologów, orientalistów, biblistów, patrologów, koptologów, gnozoznawców, którzy - znając religioznawcze podejście do badanych religii - zdecydowali się zespołowo zmierzyć z tak poważnym wyzwaniem. Polska historiografia w zakresie syntetycznych ujęć religii starożytnego Bliskiego Wschodu pozostaje do dziś na poziomie badań z lat pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych XX wieku. Aby uzmysłowić ów stan, warto przypomnieć dotychczasowe polskie opracowania z tego zakresu, pomijając książki popularne (odbiegające od standardów akademickich), adresowane do masowego odbiorcy, oraz opracowania encyklopedyczne
i słownikowe. W 1938 roku w wydawnictwie Gebethner i Wolf ukazała się dzięki staraniom Stanisława Schayera zbiorowa praca Religie Wschodu, przygotowana przez czołowych orientalistów polskich okresu międzywojnia. Religie Egiptu opracował do niej Antoni Śmieszek, religie asyro-babilońskie i hetyckie Rudolf Ranoszek, religie Iranu S. Schayer, elementy wschodnie w religiach świata antycznego A. Śmieszek i Tadeusz Zieliński. Całość poprzedzało ogólne spojrzenie na religie azjatyckie pióra Jana Przyłuskiego, profesora paryskiej Sorbony. Pominięto w niej natomiast religie Izraela. Po II wojnie światowej trzeba było czekać ponad dziesięć lat na publikację książki Religie świata (Warszawa 1957), wydanej pod redakcją czołowego polskiego biblisty ks. Eugeniusza Dąbrowskiego
z większością tekstów jego autorstwa. Na uwagę zasługuje zawarte w niej pionierskie, jak

na polski stan badań, opracowanie ks. Józefa Stawarczyka o religii mandajczyków. W pięć lat później część tej pracy, tylko z niewielkimi zmianami i uzupełnieniami, opublikowano pod tytułem Religie Wschodu (Warszawa 1962), ograniczając się jednak tylko do tych religii, które w jakiejś mierze pomagają zrozumieć szerokie tło historyczno-kulturowe Biblii chrześcijan i pomagają w jej interpretacji, a zwłaszcza - jak to wyrażono expressis verbis - doprowadzają do „progu chrześcijaństwa” (samo chrześcijaństwo antyczne na Bliskim Wschodzie nie zostało w niej zaprezentowane). Obie prace cechowało typowe dla przedsoborowego katolicyzmu podejście do religii starożytnych - były przeniknięte duchem szkoły historyczno-kulturowej Wilhelma Schmidta, a zarazem chrystianocentryczne.

Odmienny trend reprezentowało religioznawstwo posiłkujące się marksistowskim materializmem dialektycznym i historycznym. Z tego nurtu wywodzi się praca Zarys dziejów religii, w pierwszym wydaniu (Warszawa 1964) pod redakcjąZygmunta Poniatowskiego, do której Cezary Kunderewicz opracował religie starożytnego Egiptu oraz Babilonii i Asyrii, Franciszek Michalski - religie dawnej Persji, Paweł Niepołomski - religię Hetytów, Witold Tyloch - religię Fenicji i Syrii, Michał Astour - religię starożytnych Żydów, Z. Poniatowski - pierwotne chrześcijaństwo, a Henryk Chyliński - starożytne Kościoły wschodnie. Kolejne wydania tej książki (wyd. 2, Warszawa 1968 i następne) ukazały się już pod redakcją Józefa Kellera.

Podejściem fenomenologicznym nacechowane były dwie inne prace przetłumaczone na język polski, dziś już w dużej mierze zdezaktualizowane. Pierwsza, Edwina Olivera Jamesa Starożytni bogowie: historia rozwoju i rozprzestrzeniania się religii starożytnych na Bliskim Wschodzie i we wschodniej części basenu śródziemnomorskiego (przeł. L. Cyboran, J. Prokopiuk, Warszawa 1970, oryg.: 1960), reprezentowała stan badań z lat pięćdziesiątych XX wieku. Druga natomiast - to trzytomowa praca Mircea Eliadego Historia wierzeń i idei religijnych, w której w dwóch pierwszych tomach (Warszawa 1988-1994) znajdują się rozdziały dotyczące religii starożytnego Bliskiego Wschodu.

Z kręgów polskich religioznawców protestanckich wyszła Historia religii autorstwa ks. Wiktora Niemczyka, bodaj pierwszego w Polsce doktora habilitowanego z historii religii (1937). Początkowo, od 1962 roku, funkcjonowała ona jako skrypt uczelniany na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Dopiero po śmierci autora (1980) jego syn ks. Jan B. Niemczyk wraz z Januszem T. Maciuszko po przepracowaniu i uzupełnieniu ogłosili ją drukiem jako drugie wydanie (Warszawa 1986). Religii Bliskiego Wschodu dotyczy jej druga część, w której omówiono religię egipską, religie ludów semickich, religię zachodnich Semitów i religię perską. Ze względów dydaktycznych pominięto w niej judaizm

i chrześcijaństwo, ponieważ na ChAT nie były one wykładane w obrębie tzw. religionistyki (filozofia i historia religii), która z założenia podporządkowana była teologii.

Autorzy większości wspomnianych wyżej opracowań niejednokrotnie mówili o trudnościach przy ich pisaniu, wynikających głównie z nieznajomości języków starożytnych lub kłopotów z interpretacją artefaktów, do czego niezbędne są różne kompetencje. Tę trudność spróbowaliśmy ominąć, pracując nad przygotowywaną książką w zespole, ponieważ obecnie

religioznawcy nie chcą uchodzić za polihistorów, którzy łączą jednocześnie kompetencje filologów języków orientalnych i archeologów. Przekonani jesteśmy, że specjalizacje naukowe zaszły tak daleko, że tylko zespół badaczy może sprostać zadaniu, jakie sobie wyznaczyliśmy.

