SBW cwiczenia notatki, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Wykłady


Starożytny Bliski Wschód notatki z ćwiczeń

2. Sumeryjskie państwa-miasta

Zagadnienia:

- źródła do okresu wczesno dynastycznego:

a) pisane: tabliczki gliniane

Źródła spisane w okresie wczesno dynastycznym:

Źródła powstałe w innym okresie dotyczące wczesno dynastycznego:

b) niepisane:

sztuka (malowidła, rzeźby, Stele, ozdoby złotnicze), Architektura (pozostałości świątyń, pałaców, budynków, systemów irygacyjnych), przedmioty codziennego użytku, Cmentarzyska (pospólstwa i grobów królewskich)

- osadnictwo w Mezopotamii

Osadnictwo rozpoczęło się na przełomie IX/VIII tysiąclecie. Ludzie zaczynają prowadzić osiadły tryb życia. Rozpoczęło się to przy rzekach, pomiędzy Eufratem a Tygrysem.

- Chronologia:

1. Okres Eridu ok. 5300-4800 p.n.e.

2. Wczesny Al-Ubajd ok. 4800-4400 p.n.e.

3. Środkowy Al.-Ubajd ok.4400-4100 p.n.e.

4. Późny Al-Ubajd ok.4100-3750 p.n.e.

5. Wczesny i środkowy Uruk ok. 3750-3300 p.n.e.

6. Późny Uruk ok. 3300-3150 p.n.e. (prawdopodobnie wtedy wykształca się pismo klinowe z tokenów.

7. Dżamdat Nasr ok. 3150-2950 p.n.e.

8. Okres wczesnodynastyczny I ok. 2950-2800 p.n.e.

9. Okres wczesnodynastyczny II/III ok. 2800-2350 p.n.e.

- Sumerowie - twórcy pierwszej cywilizacji

Są ludnością napływową, do dziś nie wiadomo skąd. Prawdopodobnie z Azji, wskazuje na to mowa, ubiór, ozdoby, sposób wznoszenia świątyń. Możliwe że morzem dotarli do Mezopotamii. Okres ich przybycia to okres Al-ubajd, połowa IV tys. łączą miejscową kulturę z własną. Tworzą sieć miast-państw, u progu III tysiąclecia rozpoczyna się okres rozwoju ich kultury. Eridu ich pierwsze miasto. Tworzą na przełomie 4 i 3 tys. pismo obrazkowe. Ich era trwa od 3500-1900 p.n.e. zostają później wchłonięci przez semitów.

- rozwój miast

Konieczność planowania i kierowania pracami nawadniającymi pola uprawne doprowadziło do powołania grupy osób zarządzających nimi. Dbających także o konserwacje systemów kanałowych i organizowanie masowych robót publicznych. Administratorzy Ci sprawujący kontrolę nad najważniejszą dla ludności dziedziną życia, sięgali z czasem po najwyższą władzę. W praktyce całą ziemię przejmowało państwo i tworzył się aparat biurokratyczny. Wprowadzenie kultu bóstwa związanego z rolnictwem, doprowadzało do wykształcenia się warstwy kapłańskiej. Powstają niewielkie państwa teokratyczne gdzie władzę sprawuje elita kapłanów potrafiąca zapewnić nadwyżki żywnościowe dla ludności. Zwiększa to gęstość zaludnienia, przez co możliwa staje się ekspansja gospodarcza. Nadwyżki te powodują powstanie grupy ludności nie zajmującej się uprawą roli. W wyniku pierwszych innowacji technicznych i prowadzonego handlu między ośrodkami, świątynie uzyskują dostęp do szerszej liczby surowców, których brak na rodzimym terenie. Bogactwo konkretnych państw skłania inne do prowadzenia działań militarnych w celu grabieży. Wyłaniają się powoli władcy świeccy a także armia do podbojów lub obrony. Powstają pierwsze mury ochronne. Władza dysponująca argumentem siłowym ulega wzmocnieniu. Następujący dalszy wzrost demograficzny jest związany między innymi z migracjami z niespokojnych prowincji do centralnego ośrodka, który potrafi zapewnić bezpieczeństwo. Powstająca grupa ludności zajmująca się rzemiosłem posuwała naprzód proces urbanizacyjny i wzmacniała władzę świątyni przechowującą nadwyżki rolne a także dostarczając potrzebne importowane surowce. Wykształcenie się pisma i tworzenie prawa kończy proces kształtowania się miasta.

- zarys dziejów politycznych w okresie wczesnodynastycznym

Ok. 2900 - ok. 2340 p.n.e. Okres nieustannych konfliktów między miastami-państwami na tle dostępu do wody, ziemi. Społeczeństwo rozwarstwia się. Okazję wykorzystują ościenne kraje jak Elam, Mari, Luristan, starając się walczyć z nimi. Władca miasta-państwa zasięga rady u „rady starszyzny” - (senat) i „rady mężów” - (izba niższa). Pierwszym historycznie potwierdzonym królem jest Mesilim władca Kisz, buduje pierwszy pałac. Jest pierwszym zwierzchnikiem (potwierdzonym historycznie) roztaczający wpływy na wiele miast Sumeru między innymi jest mediatorem w sporze między Lagasz a Ummą (stela Mesilima wymieniona jest w steli sępów).

- dzieje dynastii z Lagasz

Urnansze (ok.2500) twórca dynastii w Lagasz rozdziela swą władzę od władzy świątynnej. Następcą jest Eannatum (2455-2425) stela sępów upamiętnia jego zwycięstwa w walce z miastem Umma. Kolejne walki prowadził Enanatum (2425-2405). Następcą był jego syn Entemena (2410-2400). Ciągłe walki doprowadzają do rozrostu biurokracji i niepokojów społecznych. Krajem rządzą kapłani a następuje przewrót pałacowy i do władzy dochodzi Urukagina (ok.2360) - pierwszy reformator w dziejach. Intensywna działalność budowlana i reformatorsko-prawodawcza. Zmniejsza personel dworski, ogranicza władzę urzędników i kapłanów. Zadowolił lud, lecz rządził osamotniony. Pokonany przez miasto Umma. Podbija go Lugalzagezi - król o zapędach imperatorskich. Podbija większość miast Sumeru, pragnąc go zjednoczyć. Pokonany przez Sargona w XXIV wieku p.n.e.