Użyty w tytule książki termin „starożytny Bliski Wschód” odnosi się do rozległego obszaru położonego na styku Europy, Azji i Afryki, na którym dostrzega się w okresie historycznym (tj. od wprowadzenia pisma do schyłku starożytności w IV-VI w. n.e.) wspólne cechy przyrodnicze, kulturowe, etniczne i religijne. Obejmuje on południowo-zachodnią Azję, fragment północno-wschodniej Afryki oraz skrawek Półwyspu Bałkańskiego. Mamy świadomość, że termin „Bliski Wschód” jest niezwykle europejski (europocentryczny). Do końca XIX wieku w zachodniej Europie Wschodem nazywano tereny położone na południowy-wschód i wschód od niej. Na przełomie XIX i XX wieku posługiwano się aż trzema pojęciami Wschodu wprowadzonymi przez Anglików: Bliski Wschód, Środkowy Wschód i Daleki Wschód, odnosząc je do obszarów, których zasięg terytorialny ulegał zmianie na skutek kolonizacji. Przez pojęcie „Bliski Wschód” będziemy tu rozumieć obszar rozciągający się obecnie od Egiptu po region Zatoki Perskiej w południowo-zachodniej Azji. Choć czujemy sentyment do stosowanego wcześniej w polskim piśmiennictwie naukowym terminu „Wschód Starożytny”, zdajemy sobie sprawę, że wobec zakresu tematycznego
i chronologicznego niniejszej książki jest on za wąski, obejmuje bowiem chronologicznie czasy do podbojów Aleksandra Wielkiego. Dlatego też pozostaliśmy przy „starożytnym Bliskim Wschodzie”, który zyskał w piśmiennictwie naukowym prawo obywatelstwa i jest precyzyjniejszy.
Region Bliskiego Wschodu w okresie przedhistorycznym (zwłaszcza

Syro-Palestyna, Anatolia, północna Mezopotamia, strefa gór Zagros) był ważny dla rozwoju najstarszych społeczeństw, które od górnego paleolitu do mezolitu dokonywały transformacji od życia koczowniczego do osiadłego, zaczynając jednocześnie wytwarzać żywność. Związany był z tym rozwój stałego osadnictwa (najstarsze ufortyfikowane osady w Jerycho,

Bajdzie, Tall Buqras), rozwój technik budowlanych i pierwotne kulty przodków (np. modelowanie czaszek zmarłych w Jerycho). Na tym obszarze powstały kultury: natufijska (początek XI tys. p.n.e.), protoneolityczna kultura Zawi Szemi-Szanidar (przełom X i IX tys.), neolityczna syryjska, mezolityczne i neolityczne Anatolii (X tys.), neolityczna (proto)Hassuna

i Samarra (VI tys., Mezopotamia), Halaf (pierwsza połowa VI tys., Syro-Mezopotamia
i wschodnia Anatolia), Ubaid (od V tys., Mezopotamia), która osiągnęła największy zasięg
z kultur prahistorycznych starożytnego Bliskiego Wschodu (oddziaływała też na Elam
i Syrię), przekształcając się w pierwszej połowie IV tysiąclecia w kulturę Uruk. W okresie kultury Uruk pojawiły się pierwsze ośrodki miejskie, a wraz z nimi najwcześniejsze monumentalne budownictwo świątynne oraz sztuka sakralna. Z późnej fazy tej kultury (ok. 3400 p.n.e.) pochodzą pierwsze zabytki pisma, których pojawienie się rozpoczyna na starożytnym Bliskim Wschodzie okres historyczny. Obok Uruk inne systemy pisma z tego okresu pochodzą z Elamu i Egiptu.

Niemniej jednak opracowanie nasze zaczyna się od okresu historycznego, związanego
z pierwszymi rozwiniętymi na tym obszarze kulturami w Sumerze i Egipcie, a zatem od ukształtowania się pierwszych organizmów państwowych - miast-państw (region sumeryjski) i nieco później (2340-2200) mocarstwowego Akadu, którego pierwszy władca Sargon stworzył państwo sięgające od Elamu po górną Mezopotamię. Po jego upadku przewodnictwo

polityczne i kulturowe objęła Babilonia, zwłaszcza za rządów króla Hammurabiego (ok. 1792-1750), a po niej z kolei Asyria, której szczytowy rozwój przypadł za Asurbanipala (669-631). Pod koniec VII wieku p.n.e. odrodziła się potęga nowobabilońska, której kres położył Cyrus II Wielki, twórca imperium perskiego Achemenidów, zajmując Babilon w 539 roku p.n.e.

Na południu interesującego nas regionu od końca IV tysiąclecia p.n.e. potęgą militarną, polityczną i kulturową stał się Egipt. Szczególny rozkwit przeżył on w czasach tzw. Nowego Państwa (1539-1060), prowadząc podboje w Palestynie i na terenie Syrii. Natomiast na północy regionu od początku II tysiąclecia wzrastało znaczenie Hurytów, a od połowy XVII wieku p.n.e. w Azji Mniejszej kształtowało się państwo Hetytów ze stolicą w Hattusa. W XVI wieku p.n.e. Huryci stworzyli państwo Mitanni, które pod koniec tego wieku sięgało od Nuzi do Morza Śródziemnego. Przez blisko 150 lat Mitanni rywalizowało ze swym imperialnym konkurentem, Egiptem o wpływy w Syrii. W połowie XIV wieku p.n.e. potęgę Mitanni

złamali Hetyci. Zajmując północną Syrię, stali się obok Egiptu i kasyckiej Babilonii jedną
z trzech wielkich potęg starożytnego Bliskiego Wschodu. Imperium hetyckie przetrwało do początku XII wieku p.n.e. Na przełomie XIII i XII wieku p.n.e. nowym zagrożeniem dla Egiptu stały się tzw. ludy morza, odparte ostatecznie przez Ramzesa III w 1186 roku za cenę pomniejszenia jego wpływów w Palestynie na rzecz Filistynów i Hebrajczyków. Tych ostatnich niemałe zdobycze przypadły na IX wiek p.n.e. za panowania w północnym królestwie (Izraelu) dynastii Omrydów. Królestwo południowe (Juda) nabrało znaczenia politycznego dopiero w VII wieku p.n.e., już po upadku Izraela (722 p.n.e.), ale wkrótce samo zostało w 586 roku p.n.e. wchłonięte przez Babilonię. Juda odzyskała ograniczoną autonomię dopiero pod panowaniem perskich Achemenidów (538) w ich imperium sięgającym na zachodzie po Egipt, a na wschodzie po rzekę Indus.

Dopiero pod koniec IV wieku p.n.e. podbił je Aleksander Wielki, dokonując ekspansji na Bliski Wschód. Po jego niespodziewanej śmierci zdobyczne tereny podzielone zostały pomiędzy diadochów, a rządzone przez nich kraje ulegały w dużej mierze hellenizacji. Proces ten trwał nadal po włączeniu Syro-Palestyny do imperium rzymskiego (64-63 p.n.e.), które utrzymało swe panowanie w Egipcie i Syrii aż do VII wieku n.e., tj. do ekspansji zislamizowanych Arabów (635). Rzymianie pozostawali w stałym konflikcie, najpierw
z Partami, a od III wieku n.e. z nowoperskim królestwem Sasanidów. Z tych walk o prymat
w trzeciej dekadzie VII wieku n.e. wyszło zwycięsko cesarstwo bizantyjskie. W jego granicach rozprzestrzeniała się oficjalnie od IV wieku nowa religia - chrześcijaństwo, powstała w pierwszej połowie I wieku n.e. w Palestynie, aby pod koniec IV wieku stać się religią państwową w całym cesarstwie rzymskim. Jej wielki konkurent - islam zaistniał dopiero w VII wieku na Półwyspie Arabskim i zaczął rywalizować o wpływy najpierw na Bliskim Wschodzie, a następnie, wykraczając poza rejon Bliskiego Wschodu, na terenie Azji
i Afryki oraz w Europie. Islamem nie będziemy się jednak zajmować z powodu przyjętych cezur czasowych (starożytność). Natomiast w kręgu zainteresowania pozostanie Arabia i jej ludy ze swymi wierzeniami sprzed powstania islamu. Warto podkreślić, że przedmiotem naszych badań staną się nie tyle dzieje polityczne i gospodarcze czy zdobycze cywilizacyjne starożytnego Bliskiego Wschodu, ile przede wszystkim religie powstałe w obrębie rozwiniętych kultur Egipcjan, Sumerów, Babilończyków, Asyryjczyków, Hurytów, Hetytów, Filistynów, Aramejczyków, Hebrajczyków (Izraelitów/Judejczyków), Medów, Persów
i Arabów (Półwysep Arabski przed nastaniem islamu). W kolejnych rozdziałach przedstawione zostaną: (1) wierzenia egipskie, (2) religie Mezopotamii, (3) religie Anatolii, (4) religie Syro-Palestyny (bez judaizmu) oraz Arabii przed islamem, (5) religie Iranu, (6) religia Izraela (do przełomu V/VI w. n.e.), (7) chrześcijaństwo na starożytnym Bliskim Wschodzie (do początku VI w.) oraz (8) gnostycyzm, manicheizm i mandaizm.

Zdajemy sobie sprawę, że członkowie zespołu autorskiego, którzy podjęli się napisania niniejszej książki, wchodzili na obszar badań z zakresu historii religii z różnym doświadczeniem naukowym, zwłaszcza metodycznym. Niemniej jednak obeznani byli
z kierunkami dominującymi wśród historyków religii. Jednocześnie sami próbowali odnajdywać własną drogę, z otwartością przyjmując postulaty wysuwane przez koordynatorów projektu i redaktorów książki w jednych osobach. Tymi założeniami chcemy się obecnie podzielić z czytelnikami. Celem, jaki stawia sobie historia religii (niekiedy określana jeszcze przymiotnikiem „porównawcza”), jest wykrywanie, badanie i opisywanie oraz klasyfikacja faktów z dziejów religii. Jednak nie poprzestaje ona na faktografii.
W przeświadczeniu religioznawców staje się ona w pełni autentyczna, gdy stawia sobie za cel również ustalenie prawidłowości rozwoju opisywanych wydarzeń i idei. Patrząc na dzieje badań z zakresu historii religii można zauważyć, że w tym momencie zwykle zaczynały się problemy. O ile bowiem istniała zgoda, że jej przedmiot kształtuje się pod wpływem koncepcji i problematyki ogólnohistorycznej, o tyle przez lata nie było zgody co do specyfiki przedmiotu historii religii. Ilustrują to choćby przytoczone wcześniej syntetyczne opracowania religii na starożytnym Bliskim Wschodzie. Jedni uczeni traktowali ów przedmiot jako badanie rozwoju dążenia człowieka do Boga, jako uwyraźnianie sobie przez ludzkość „praobjawienia” bądź rozprzestrzenianie się (jak to ujmowali badacze katoliccy) zasianego przez Boga-Człowieka Jezusa z Nazaretu „ziarna prawdy”. Inni definiowali ten przedmiot
w duchu materializmu historycznego, widząc w całej kulturze umysłowej człowieka, w tym

w religii, wytwór („opium dla ludu”) konkretnego modelu życia gospodarczo-społecznego.