3. Akad - pierwsze państwo terytorialne

Zagadnienia:

- źródła do okresu panowania dynastii akadyjskiej

źródła spisane w okresie panowania dynastii akadyjskiej:

źródła powstałe w innym okresie dotyczące okresu panowania dynastii akadyjskiej:

b) niepisane:

dzieła sztuki (budowle, rzeźby i teksty literackie)

Chronologia:

Sargon 2234 - 2279

Rimusz 2278-2270

Manisztusu 2269-2255

Naram-Sin 2254-2218

Szarkaliszarri 2217-2193

Okres zamieszania

Dudu 2189-2169

Szu-Turul 2168-2154

Gutejowie

- pochodzenie dynastii akadyjskiej

Jest to semickie plemię, które dotarło do Mezopotamii z terenów półwyspu arabskiego w czasie pierwszej fali migracji w I poł. III tys. p.n.e. Infiltracja Akadów na Sumer trwała na długo przed tym jak zdobyli oni władzę. Widać to w imionach semickich władców np. w Kisz. Świadczy to o zdecydowanej penetracji akadyjskiej w głąb Sumeru.

Geografia:

Władza ich obejmowała Babilonię (Sumero-Akad). Najazdy, głównie łupieżcze, kierowali w różnych kierunkach: zachodni Iran, północna Syria. Na wschodzie napotkali takie miasta bądź państwa jak: Elam, Parahszum i Simurrum. Na północy były to ziemie wzdłuż górnego biegu Eufratu aż do ujścia rzeki Balich i miasta Tuttul. Zniszczyli Mari i Eble. Relacje królów mówią także o wyprawach do lasów cedrowych Libanu, górnych dopływów Tygrysu i Eufratu w środkowej Turcji, Marhaszi, wschodnim Elamie i obszarach nad Zatoką Perską. Handlowano z dalekimi krajami a łupy zwożono do Babilonii. W orbitę handlu dostał się też Magan (Oman), Dilmun (Bahrajn) i Meluhha (dolina Indusu).

- Sargon: bohater wszechczasów

Doszedł do znaczenia w Kisz i przeniósł stolicę do Agade (Akadu). Powołał do istnienia stałą armię. Kampanie militarne prowadził na płd. Babilonii, która zjednoczyła się pod przywództwem Lugalzagesiego, którego pokonał. Pozostawił tych samych władców miast (ensi) będących teraz zależnymi gubernatorami bądź gubernatorami wojskowymi (szagina). System nie sprawdził się ponieważ kolejni królowie musieli tłumić bunty. Wprowadził system podatkowy, cześć dochodów była wysyłana do stolicy. Próbował narzucić jedność religijną nadając wspólny panteon bóstw ze swoją rodziną. Córkę jego Enheduanne ustanowił najwyższą kapłanką boga księżyca Nanny i pisarką.

- dzieje dynastii akadyjskiej

Za Naram-Sina w administracji nastąpiło ujednolicenie systemu miar i wag oraz ustalono kształt i układ tabliczek rozliczeniowych. Władza centralna jako pisma stosowała nowy wypracowany język akadyjski. Nowością były powstające królewszczyzny, które król przejmował albo odbierając je lokalnej władzy albo skupując. Oddawał je w użytek zaufanym ludziom. Rozszerzył politykę ujednolicania wierzeń religijnych ogłaszając się bogiem za życia (oraz tytułując się królem czterech stron świata). Nie sposób jest określić jak daleko wybiegała władza dynastii. Możliwe że podboje których dokonali w Syrii, Elamie, miały wyznaczać punkty za których pośrednictwem prowadzono interesy handlowe a w razie nieposłuszeństwa grożąc wojną. Również córki władców i żony pochodziły lub trafiały do krajów ościennych jak Marhaszi, co potwierdza że państwo nie istniało w próżni a było otoczone przez pewne polityczne twory. Królowie kolejno musieli krwawo tłumić bunty. Opór w samej Babilonii wpłynął na upadek dynastii nie mającej oparcia w samym centrum państwa. Poza wewnętrznym oporem, narastał także zewnętrzny. Akad często był w defensywie i musiał odpierać militarne zagrożenia ze strony różnych grup np. Amorytów, a także państw powoli uniezależniających się np. Elam. Najpoważniejszym przeciwnikiem stali się Gutejczycy pochodzący z gór Zagros. Po śmierci syna Naramsina (Szar-kali-szari) następuje okres bezkrólewia. Agade zostaje zniszczone przez trudności wewnętrzne i gutejski najazd. Dochodzi do powrotu sytuacji sprzed okresu staroakadyjskiego. Niemniej wiek akadyjskiego panowania był ważnym osiągnięciem w dziejach regionu. Nigdy dotąd żadna armia nie prowadziła tak konsekwentnie kampanii na tak dużym obszarze i mieszkańcy Mezopotamii tego nie zapomnieli, uważając przez dwa tysiące lat Sargona i Naram-Sina za największych władców w historii. Stworzyli wiele historii i legend.

- Gutejowie - lud kaukaskiego pochodzenia, napadli na Akadów i zniszczyli ich. Obecnie uważa się że ich panowanie nie trwało dłużej jak 30-50 lat nad Sumerem. Zasymilowali się. U schyłku III tysiąclecia rozpoczyna się renesans sumeryjski. Wystąpił przeciwko nim Utuhengal władca Uruk i pokonał ich w walce. Kończy się panowanie Gutejczyków, Sumer odzyskuje niepodległość.

- Gudea - ensi miasta Lagasz. Wstępuje na tron gdy Lagasz żyje w spokoju i umacnia się gospodarczo, oszczędzone przez wojny i najazdy plemion. Rozpoczyna przebudowę świątyni. Pragnie odbudować wielkość i potęgę Sumeru przez odbudowę pozycji bogów jaką zajmowali w dawnych czasach. Nastąpił rozkwit handlu, rolnictwa i rzemiosł, a Gudea przeprowadził reformy społeczne co zjednało mu poparcie ludu. Utrzymuje pokojowe stosunki z sąsiadami.

4. Monarchia III dynastii z Ur

Zagadnienia:

- źródła do okresu panowania III dyn. z Ur

Powstałe w okresie panowania III dynastii z Ur:

Powstałe w okresie późniejszym:

Ramy chronologiczne to ok.2110 r. p.n.e. objęcie władzy przez Ur-nammu do ok. 2000 p.n.e.

Geograficznie państwo trzeciej dynastii z Ur obejmowało tereny Sumeru i Akadu podzielone na prowincje odpowiadające dawnym podziałom miast-państw. Peryferia znajdowały się wokół centrum na północ - od linii Tygrysu i Górnego Zabu, najważniejsze miasta to Niniwa, Asur, tu powstał wielki mur mający oddzielać kraj od wojowniczych plemion amoryckich i huryckich. Północny-wschód - prowincja Lullubum z miastami Karahar i Der znajdujące się w pobliżu zachodniej ściany gór Zagros. Wschód - prowincje Sabum (Urua i Suza) Adamdun i Pasime, były to kraje znajdujące się w zachodniej części Elamu i przy wschodnich wybrzeżach Zatoki Perskiej po rzekę Zohreh lub nawet Sapur. Tereny te odpowiadają dzisiejszemu całemu wschodniemu Irakowi (od Tygrysu) oraz prowincjom zachodniego Iranu - Kurdystan, Lurystan i Chuzestan. Państwa wasalne znajdowały się jeszcze dalej.

- powstanie dynastii

Założycielem dynastii był Ur-Nammu, przejął ją od pogromcy Gutejczyków Utuhengala w niewyjaśnionych okolicznościach (możliwe koligacje rodzinne). Przyjmuje tytuł boga. Początki jego panowania to walka z ostatnimi Gutejczykami, zjednoczenie kraju i zyskanie sobie sprzymierzeńców wśród różnych warstw ludności, które korzystają na pokoju. Zasłynął jako prawodawca i odnowiciel. Obudował ekonomicznie i administracyjnie kraj (nowe kanały, świątynie). Urząd ensi staje się funkcją gubernatora mianowanego przez króla. Reorganizuje armię wprowadzając nową formację wojskową - łuczników. Zaczyna prowadzić skuteczną politykę dynastyczną wydając swego syna za córkę obcego władcy, jedna mu to kraje ościenne. Twórcą potęgi państwa był Szulgi. (48 lat panował) Tworzy militarną potęgę swojego państwa. Rezygnuje z ciężkozbrojnej piechoty na rzecz lekkozbrojnych łuczników. Ma też na usługach liczną stałą armię. Tworzy oddane sobie garnizony wojskowe poprzez nadawanie żołnierzom ziemi na obszarach tak zwanej strefy obronnej królestwa. Pojawiają się też pierwsze wojska zaciężne często stosowane przez jego następców. Głównie są to Amoryci sprawcy późniejszej klęski państwa. Kierunki jego ekspansji to obszar gór Zagros i Elamu. Obejmuje kontrolę nad Suzjaną i terenami po morze Kaspijskie. Korzysta z działań siłowych i dyplomatycznych w swej polityce zagranicznej. Co do Amorytów Szulgi buduje na granicy z nimi umocnienia i stosuje wobec nich politykę defensywną. Nadaje sobie tytuł pana czterech stron świata i staje się bogiem za życia - służy to umacnianiu pozycji dynastii i integracji państwa. Potem władze obejmuje Amar-suen i Su-suen (rządzą po 9 lat) ugruntowują władzę ojca, prowadzą wyprawy zbrojne poza terenem kraju a także tłumią bunty w państwie. Ostatni z władców Ibbi-suen. Wpływ na upadek państwa mieli Amoryci. III dynastia z Ur podejmowała przeciwko nim przez całość istnienia tylko działania typowo defensywne (rozbudowę murów, umacnianie sojuszy związkami małżeńskimi). Oni przez cały okres pokojowo napływali na tereny państwa będąc często włączani do armii. Upadek następuje przy powoli następującej fali Amorytów atakujących z północy i odpadaniem powoli terenów peryferyjnych, które buntowały się przechodząc na stronę najeźdźców. Następujący rozkład administracji doprowadził do braku surowców i żywności na terenie stolicy, która żyła z podatków płaconych przez peryferia. Ur pada zdobyte przez Elamitów i barbarzyńców z gór.


- administracja i ekonomia III dyn. z Ur - administracja państwa składała się z pięciu poziomów. Na czele stał król - bóg. Dalej była liczna rodzina i grupa najważniejszych urzędników. Poziom trzeci to zarządcy prowincji cywilni (ensi) i wojskowi (sagina). Czwarty poziom to różnego szczebla urzędnicy, biurokracja świątynna i naczelnicy miasteczek, osiedli i wsi. A ostatni poziom to ludność. Kraj został podzielony na 3 strefy. Centrum stanowił Sumer i Akad podzielone na prowincje w granicach dawnych miast-państw. Lokalny sektor ekonomiczny tworzyły w zdecydowanej większości gospodarstwa świątynne będące podporządkowane ensi, sprawującemu dodatkowo najwyższą władzę cywilną i sądowniczą. W każdej takiej prowincji rezydował także gubernator wojskowy podlegający bezpośrednio królowi i będący niezależny od ensi nawet w kwestii gospodarczej bo zarządzał majątkami królewskimi na których osiedli się żołnierze koloniści.

Administracja lokalna była zobowiązana do bieżącego zarządzania gospodarstwami świątynnymi a także różnych świadczeń, posług i podatków np. bala. Część ziem należała bezpośrednio do władzy centralnej i była zarządzana przez odrębny podległy rządowi centralnemu aparat urzędniczy. Drugim elementem składowym sektora lokalnego była własność gminna i prywatna. Niestety niewiele zachowało się źródeł dotyczących tego.

Odrębny status ustrojowy i administracyjny posiadały stolice królestwa. Ur - stale rezydował tam król z dworem. Uruk - rezydował tam syn. Nippur zarządzał ensi. Pod względem ekonomicznym prowincje centralne tworzyły zwarty i scentralizowany organizm połączony rotacyjnym systemem podatku bala. Był to okres w którym dana prowincja zobowiązana była dostarczyć dane towary, świadczenia lub usługi do tego miejsca składowania kontrybucji (np. Puzris-Dagan) bądź do stolicy. W zamian mogła otrzymać potrzebne jej towary i usługi. Płatnikami byli ensi. Kanclerz czuwa nad nimi wszystkimi.

Peryferia stanowią obszar ziem podbitych i zorganizowanych przez Szulgiego. Jest to obszar prawie dwukrotnie większy od centrum i stanowiący strefę buforową chroniącą go. Osadzano tam kolonistów wojskowych tworzących garnizony a ich zarządcą był gubernator wojskowy (sagina). Peryferia były demograficzno-ekonomicznym zapleczem centrum, płacące dodatkowo kontrybucje gun i gun ma-da będące przeciwieństwem podatku bala. Nadzór nad całością peryferiów sprawował kanclerz (sukkal-mah). Poprzez aparat podległych wysłanników (sukkal) - inspektorów, którzy kontrolowali prawidłowość zarządzania danym regionem oraz wywiązywanie się z obowiązków wobec korony. W razie konieczności podejmowali na miejscu samodzielne decyzje zgodne z zakresem ich pełnomocnictw. Ziemia tutaj praktycznie cała należała do sektora królewskiego.