ANDRZEJ ĆWIEK

Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

Muzeum Archeologiczne w Poznaniu

Religia Egiptu

1. WPROWADZENIE

1.1. CHARAKTER CYWILIZACJI STAROŻYTNEGO EGIPTU

Odpowiednio do odrębnego swego klimatu i do odmiennej od innych rzek natury swej rzeki mają też Egipcjanie zwyczaje i obyczaje prawie pod każdym względem przeciwne aniżeli wszystkie inne ludy. (Herodot, Dzieje, II, 35, tłum. S. Hammer, Warszawa 1954)

Cywilizacja staroegipska jest jedną z najbardziej charakterystycznych w dziejach świata. Cechuje ją niezwykła wyrazistość form architektury, sztuki i pisma, wyjątkowych
i jednoznacznie kojarzących się z kulturą faraońską. Jednocześnie starożytny Egipt budzi powszechnie skojarzenia dwojakiego rodzaju. Po pierwsze: tajemniczość. Piramidy, mumie, hieroglify, wszystko to, co w pierwszym rzędzie kojarzy się z Egiptem, łączy się też niemal automatycznie z pojęciami tajemnica, zagadka, sekret. Po drugie: egzotyczność. Obcość przejawów, odległość czasowa i przestrzenna, afrykańska przyroda, nieindoeuropejski język... Nasza współczesna europo- i chrystianocentryczna mentalność pozwala na łatwą identyfikację Antyku i tradycji biblijnej jako fundamentów naszej kultury. Z dużo większym trudem przychodzi nam jednak zrozumienie i zaakceptowanie starożytnego Egiptu.

Niezrozumiały i obcy był zresztą już dla starożytnych. Plutarch pisał w swoim traktacie

O Izydzie i Ozyrysie o „mądrości [...] tajemniczej i ukrytej po większej części w mitach
i formułach, które w sposób niejasny odbijały przezroczystość prawdy, jak na to wskazują sami Egipcjanie, umieszczając przed swymi świątyniami sfinksy: tak ich teologia miała zawierać zagadkową mądrość”. Nie przypadkiem owa „mądrość” miała przejawiać się

w „mitach i formułach” i „teologii”. Religia, wszechogarniająca i wyrażająca się we wszystkich możliwych formach kultury materialnej i duchowej, to najbardziej charakterystyczny aspekt starożytnego Egiptu. Cywilizację egipską charakteryzuje znacząca ambiwalencja. Z jednej strony cechowała ją niezmienność, trwałość idei, form i instytucji, co wiązało się z konserwatyzmem, przywiązaniem do tradycji. Podczas ponad trzech tysięcy lat swej historii Egipt faraonów był jednością terytorialną i kulturową, co wyróżnia go na tle innych obszarów starożytnego Bliskiego Wschodu, gdzie zmieniały się ludy, języki, religie

i państwa. Konserwatyzm Egipcjan, widoczny również w sferze techniki i kultury materialnej, miał w istocie głębokie uzasadnienie praktyczne. Na przykład transport kołowy, uważany zazwyczaj za osiągnięcie cywilizacyjne, wymaga bitych dróg, miał więc ograniczone zastosowanie w kraju poprzecinanym siecią kanałów, lub na terenach pustynnych. Użycie wozów ograniczało się zatem do rydwanów (przejętych przez Egipcjan od Hyksosów

w połowie II tys. p.n.e.), używanych w walce (i to raczej na syryjskich równinach niż
w samym Egipcie), do polowania lub w procesjach między świątyniami. Tymczasem najcięższe nawet ładunki (jak wieluset tonowe obeliski i kolosalne posągi) były
z powodzeniem transportowane na saniach ciągniętych przez zespoły robotników. Egipski konserwatyzm był w równym stopniu racjonalny w sferze kultury duchowej. Pismo hieroglificzne, które jest znacznie trudniejsze do nauczenia niż pisma alfabetyczne, oferuje zarazem, dzięki swej obrazowej formie i złożonej strukturze, nieporównanie bogatsze możliwości przekazu. Ta jego cecha sprawiła, że Egipcjanie nigdy nie ograniczyli swego

pisma do „alfabetu hieroglificznego” (czyli znaków odpowiadających pojedynczym dźwiękom języka), odrzucając teoretycznie „postępowe” rozwiązanie. Jakość (czyli głębia przekazu) była istotniejsza niż ilość (czyli łatwość rozpowszechniania). Z drugiej strony jednak niemożliwe jest, by przez ponad trzy tysiące lat historii nie zachodziły żadne zmiany. W rzeczywistości w Egipcie zmieniała się kultura materialna, język, pismo, style w sztuce ewoluowały, trwało wciąż poszukiwanie nowych form wyrazu idei religijnych czy politycznych. Zawsze jednak odbywało się to na zasadzie uzupełnienia, rozszerzenia, dodania nowej warstwy znaczeniowej; nie rezygnowano z dawnych wzorów, lecz raczej dokonywano reinterpretacji. W gruncie rzeczy więc egipska kultura była odporna na rewolucyjne zmiany. Najlepszym tego dowodem jest klęska religijnego projektu Achenatona, określanego niekiedy mianem „rewolucji amarneńskiej”. Natomiast zmiany o charakterze ewolucyjnym dokonywały się w sposób naturalny i otoczka wokół niezmiennego „twardego rdzenia” egipskiej cywilizacji przybierała wciąż nowe formy. Dotyczy to w szczególny sposób egipskich wierzeń i wyobrażeń religijnych, chociaż trudno byłoby uznać któryś z aspektów (stałość lub zmienność) za dominujący.

Nie ulega jednak wątpliwości, że religia egipska była silnie osadzona w realiach kraju nad Nilem i chociaż wywierała - niekiedy niesłychanie silny - wpływ na inne systemy religijne Bliskiego Wschodu i Afryki, nie miała żadnych ambicji „misyjnych”. Nawet dominacja polityczna państwa faraonów na pewnych obszarach miała tu ograniczone znaczenie. Rola egipskich motywów w cywilizacjach Kusz czy Meroe wiązała się raczej z ich atrakcyjnością jako elementów wyższej kultury. Generalnie egipska religia nie dawała się łatwo przeszczepić na inny grunt; kult Izydy, który zdobył popularność w cesarstwie rzymskim, jest tylko wyjątkiem potwierdzającym tę regułę. Ten brak „uniwersalności” sprawił zresztą, że procesy historyczne okresu przełomu er, które wiązały się z utratą niezależności politycznej
i ograniczeniem znaczenia kraju i jego kultury (przede wszystkim podbój Egiptu przez Rzym, a następnie pojawienie się chrześcijaństwa), doprowadziły w ciągu kilku wieków do zaniku egipskiej religii, która poza Egiptem nie miała racji bytu.

Wspomniane dwie pozornie sprzeczne cechy faraońskiej cywilizacji mają istotne znaczenie dla podejścia współczesnego badacza religii starożytnego Egiptu. Z jednej strony jednorodność i ciągłość kultury materialnej i duchowej umożliwia całościową, problemową analizę zagadnienia, z drugiej strony niewątpliwa stała ewolucja i, diametralne niekiedy, zmiany, wymagają ujęcia diachronicznego.

1.2. GEOGRAFIA I WARUNKI NATURALNE

Egipt leży w północno-wschodnim krańcu Afryki. Obszar ten stanowi wschodnią część pustyni Sahary, którą płynący z południa na północ Nil dzieli na Pustynię Wschodnią (Arabską) i Pustynię Zachodnią (Libijską). Egipt graniczy na południu z Sudanem (nazywanym w starożytności Nubią), na zachodzie z Libią, na wschodzie zaś, poprzez półwysep Synaj, z Palestyną (dzisiejszy Izrael i Autonomia Palestyńska). Tereny te
w starożytności zamieszkiwali Nubijczycy, Libijczycy i Azjaci - ludy wrogie Egiptowi, określane symbolicznie jako Dziewięć Łuków. W imperialnych czasach Nowego Państwa terytorium kontrolowane przez Egipcjan sięgało od Eufratu w północnej Syrii do IV katarakty nilowej w środkowym Sudanie. Jednak Egipt właściwy rozciągał się między I kataraktą (okolice Asuanu) a Morzem Śródziemnym. Tworzyły go dwa różne geograficznie
i politycznie obszary: Górny Egipt (Dolina), rozciągający się od Asuanu do Memfis (położonego nieco na południe od dzisiejszego Kairu), oraz Dolny Egipt (Delta), obejmujący obszar między Memfis a Morzem Śródziemnym. Taui, czyli Oba Kraje (jak o swym państwie mówili Egipcjanie) podzielone były na nomy (z gr. „powiaty”) - dwadzieścia dwa w Górnym i od szesnastu do dwudziestu (w różnych okresach historycznych) w Dolnym Egipcie. Mityczne początki Egiptu wiązały się z połączeniem tych dwu krain w jeden organizm państwowy. Dualizm państwa faraonów nigdy nie zniknął: Delta i Dolina różniły się jeśli chodzi o krajobraz, przyrodę, typ gospodarki, ludność, język (różne dialekty), instytucje polityczne i religijne, symbolikę. Zamieszkany teren tak w starożytności, jak i dzisiaj, ograniczał się do Delty i brzegów Nilu w Dolinie, oraz kilku oaz. Życie nie tylko

koncentrowało się nad brzegami rzeki, ale w ogóle było możliwe tylko dzięki jej istnieniu. „Egipt jest darem Nilu” pisał w V wieku p.n.e. grecki podróżnik Herodot, nazywany „ojcem historii”. Miał wprawdzie na myśli fakt, że delta Nilu powstała z osadzających się namułów rzeki, dzisiaj powszechnie jednak cytuje się jego zdanie, by podkreślić rolę, jaką spełniał Nil nawadniając i użyźniając kraj podczas corocznych wylewów. Miało to decydujące znaczenie dla rolnictwa, na którym oparte było całe egipskie życie. Deszcze padające w górach Abisynii sprawiały, że pod koniec lipca Nil zaczynał przybierać i na kilka miesięcy rozlewał się po całym kraju, nawadniając pola, wypłukując sól z ziemi i osadzając żyzny muł. Zbyt wysoki wylew kończył się powodzią, zbyt niski - brakiem urodzaju i głodem.

Nic więc dziwnego, że od najwcześniejszych czasów Egipcjanie rozwinęli

system obserwacji (w tzw. nilometrach) i zapisu poziomów Nilu, a konieczność irygacji
i regulowania poziomu wód (poprzez kopanie kanałów i budowę tam) była katalizatorem wykształcenia się lokalnej władzy, a następnie scentralizowanej administracji państwowej. Dobroczynny, zapewniający dostatek wylew byłpersonifikowany jako bóg Hapi, przedstawiany jako mężczyzna o obfitych kształtach. Nil stanowił główny szlak transportowy i żegluga pełniła kluczową rolę zarówno w życiu codziennym, jak i w wyobrażeniach dotyczących świata nadprzyrodzonego i życia po śmierci.