Trzecia strefa to system państwa wasalnych, w których dynastia miała swoje wpływy, utrzymywała z nimi kontakty dyplomatyczne stosując często aranżacje małżeństw. Ostateczny kształt systemowi administracyjnemu i gosp. nadały reformy Szulgiego było ich 10:

  1. Deifikacja swojej osoby

  2. Utworzenie stałej armii z zaciągu

  3. Zreorganizowanie gospodarstw świątynnych

  4. Wprowadzenie zunifikowanego systemu administracji prowincjonalnej w całym państwie

  5. Ustanowienie systemu bala połączonego z utworzeniem centrów redystrybucji, gdzie gromadzono i rozdzielano przychody państwa.

  6. Zorganizowanie ogromnego aparatu urzędniczego oraz systemu edukacji urzędników w szkołach państwowych.

  7. Reforma systemu pisma

  8. Wdrożenie nowych procedur księgowości ekonomicznej

  9. Zreorganizowanie systemu miar i wag

  10. Wprowadzenie nowego kalendarza.

- polityka zagraniczna III dyn. Z Ur opierała się na podziale kraju na strefę buforową, która miała osłaniać centrum oraz na systemie państw wasalnych. Władcy albo prowadzili z nimi pokojowe stosunki dyplomatyczne - np. poprzez aranżacje małżeństw albo prowadzili karne ekspedycje narzucając siłą zwierzchność.

- upadek dynastii - przyczyny i skutki - Wpływ na upadek państwa mieli Amoryci. III dynastia z Ur podejmowała przeciwko nim przez całość istnienia tylko działania typowo defensywne (rozbudowę murów, umacnianie sojuszy związkami małżeńskimi). Oni przez cały okres pokojowo napływali na tereny państwa będąc często włączani do armii. Upadek następuje przy powoli następującej fali Amorytów atakujących z północy i odpadaniem powoli terenów peryferyjnych, które buntowały się przechodząc na stronę najeźdźców. Następujący rozkład administracji doprowadził do braku surowców i żywności na terenie stolicy, która żyła z podatków płaconych przez peryferia. Ur pada zdobyte przez Elamitów i barbarzyńców z gór. Sumer przestał istnieć i miał się już nigdy nie odrodzić wchłonięty przez semitów. z ich dorobku korzystać będą inne państwa a w liturgii sumeryjski będzie używany przez kapłanów aż do czasów helleńskich.

5. Państwa Amoryckie

Zagadnienia:

- chronologia koniec III dynastii z Ur do 1595 r. p.n.e. złupienia Babilonu przez Mursilisa I.

Obszar cały żyzny półksiężyc.

- źródła do okresu amoryckiego

Amoryci nie wykształcili zapisu swojego języka, nie pozostawili po sobie własnej literatury, list bogów czy historiografii własnej. Szybko ulegali asymilacji przejmując od ludności miejscowej sumeryjsko-babilońską kulturę, akadyjski język, jedyne co to znamy amoryckie imiona.

Źródła pisane odnajdujemy różne w zależności od regionu:

- napływ Amorytów i jego konsekwencje

Jest to lud semicki, który na przełomie III i II tysiąclecia opanował większość Mezopotamii i rozległe obszary Syrii. Termin od akadyjskiego Amurru (zachód) i sum. Martu. Są to terminy określające ludy przybyłe z zachodu, nie jest to jedno konkretne plemię (oni siebie nazywali inaczej). Góra Bisztri (góra Amorytów), znajduje się na pustyni Syryjskiej. Początkowo lud półkoczowniczy zajmujący się głównie hodowlą owiec a także najmujący się jako najemnicy. Wchodzili w częste konflikty z ludnością osiadłą i władcami. Proces ich przenikania na ziemie Mezopotamii miał miejsce już w połowie III tysiąclecia p.n.e. , jednak nie miał on wielkiego znaczenia. Kolejny etap ich stopniowej infiltracji miał miejsce na przełomie III i II tysiąclecia. Już za czasów Szulgiego stworzono mur mający oddzielić jego ziemię od napływających z północy „dzikich i barbarzyńskich” Amorytów. Powoli przejmowali władzę w miastach i strukturach wojskowych co miało częściowy wpływ na upadek państwa III dynastii z Ur. W efekcie takimi miastami jak Mari, Isin, Larsa, Babilon, Aszur i Esznunna zaczęły rządzić dynastie amoryckie. W wyniku ich ekspansji w XVIII w. p.n.e. mimo, iż prawie każde państwo było rządzone przez Amorytów a władcy nie starali się tego ukrywać a nawet tytułowali się ich królami, (Hammurabi - król Amorytów a Szamszi-adad wprost mówił o swoich amoryckich korzeniach). Sami nie stworzyli jednolitego etnicznie państwa, narzucali jedynie swą władzę istniejącym już organizmom politycznym.

W 1813 roku założyli Oni (Szamszi-Adad) państwo górnej Mezopotamii lub inaczej państwo staro asyryjskie. 1830 roku p.n.e. założyli (Samurabu) dynastię w Babilonii (jej największym przedstawicielem będzie Hammurabi). W 1815 roku (Jachdun-Lim) założył prężne państwo z ośrodkiem w Mari. Ich ekspansja objęła także Syrię (stworzyli państwo), wybrzeża morza śródziemnego i Palestynę (zamieszkiwali głównie miasta). Ich upadek w Syrii i Palestynie wiąże się z przybyciem Ludów Morza.

Konsekwencje ich napływu to przejęcie władzy na wielkim terenie Bliskiego wschodu od Syro-Palestyny, poprzez Asyrię, Babilionię i Sumero-Akad. Będąc ludem o niższym poziomie cywilizacyjnym, wcześniej na pół koczowniczym, przejęli kulturę już istniejącą i z asymilowali się, nie tworząc własnej.

- okres Isin-Larsa - pod koniec panowania III Ur, generał Iszbi-Erra tworzy własną dynastię w Isin i przejmuje kontrolę nad znaczną częścią tego regionu. Gdy Elamici zdobyli Ur to właśnie on je oswobodził. Nastąpiło rozbicie na szereg małych państw z autonomią wielu pojedynczych miast. Niezależne dynastie pojawiły się w Esznunnie i Aszurze, Uruk, Kisz i Sippar etc. Skutkiem tego były liczne wojny. Kapłani z Nippur nadawali po kolei tytuł „króla Sumeru i Akadu” co silniejszym dynastiom. Była to tradycja potwierdzająca że miasta uważały się za członków jednego systemu, w którym władza przechodzi z miasta do miasta. Początkowo dynastia z Isin panowała nad częścią państwa III Ur kontrolując większość południowych miast. Przez 100 lat panował spokój, z Isin pochodzi Lipit-Isztar, usunięty przez Ur-Ninurtę. W XX wieku tworzy się w Larsie konkurencyjna dynastia, która opanowuje południową i wschodnią Babilonię, spychając Isin do środkowej części regionu. Trwała między nimi wojna, która sprawiła że kolejne miasta uniezależniały się. Po tym okresie walk władzę w Larsie objęła dynastia Kudur-Mabuka z władcą Rim-Sinem (trzeci z kolei). Rządził najdłużej bo aż 60 lat. Zdobył Isin a władza w Babilonii podzieliła się pomiędzy Larsę a Babilon. Wkrótce całość ziem podbił Hammurabi i kończy się ten okres. Władcy używali tytułów III dynastii z Ur.