Fauna i flora nilowa stanowiła jeden z istotnych elementów egipskiego życia: połowy ryb
i polowania na ptaki dostarczały żywności; zbiór papirusu umożliwiał budowę trzcinowych łodzi, wyplatanie mat, koszy, sandałów i sznurów, a także produkcję materiału piśmienniczego. Funkcjonowała również w sferze symboliki. Powszechnie spotykany papirus stał się rośliną heraldyczną Dolnego Egiptu, zwierzęta wiązano z bóstwami. Szczególne znaczenie miały groźne gatunki jak krokodyl i hipopotam. Przede wszystkim jednak Nil zapewniał funkcjonowanie rolnictwa irygacyjnego. Tereny uprawne (określane od koloru żyznego mułu jako Kemet, „Czarna [ziemia]”), pocięte były siecią kanałów ze śluzami
i groblami, co umożliwiało maksymalne wykorzystanie żyzności ziemi. Egipcjanie uprawiali

przede wszystkim pszenicę płaskurkę i jęczmień, z których wyrabiano chleb i piwo, stanowiące podstawę egipskiej diety. Mimo stosunkowo prostych metod uprawy ziemi, sprzyjający klimat i wylewy rzeki pozwalały zazwyczaj na obfite zbiory, umożliwiające magazynowanie wielkich ilości zboża. Chociaż zdarzały się „lata chude” jak te opisane
w biblijnej historii Józefa, to jednak zazwyczaj panował dobrobyt, co sprawiało, że do Egiptu

przybywali często cierpiący niedostatek cudzoziemcy (jak biblijny Abraham). W czasach rzymskich Egipt był wręcz spichlerzem cesarstwa. Oprócz zboża uprawiano wiele gatunków warzyw i owoców, w tym figi, daktyle i winogrona (z których wyrabiano również wino). Wbrew popularnej opinii, w Egipcie nie brakowało drewna. Rosły tam sykomory, tamaryszki,

akacje i palmy daktylowe. Trudno było tylko o długie, twarde pnie niezbędne na przykład do konstrukcji statków, stąd import libańskich cedrów.

Hodowla zwierząt obejmowała tradycyjne rodzaje: bydło, owce, kozy, kaczki, gęsi. Zwierzętami transportowymi były przede wszystkim osły, konie pojawiły się wraz
z najazdem Hyksosów w połowie II tysiąclecia p.n.e. Natomiast kojarzone dzisiaj powszechnie z Egiptem wielbłądy rozpowszechniły się dopiero w okresie grecko-rzymskim. Rolę zwierząt domowych pełniły psy, wykorzystywane do polowania, a także małpy i (od Średniego Państwa) koty.

Tereny uprawne graniczyły z pustynią, określaną jako Deszeret („Czerwona [ziemia]”). Jedną z najbardziej charakterystycznych cech egipskiej cywilizacji i istotnym czynnikiem jej rozwoju była szeroka eksploatacja bogactw naturalnych: złota i miedzi, a przede wszystkim surowców skalnych, wykorzystywanych na olbrzymią skalę w budownictwie, sztuce
i rzemiośle. Wapień, piaskowiec, granit, dioryt, kwarcyt, bazalt, trawertyn („egipski alabaster”) i wiele innych kamieni miało nie tylko konkretne własności i zastosowanie, ale również skomplikowane konotacje symboliczne. Tereny pustynne były także obszarem polowań. Wilgotniejszy niż obecnie (zwłaszcza w III tys. p.n.e.) klimat sprawiał, że w Egipcie występowało wiele gatunków spotykanych dzisiaj tylko na sawannach w głębi Afryki,

jak lwy, antylopy i strusie. Świat zwierzęcy, roślinny i mineralny otaczający Egipcjan znajdował swe odzwierciedlenie we wszystkich aspektach kultury materialnej i duchowej. Krajobraz i przyroda egipskich krain (Dolina, Delta, pustynie), wywarły decydujący wpływ na mentalność Egipcjan i na ich wyobrażenia religijne. Nie przypadkiem w Egipcie ukształtowała się koncepcja „męskiej” ziemi i „żeńskiego” nieba (personifikowanych odpowiednio przez Geba i Nut), odmienna od tego, co charakteryzowało choćby religię grecką (Matka Ziemia i niebiański Zeus, zapładniający ją życiodajnym deszczem).

Na taki kształt egipskiej wizji świata wpłynął niewątpliwie fakt, że „zapłodnienie” przyrody nie dokonywało się poprzez opady, lecz poprzez wylew rzeki, niejako „wytrysk” boga ziemi. Z drugiej zaś strony idealnie współgrało to z koncepcją codziennej podróży słońca i jego „narodzin” z ciała bogini nieba. Nie przypadkiem też koncepcja świata wyłaniającego się

z chaosu była wizualizowana jako wyłanianie się ziemi po wylewie rzeki czy też wyrastanie na powierzchni wody kwiatu lotosu. Podobne obrazy były bliskie każdemu mieszkańcowi kraju nad Nilem.
Z drugiej strony, przemożny wpływ na egipską myśl religijną wywarł rozwój polityczny
i społeczny, a także technologia i realia życia codziennego. Nie tylko świat bogów był odbiciem egipskiej rzeczywistości, w której podróżowano statkami i łodziami, pito piwo
i walczono włócznią, ale także społeczność bogów była odzwierciedleniem struktury społecznej Egiptu, z władcą (Ra lub Amonem-Ra) i jego wezyrem (Thotem) na czele.

W świecie boskim funkcjonowały sądy i archiwa, a bóstwa prawowały się, wymieniały korespondencję, pełniły urzędy, gromadziły dobra. Należy podkreślić, że mamy tu do czynienia nie z prostą antropomorfizacją zachowań istot nadprzyrodzonych, lecz
z przeniesieniem w sferę boską złożonego charakteru egipskiej struktury społecznej
i państwowej. Jeszcze wyraźniej podobna projekcja występuje w wierzeniach dotyczących życia pozagrobowego. Zaświaty są odbiciem świata doczesnego, tak w jego aspektach materialnych, jak i społecznych.

1.3. HISTORIA

Historia starożytnego Egiptu obejmuje ponad trzy tysiące lat, podczas których władali nim faraonowie, których tradycyjnie grupujemy w trzydzieści jeden dynastii. Podział ten, mający odzwierciedlać więzy krwi lub wspólnotę pochodzenia władców, zawdzięczamy Manethonowi, egipskiemu kapłanowi, który około 300 roku p.n.e. napisał po grecku Ajgyptiaka, zarys dziejów Egiptu. Jednocześnie stosowany jest, wprowadzony w XIX wieku, podział historii Egiptu na wielkie epoki, przede wszystkim Stare, Średnie i Nowe Państwo (gdy cały kraj rządzony był przez jednego króla), oddzielone Okresami Przejściowymi (kiedy władza centralna słabła i panowało wielu władców jednocześnie). Sami Egipcjanie, jak dowodzą tego zachowane annały (przede wszystkim Kamień z Palermo) i spisy królów

(Kanon Turyński, listy królewskie z Abydos i Sakkary), postrzegali swą historię jako jednolity ciąg władców, w którym syn następował po ojcu. Działo się tak, poczynając od legendarnego pierwszego faraona, Menesa; przed nim Egiptem mieli rządzić bogowie i tzw. Dusze z Hierakonpolis i Buto. Menes, którego współczesna egiptologia identyfikuje z Aha, pierwszym królem I dynastii, lub z jego poprzednikiem Narmerem, panującymi około 3050-3000 roku p.n.e., dokonał zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu (czyli Doliny i Delty Nilu) w jedno państwo i założył na granicy obu krain miasto Memfis, które pełniło rolę stolicy przez większą część dziejów Egiptu. Owo mityczne wydarzenie, będące pewną syntezą
i symbolem procesów historycznych, które doprowadziły do powstania zjednoczonego państwa egipskiego, było rytualnie powtarzane przez każdegowładcę podczas ceremonii intronizacyjnych.

Mimo występujących co jakiś czas okresów osłabienia władzy centralnej, a także najazdów obcych ludów, integralność terytorialna i kulturowa starożytnego Egiptu trwała do końca IV wieku p.n.e., kiedy to, po podboju przez Aleksandra Macedońskiego, kraj faraonów wszedł
w okres władzy dynastii Ptolemeuszy. Z jednej strony czas ten charakteryzowała formalna

niezależność państwa i kontynuacja faraońskich tradycji, z drugiej zaś przypływ ludzi i idei należących do obszaru kultury hellenistycznej, z dominującą rolą nowego ośrodka - Aleksandrii. Śmierć ostatniej władczyni dynastii, Kleopatry (po bitwie pod Akcjum w 30 r. p.n.e.) zakończyła dzieje niezależnego Egiptu, który odtąd stał się tylko jedną z prowincji imperium rzymskiego. Rzymscy cesarze przedstawiali się jako prawowici następcy faraonów, jednak nowe realia polityczno-administracyjne, napływ mówiącej i piszącej po grecku ludności, a przede wszystkim pojawienie się chrześcijaństwa, doprowadziły do erozji staroegipskiej kultury. Zanik umiejętności stosowania pisma hieroglificznego i upadek dawnych kultów zakończyły bezpowrotnie żywot egipskiej religii, choć agonia trwała długo. Świątynia Izydy na File, ostatni bastion dawnych bogów, została zamknięta za panowania Justyniana (527-565 n.e.).

Dyskusyjna jest wciąż kwestia bezpośredniego wpływu wydarzeń historycznych na powstanie pewnych koncepcji religijnych. Rzecz dotyczy tak powszechnie omawianych zagadnień jak domniemana wojna zwolenników Horusa i Setha za II dynastii (która miała znaleźć odzwierciedlenie w micie o walce tych dwóch bogów o dziedzictwo Ozyrysa), czy też walka

o władzę Achenatona z tebańskim klerem Amona (która byłaby politycznym motywem „rewolucji” amarneńskiej). Nie ulega natomiast wątpliwości, że polityczna dominacja miasta czy rodu związanego z określonym bóstwem wpływała na podwyższenie statusu tego bóstwa i zwiększenie jego popularności. Przykładem mogą być „kariery” Montu za XI dynastii, Amona w Nowym Państwie czy Neith w okresie saickim.

1.4. JĘZYK I PISMO

Język egipski należy do wielkiej rodziny języków afro-azjatyckich (semito-chamickich), do której zalicza się również hebrajski, kuszycki, etiopski. Powstał w okresie predynastycznym
i rozwijał się przez tysiące lat; jego ostatnią fazą był język koptyjski, który przestał być językiem żywym około XV wieku, a zachował się do dzisiaj jako język liturgiczny Kościoła

koptyjskiego w Egipcie. Powstanie pisma jest wciąż przedmiotem badań, nie ulega jednak wątpliwości, że geneza hieroglifów i mezopotamskiego pisma klinowego była zupełnie różna. Nowe odkrycia na archaicznej nekropoli władców w Abydos dowodzą, że pismo powstało
w Egipcie niezależnie, a nawet prawdopodobnie wcześniej niż w Mezopotamii. Napisy na

tabliczkach z drewna i kości, oraz na ceramicznych naczyniach, odkryte w grobowcu tzw. Skorpiona I datowanym na około 3200 p.n.e., zawierały między innymi imiona i nazwy geograficzne. Dowodzą one, że już wówczas istniał skodyfikowany system zapisu, w którym hieroglify nie tylko pełniły funkcje prostych piktogramów (znak = przedmiot) czy ideogramów (znak = pojęcie), lecz miały również wartości fonetyczne. Jest to cecha rozwiniętego pisma hieroglificznego, w którym poszczególne znaki („obrazki”) mogą funkcjonować jako logogramy (odpowiadające słowom określającym przedmiot, który znak wyobraża, lub pojęcia abstrakcyjne), fonogramy (odpowiadające dźwiękom), oraz determinatywy (charakteryzujące kategorię istot, przedmiotów lub zjawisk, do której należy dane słowo, zapisane fonetycznie). Niewykluczone, że pismo nie rozwijało się od prostej