- sytuacja polityczna w Mezopotamii na przełomie III i II tys. - gospodarczo nic nie wskazuje by Babilonię w pierwszych trzech wiekach II tysiąclecia dotknął kryzys. Nastąpiła zmiana w biurokratyzacji, dotychczas państwo kontrolowało całą gospodarkę, teraz następuje decentralizacja i powolna prywatyzacja gospodarki, mamy dużo inicjatyw pojedynczych kupców, rzemieślników. Sytuacja polityczna na całym Bliskim wschodzie była w tym czasie podobna do tej z Babilonii. Od zachodniego Iranu po wybrzeża morza śródziemnego istnieją małe państwa rządzone przez lokalne dynastie. Silną pozycję osiągnęła Esznunna panująca w dolinie Dijali aż do połączenia z Tygrysem. Podbiła wiele miast rywalizując z państwem staro asyryjskim a później z Mari, którą to pokonał. Został pokonany przez sojusz Elamu, Babilonu Marii i Larsy. Rolę dużą odgrywał przez cały ten okres Elam. Panując nad nizinami wokół Suzy i wyżynami Zagrosu tytułował się „król Anszanu i Suzy”. Używano tytułów z czasów III Ur. Elamickie wojska pokonały ostatniego władcę III dynastii z Ur. Sprzymierzał się z licznymi miastami-państwami, tworząc różne koalicje. Ich pozycja w Babilonii urosła po pokonaniu Esznunny. Siła jego opierała się na rozmiarze i rezerwach demograficznych. Pokonane zostało przez sojusz Hammurabiego, Marii i Aleppo (1764) inne silne ośrodki to Jamhadu (stolica Aleppo) w zachodniej Syrii, utrzymywało dobre kontakty z Marii i Babilonią, pokonane przez hetytów.

- narodziny królestwa asyryjskiego - początkowo osiadły tam lud asyryjski zajmował się głównie handlem, gdzie centrum tranzytowym było miasto Aszur. Importowali cynę z Iranu, tkaniny z Babilonu i sprzedawali to za złoto i srebro w Anatolii. Handlowali głównie prywatni przedsiębiorcy i to ich korespondencje liczną znajdujemy. Założycielem państwa górnej Mezopotamii (państwo staro asyryjskie) był Szamszi-adad I Amoryta, rządził w latach 1813-1781 (lub 1750-1718). Doprowadził politykę podbojów doprowadzając Asyrię do pozycji mocarstwa. Opanował terytoria od gór Zagros po Syrię i dotarł aż nad morze śródziemne. Podbił Mari ustanawiając na tronie swego młodego syna. Tytułował się jako pierwszy „Król świata” nawiązywał do tradycji akadyjskich. Jego syn został pokonany przez Rim-Sina z Larsy a potem Hammurabiego.

- Mari- państwo położone pomiędzy Babilonią a Syrią wobec czego archiwa jego dostarczają nam wiele informacji o sytuacji politycznej na wschodzie i zachodzie. Władzę w mieście w połowie XIX wieku przejęła dynastia amorycka. Jahdun-Lim założyciel, wprowadził babiloński język i styl pisma jako urzędowy. Piękny pałac zbudował. Uczynił z Mari dominujące państwo nad środkowym Eufratem. Uwiązał się w walkę z państwem staro asyryjskim i przegrał. Władzę objął młody syn Szamszi-Adadu. Po jego śmierci władzę obejmuje lokalny władca z Mari, Zimri-Lim. Stworzył wspaniały pałac i utrzymywał sojusz z Hammurabim, który widząc jego potęgę podbił go (1761) i włączył do swojego królestwa.

6. Babilon i Hammurabi (1792-1750)

Zagadnienia:

- źródła do okresu starobabilońskiego

Źródła pisane:

- powstanie dynastii w Babilonie - ok. 1894 r. p.n.e. (chronologia średnia) Sumuabum, Amoryta zakłada I dynastię babilońską. Władcy do czasów Hammurabiego zajmują niewielką ilość terytoriów między innymi Kisz i Sippar. Są otoczeni przez liczne mniejsza państwa-miasta walczące między sobą. Gdy Hammurabi dochodzi do władzy w 1792 r. p.n.e. (jako 6 władca z dynastii) państwo jego otoczone jest między innymi Larsą na południu (włada nią Rim-Sin) na północy państwo Górnej Mezopotamii (włada Szamszi-Adad) oraz dalej Esznunna i Elam.

- Hammurabi jako polityk - początkowe lata swojego panowania Hammurabi poświęcił na umocnienie i rozwój państwa od wewnątrz. „Ustanowił prawo w państwie” czyli dokonał umorzenia długów obywateli oraz stworzył kodeks praw. Zajął się kopaniem nowych kanałów w państwie, budową murów obronnych oraz wznoszeniem świątyń. Kampanie wojenne zaczął w 7 roku swojego panowania zdobywając Uruk i Isin, zapewne przy pomocy Szamszi-Adada, tym zapewne należy tłumaczyć bierność przeciwników i sąsiadów Babilonu. Wraz ze śmiercią Szamszi-Adada i siłą państw ościennych musiał powstrzymać podboje aż do 30 roku swojego panowania, gdy pokonał Rim-Sina z Larsy i włączył jego kraj do Babilonii. W polityce kierował się nie tylko siłą ale i dyplomacją. Początkowo korzystał z pomocy zaprzyjaźnionych państw jak np. Mari, a potem, gdy urósł w siłę zwracał się przeciwko dawnym sojusznikom. Etapy jego podbojów były krótkie i miażdżące, zdobywał kolejno Larse (1763 r. p.n.e.), Esznunne 1762 p.n.e. i Elam (który wspomógł go wpierw w walce z Esznunną), Mari (1761 r. p.n.e.). Na północną Mezopotamię wyprawiał się lecz jej nie podbił. Na Syrię w tym Jamhadu nie wyprawiał się.