notacji cyfrowo-pojęciowej, lecz stworzono je od razu w postaci złożonego systemu. Mogło się to wiązać z potrzebami rozwijającej się administracji królewskiej, zwłaszcza w kwestii poboru podatków. Wskazywałby na to fakt, że najstarsze zapisy podają imiona władców
i miejsce pochodzenia dóbr stanowiących daninę dostarczaną na dwór. Charakter najstarszych

zapisów (znaki ryte i malowane) sprawiał, że od samego początku forma pisma ewoluowała w dwóch kierunkach. Precyzyjne znaki klasycznych hieroglifów pojawiały się w oficjalnych tekstach rzeźbionych w drewnie i kamieniu (zwłaszcza na stelach, pieczęciach cylindrycznych, a od końca Okresu Wczesnodynastycznego również w dekoracji budowli). Równolegle rozwijała się hieratyka - kursywna forma zapisu, umożliwiająca szybkie pisanie listów, dokumentów administracyjnych i wszelkiego rodzaju notatek. Jej rozwój nabrał przyspieszenia wraz z wprowadzeniem za I dynastii nowego materiału piśmienniczego - papirusu. Na papirusowym zwoju można było pisać pędzelkiem, przechowując potem dokument w archiwum, a w razie potrzeby zmyć tekst, używając papirus ponownie (powstaje

wtedy tzw. palimpsest). Przez pierwszych kilkaset lat hieroglify służyły głównie do zapisu imion, tytułów, nazw instytucji i toponimów; pierwsze dłuższe teksty pojawiły się za III dynastii. W okresie Starego Państwa wszechobecne stały się monumentalne inskrypcje
w świątyniach i grobowcach, pojawiły się też teksty o złożonej gramatyce, które można już zaklasyfikować jako literaturę (Teksty Piramid wykute na ścianach królewskich

grobowców, inskrypcje autobiograficzne dostojników w ich mastabach).

Magiczna rola pisma sprawiała, że napisy identyfikujące właściciela pojawiały się licznie nie tylko na jego wizerunkach, ale także na należących do niego przedmiotach. Klasyczne hieroglify służące do zapisu języka średnioegipskiego (z czasów Średniego Państwa) stały się standardem w dekoracji świątyń i formą zapisu oficjalnych tekstów aż do końca historii starożytnego Egiptu. Jej wersja uproszczona, tzw. kursywa hieroglificzna służyła do zapisywania tekstów o charakterze religijnym, zwłaszcza na papirusach. Hieratyka natomiast, jako bliżej związana z życiem codziennym ewoluowała wraz ze zmianami języka. Pod koniec Nowego Państwa pojawił się język nowoegipski (późnoegipski), zaś ok. 700 roku p.n.e. język

demotyczny, będący gwarową odmianą późnoegipskiego. Przystosowana do nich forma zapisu, charakterystyczna dla Górnego Egiptu, tak zwana hieratyka anormalna, została wyparta za XXVI dynastii przez pismo demotyczne, które rozwinęło się w Dolnym Egipcie. O ile hieroglify i hieratyka odpowiadają w jakiś sposób naszym tekstom drukowanym i pismu

ręcznemu, o tyle demotykę przyrównuje się do stenografii. W czasach rzymskich zarówno pismo hieroglificzne, jak i demotyka stopniowo wychodziły z użycia, zastępowane alfabetem greckim, a następnie pismem koptyjskim (24 litery alfabetu greckiego, uzupełnione o 6 znaków demotycznych), które pojawiło się w I wieku n.e. Zastosowane pierwotnie do zapisu pogańskich tekstów magicznych, wraz z rozwojem chrześcijaństwa zdominowało ono

i wyparło inne rodzaje pisma. Ostatnia inskrypcja hieroglificzna w świątyni Izydy na File datowana jest na 394 rok n.e., ostatnia inskrypcja demotyczna na File powstała w 452 roku n.e.

Piśmiennictwo starożytnego Egiptu było niezwykle bogate i obejmowało tak różne gatunki
i formy jak rozprawy teologiczne, zbiory formuł magicznych, opisy rytuałów, hymny, utwory dydaktyczne (nauki), opowiadania, biografie i autobiografie, lirykę miłosną, listy, traktaty matematyczne i medyczne, roczniki królewskie, wyroki sądowe, umowy handlowe,

zapisy administracyjne i gospodarcze, a nawet senniki. Teksty skierowane ku wieczności pokrywały ściany budowli, posągi i stele, wyposażenie i papirusy grobowe. Papirusy
z zapisami dotyczącymi życia na tym świecie przechowywano w archiwach pałaców, świątyń, sądów i urzędów. Do szybkich zapisów umów, listów, podręcznych notatek, uczniowskich ćwiczeń wykorzystywano ostraka - skorupy ceramiczne lub odłupki wapienne.

Upodobanie Egipcjan do porządku i potrzeba ciągłej systematyzacji wiedzy o świecie leżały
u podstaw funkcjonowania biurokracji i tworzenia archiwów, list, onomastykonów (spisów słów pogrupowanych według kategorii), annałów. Rola biurokracji na równi z wiarą
w magiczne własności pisma decydowała o pozycji pisarzy w społeczeństwie. Umiejętności związane z czytaniem i komponowaniem tekstów otwierały możliwości kariery. Egipcjanie ogromnie cenili wiedzę i mądrość. Dlatego dostojnicy często kazali się portretować w pozie skryby, co miało symbolizować ich wykształcenie. Patronem pisarzy i uczonych był Thot, bóg mądrości, wynalazca pisma i sekretarz Ra. Poświęcone mu były ibis i pawian, pod postacią których mógł się objawiać.

---