- Hammurabi - król sprawiedliwości - Ideologia władzy opierała się na tym że król oprócz bycia wysłannikiem bogów, był także pasterzem i gospodarzem. Musiał troszczyć się o poddanych zapewniając im pola do upraw i żyzność ziem, stąd budowa nowych kanałów irygacyjnych. Ujął to w swym kodeksie. Pojawiają się głosy, że nie był to kodeks praw ale monument przedstawiający Hammurabiego jako wzór sprawiedliwego władcy. Tekst znajduje się na dwumetrowej steli z czarnego diorytu. Wpisy odnoszą się do wielu różnych dziedzin życia, lecz nie obejmują wszystkich przestępstw, co więcej, prawne dokumenty z tego okresu, nie zawierają żadnych odniesień do tego kodeksu. Stela zatem nie jest zbiorem przepisów prawnych, ale przedstawia Hammurabiego jako, króla, który zaprowadził sprawiedliwość w swym kraju. Wypisał on te przypadki by dowieść że potrafi zapewnić sprawiedliwość.

- organizacja ekonomiczna państwa starobabilońskiego - państwo starobabilońskie wykazywało dużą aktywność ekonomiczną ze względu na trwający proces „częściowej prywatyzacji” i decentralizacji administracji w gospodarce. Zmalała także rola świątyń w gospodarce. Pałac królewski administrował dużym procentem gruntów, oddając w dzierżawę mniejsze bądź większe działki, osobom wolnym, rolnikom, którzy oddawali część plonów instytucji a resztę zatrzymywali dla siebie. Instytucje zlecały różne prace i usługi ludności wolnej, a nie jak wcześniej gdzie zatrudniano duży odsetek ludności w charakterze siły roboczej, wydając robotnikom racje żywnościowe. W warsztatach nadzorowanych przez królewską administrację pracowali wolni rzemieślnicy, którzy wykonywali zadania nie tylko dla nich ale i dla innych. Pasterzom powierzano stada owiec i kóz żądając określoną ilość wełny i sierści. Nadwyżki produkcyjne należały do producenta, ale ewentualny deficyt musiał uzupełnić z przypadającej mu części. Kiedy instytucje potrzebowały pracowników to ich zatrudniały a nie utrzymywały przez cały rok jak to miało miejsce wcześniej. Wypłacały im wynagrodzenia za czas pracy a nie wydawały racje żywnościowe przez cały rok. Niezależnym wykonawcom zlecano niekiedy zadania administracyjne, przy kontaktach pomiędzy instytucją a obywatelami. Pobierali oni zapłatę za to. Istniała także lichwa. Stopa procentowa ustalona była przez władców na nie więcej jak 20% pożyczki dla srebra i 33% dla zboża. Kryzys w zadłużeniu był bardzo częsty o czym świadczą liczne edykty królewskie umarzające długi obywatelom. Straty pokrywał pałac, ze względu na tradycje roli króla, jako tego który zaprowadza porządek i sprawiedliwość w państwie a także, zadłużeni obywatele nie stanowili stabilnej bazy podatkowej. Były też gagum - klasztor żeński, potężna instytucja gospodarcza, która była skupiskiem kobiet z najwyższych sfer społecznych z rodziną królewską włącznie. Oraz Karum - organizacja handlowa istniejąca w Sippar, rządząca się własnymi prawami

- społeczeństwo starobabilońskie - najwyższą władzą w państwie był król, uważany za namiestnika bogów. Posiadał władzę despotyczną. Rządził państwem, wysłuchiwał raportów urzędników, nakazywał kopanie kanałów, budowę świątyń, pałaców i fortyfikacji, decydował o wojnie i pokoju, dowodził armią, był arcykapłanem boga Marduka. Miastami i terenami przyległymi zarządzali w imieniu króla namiestnicy zwani „rabianum lub hazannum”, funkcje ich ograniczały się do wykonywania rozkazów króla i ściągania podatków. W państwie starobabilońskim, zmalała rola świątyń w gospodarce a zwiększyła się rola pałacu królewskiego posiadającego duży procent gruntów. Społeczeństwo dzieliło się na trzy grupy: ludzi wolnych (awilum), zależnych (muszkenum) i niewolników (wardum), wymiar kary był różny w zależności od pozycji społecznej ofiary i sprawcy. Struktura społeczna uległa zmianie, częściowo w wyniku procesu „prywatyzacji gospodarki”. Ludzi w pełni uzależnionych od pałacu było niewielu. Większość usług zlecano ludziom z zewnątrz.

- następcy Hammurabiego i upadek dynastii - następcą Hammurabiego był Samsuiluna (1749-1712). Samozwaniec Rim-Sin II, ogłosił się królem Larsy i walczył na czele rebelii z następcą Hammurabiego. Samsuiluna pokonał go, ale kontrola jego nad regionem stopniowo słabła. Widocznym znakiem tego jest zniknięcie tekstów datowanych jego panowaniem z południowych miast Mezopotamii (około 10 rok jego panowania), w 30 roku Nippur i cześć miast środkowej Babilonii uwolniły się spod jego panowania. Oprócz problemów politycznych dynastię nawiedził problem nie do końca wyjaśniony. Mieszkańcy Ur i Nippur, w większości opuścili miasto i wyemigrowali. Możliwe że pola uprawne zamieniły się w step. Babilonia przez kolejne 155 lat od śmierci Hammurabiego przeżywała rozkwit w zmniejszonym już państwie bo sięgającym od doliny Eufratu do granic z Mari. Samsuiluna podbił państwo Hana w górnym biegu rzeki Chabur. Walczył także z Kasytami. Następcy Hammurabiego panowali po około 20 lat co świadczy o politycznej stabilności ich władzy. W 1595 roku p.n.e. Mursilis, król Hetytów podbija Babilonie.

Literatura i nauka w Babilonii - w okresie dynastii starobabilońskiej licznie przepisywano literaturę sumeryjską przez co wiele: eposów, mitów, hymnów na cześć władcy, przysłów, literackich listów itp., znamy dzięki tym odpisom. W szkołach pod patronatem dworu uczono sumeryjskiego, który był już wtedy martwym językiem. W północnej Babilonii również studiowano literaturę sumeryjską, teksty tam są jednak zapisane bardziej sylabicznie niż te z południa. Świadczyć to może o wzorach babilońskich, gdzie szkolili się pisarze pochodzący z północy np. z Mari. Powstały także utwory w języku babilońskim. W czasach tych mamy duży rozwój języka akadyjskiego, w którym to przepisują skrybowie eposy sumeryjskie, hymny, zaklęcia. Natrafiamy tam także na obszerną dokumentację związaną z nauką matematyki. Znaleziono tabele matematyczne. Bóg Marduk został włączony do panteonu bogów sumeryjskich i rozpowszechnił się jego kult.

6*1 Państwo staroasyryjskie

Źródła do okresu staroasyryjskiego:

Asyria przed Szamszi-Adadem.(1808-1776) - W północnej części Mezopotamii, plemiona semickie osiedlały się i na początku III tysiąclecia p.n.e. założyły miasto Aszur. Aż do końca VII w. p.n.e. miasto to było religijnym centrum kraju, a także stolicą polityczną. Nazwa miasta to imię bóstwa, kraj nazywano krajem Aszura. Aszur znajdowało się w zależności w czasie III dynastii z Ur, w jednej z inskrypcji z tego okresu dowiadujemy się że władca Aszur był wasalem Amar-Suena. W tych czasach Aszur staje się punktem wyjścia, tranzytowym dla karawan podróżujących do Azji Mniejszej po złoto i srebro, ściągano tu tkaniny z Babilonu i cynę ze wschodu. Rozwija się handel dalekosiężny, Asyryjczycy swe punkty handlowe zakładają np. w Kanesz w Azji Mniejszej. Duży udział mieli w tym handlu prywatni przedsiębiorcy, uczestniczyły w tym także kobiety, mamy bogatą ilość korespondencji między tymi kupcami a ich rodzinami. Droga nie była bezpieczna, władcy terenów przez które przechodziła karawana chcieli pieniędzy za ochronę, władza z Aszur nie była w stanie zapewnić kupcom ochrony na tak długie dystanse. Niepokojenie jednak kupców nie leżało w interesie żadnego z państw. Asyria utraciła w końcu te kolonie na rzecz Hetytów. Za pierwszego króla Asyryjska Lista królów podaje „Aminu”.

Szamszi-Adad I - był synem amoryckiego władcy Ila-kabkabu, rządzącego w Ekallatum, mieście położonym niedaleko Aszur (lokalizacji dokładnej nie znamy). Panował tam przez pewien okres czasu a następnie musiał uciekać do Babilonu. Król Esznunny, Naram-Sin zdobył Ekallatum. Szamszi-Adad po śmierci władcy z Esznunny, powrócił na tron Ekallatum, i w ciągu 3 lat zdobył także Aszur. Razem z nim do Asyrii przyszli Amoryci. (prawdopodobnie pomoc wojskową uzyskał od Babilonii w postaci amoryckich wojsk najemnych). Rządy jego trwają od 1808 do 1776 r. p.n.e. był wówczas pomniejszym władcą w regionie. Starł się w walce z Jahdun-Limem z Mari (gdy król został zabity Szamszi-Adad opanował Mari około 1792 r. p.n.e. Opanował północną część doliny Chaburu. Stworzył nową siedzibę Szubat-Enlil.

Granice państwa górnej Mezopotamii rozciągały się od wschodu, od Aszuru nad Tygrysem, po miasto Tuttul na zachodzie, po Szubat-Enlil na północy i Mari i Terqe na południu. Graniczyło to państwo od wschodu z Esznunną, na zachodzie z Jamchadem, na południu z Babilonią miał Szamszi-Adad dobre kontakty, możliwe że wspierał Hammurabiego przez pewien okres jego rządów.

Szamszi-Adad wykazywał dużą tolerancje dla zwyczajów i praktyk powszechnych w różnych państwach, które zjednoczył. Przyswoił sobie zwyczaje królów z Akadu, ogłosił się „królem czterech stron świata”. W Aszur ogłosił się „namiestnikiem Aszura”. W Niniwie odnowił świątynie Isztar. Pozostawił gdzieniegdzie starych władców, i stare struktury administracyjne. Wprowadził na nowych terenach asyryjski sposób datowania lat w postaci systemu eponimów. (rok nazywano od imienia najwyższego urzędnika - limmu, który zmieniał się co roku.

Szamszi-adad rezydował w Szubat-Enlil, a swoich dwóch synów umieścił w dwóch strategicznych miejscach. Iszme-dagan w Ekallatum, a młodszego Jasmah-addu w Mari. Zachowało się wiele listów będących korespondencją Szamszi-Adada z synami. Wychwala on swojego starszego syna Iszme-dagana, za zwycięskie wyprawy a krytykuje młodszego o bezczynność i lenistwo, między innymi w kwestii administracyjnej. W tym czasie istniała duża opozycja w Mari przeciwko niemu ze względu na działającego aktywnie Zimri-Lima Istniał zwyczaj sporządzania listów w dwóch egzemplarzach, jeden był wysyłany a drugi zatrzymywany w kancelarii. Istnieją też listy między braćmi, relacje między nimi dość przyjazne.

Upadek państwa staro asyryjskiego - państwo to zniknęło nagle, zostało zaatakowane przez Jamchad i Esznunne. Szamszi-adad zginął w walce lub zmarł z przyczyn naturalnych w 1776 r. p.n.e. Zimri-Lim, wygnał Jasmah-addu z Mari. Iszme-dagan stracił kontrolę nad północnymi ziemiami ojca, z wyjątkiem Ekallatum i Aszur. Północne tereny stały się terenem walk małych niezależnych państewek. Esznunna urosła w siłę. Mamy dużo materiałów pisemnych z Mari o tym okresie.

7. Huryci i państwo Mitanni

Zagadnienia:

- źródła dotyczące Hurytów i państwa Mitanni:

Początkowo tylko Biblia o tym mówiła o kraju „Chorytów”.

- etnogeneza Hurytów - kwestia Ariów - w początkowych badaniach łączono nazwę „Harii” z indoirańskimi imionami bóstw i osób (dzięki tekstom z Hattusa), stąd też twierdzono, że jest to najstarszy zapis nazwy Ariów. Bóstwa huryckie to Mitra, Waruna, Indra, występują one w indoeuropejskich Wedach, Ariów. Imiona i pewne terminy fachowe również świadczą o bliskości ze sanskrytem. Pogląd ten odrzucono dzięki kolejnym badaniom, podczas, których znaleziono przysłówek hetycki, który zawiera wypowiedzi w języku nieindoeuropejskim. Język ich nie został do dziś do końca zbadany, był przodkiem języka urartejskiego. Huryci upowszechnili na BW konia i rydwan bojowy, kremacja zwłok, możliwe że przejęli to od indoirańczyków. W okresie hitlerowskim rolę Ariów na SBW wyolbrzymiono, przez co po wojnie teorię tę kategorycznie odrzucano, co też było błędem. Imionami indoirańskimi posługiwali się wojownicy marijanni. Sięgali z czasem po najwyższe stanowiska w miastach, stając się ich władcami.

Pierwsze informacje o nich (huryckie imiona) mamy na terenie określanym Subartu (dorzecze Haburu, doliny Wielkiego i Małego Zabu aż do wschodnich dopływów Tygrysu) od XXIII w. p.n.e. Eanatuma z Lagasz pokonał ich wojska, później wyprawiali się tam władcy akadyjscy (Sargon, Naramsin, dotarł do Simurrum) i III dynastii z Ur (Szulgi prowadził trzy wojny nazwane huryckimi). Dzięki inf. z czasów III dyn. z Ur, wiemy, że Huryci żyli nie tylko w płn. - wsch. Mezopotamii ale także, na terenie Syrii. Tworzyli tam niewielkie miasta państwa, żyjąc pośród semitów jak Akadów czy Amorytów. Zaadaptowali pismo klinowe i wierzenia. Po upadku III dynastii z Ur do XVIII w. nie mamy wiele inf. na temat Hurytów. Okres I poł. II tys. uważa się za czas w, którym Huryci rozprzestrzenili się na tereny zachodniej Syrii i pogranicze Wyżyny Anatolijskiej.

- powstanie państwa Mitanni - Waszukanni lub Ta'idu stolicą państwa Mittanijskiego(nie odnalezione) inaczej zwane Hanigalbat, (okolice górnego biegu Haburu). Najpotężniejsze o okresie XV-I poł. XIV

Obszar: Centrum dolinie rzek Habur i Balih. Na zachodzie sięgało aż po Eufrat, na północy granica obejmowała źródła Tygrysu, i równinę na której zbiegają się ramiona Eufratu. Na wschodzie do Mitanni należała Asyria, na południowym wschodzie graniczyło z Babilonią, rządzoną przez Kasytów. Wpływy Mitanni sięgały daleko aż po Palestynę i morze śródziemne, jednak wybrzeże aż po Ugarit było głównie pod kontrolą egipską.

Świadectwa z Hattusas mówią o dwóch etapach historycznych w historii Hurytów. Pierwszy to napływ ich i umacnianie się w płn-zach Mezopotamii, płd-wsch Anatolii i płd. Syrii za czasów podbojów Hattusilisa I i Mursilisa I, wiele małych państw huryckich. Drugi opisany etap to upadek imperium w drugiej poł. XIV w. uzależnienie od Hetytów i Asyrii. Państwo to mogło powstać w próżni jaka powstała po upadku dynastii starobabilońskiej i nie istniejącym państwie asyryjskim.

Pierwszym królem jest Parattarna I, ok. 1500 r. p.n.e. Idrimi, król Alalah, (1510-1480), wygnany z Halab jako syn tamtego króla (Ililimma), skrył się w Emar. Uciekł na południe, przez 7 lat gotował się do wyprawy. Drogą morską wraz z żołnierzami udał się do Alalah, zrzeka się praw do tronu Halab, uznaje zwierzchnictwo Mitanijskie i zawiera z Parattarną porozumienie. Kraj Mukisz. Idrimi zawarł traktat z królem Kizzuwatny, (państwo w płd. Anatolii, uznaje zwierzchnictwo Mitanni), był więc upoważniony przez Parattarne do zawierania traktatów. Następny władca to Szausztatar I, potwierdzona zwierzchność nad Asyrią.

- Syria w okresie równowagi hurycko-egipskiej (Idrimi) na czasy państwa Mitannijskiego przypada ekspansja faraonów z XVIII dynastii w Palestynie i Syrii. W poprzednich okresach, Egipcjanie wykazywali niewielkie zainteresowanie ziemiami na wschód od Synaju. Jednak po najeździe Hyksosów zmieniło się to. Faraon Totmes I, dotarł aż do Eufratu. Totmes III, rozpoczął podboje w Azji od wygranej bitwy pod Megiddo (1458 p.n.e.).Asyria była wówczas niepodległa, książęta w Aszur próbowali zawiązać koalicję antymitannijską. Aszur zostaje jednak pobite przez Mitanni. Następowały coroczne wyprawy Totmesa III, umocnił on swoją władzę na wybrzeżu śródziemnomorskim i zapewnił sobie kontrolę nad szlakami handlowymi. Sprawował on kontrolę nad prawie całym wybrzeżem aż do Ugarit. Miasta-państwa w głębi się buntowały przeciwko niemu przy pomocy Mitanni. Po śmierci Totmesa III, następuje ekspansja Mitanni pod władzą Szausztatara II (ok. 1430), po Kizuwatnę i Arraphę (na wschodzie) (stosują lekkie rydwany). Amenhotep II wyprawia się na Syrie i zwycięża w bitwach lokalne siły, jednak o trwałym podboju Syrii nie ma mowy. Kolejny Totmes IV wyprawia się na Mitanni, i po nim następuje traktat pokojowy, przypieczętowany małżeństwem (Artatama I), następuje wówczas zagrożenie ze strony Hetytów. Traktat przyniósł spokój w Syrii. Wpływy Egiptu sięgały wybrzeży śródziemnomorskich po Ugarit (kraj Amurru), oraz Palestynę i część Libanu po miasto Kadesz. Wpływy mitannijskie są w głębi kraju, liczne miasta-państwa rządzone były przez rody huryckie.

- rozkwit państwa mitannijskiego (ok. 1430-1340)- apogeum imperium za rządów Szausztatar II przywrócił on autorytet Mitanni w Syrii (przymierze z Egiptem), podbił Aszur i Arraphę (Kizzuwatna i Isuwa pod wpływem Hetytów). Jego następcy utrzymywali w ryzach terytorium od Syrii pn. po Zagros. List Tuszratty mówi o podarunku od króla Mitanijskiego dla egipskiego w postaci części łupów, panowało wówczas przymierze z Egiptem potwierdzone przez małżeństwo Amenhotepa III z córką króla huryckiego. Był to ostatni suwerenny władca Mitanni, po jego śmierci dochodzi do walk o władzę, Hetyci rosną w siłę. Korespondencja Tuszratty z Amenhotepem III, ukazuje charakter oficjalnych stosunków między mocarstwami, tryb zawierania małżeństw dynastycznych oraz o przedmiotach i kosztownościach wytwarzanych i przekazywanych.

- upadek i rozpad Mitanni - Mamy sporo spisków i walk o władzę nad Mitanni po śmierci Tuszratty. Hetyci i Asyryjczycy popierali różnych kandydatów na tron i osadzali im sprzyjającego. Rozpad rozpoczął się od odpadnięcia Kizzuwatny na rzecz Hetytów. Zwycięstwa Suppiluliumy I w Syrii (Katna, Halab, Alalah, Ugarit, Karkemisz, stali się jego wasalami) i jego najazd na Waszuganni spowodowały osłabienie Mitanni i stratę ziem syryjskich, co na wschodzie wykorzystało Aszur. Aszurballit uniezależnia Asyrię od Mitanni, pierwsza pada Arrapha i Nuzi po przegranej bitwie pod Lubdi. Terytorium Mitanni ograniczone do rdzennych terenów pomiędzy zakolem Eufratu a górnym Tygrysem. Po zamordowaniu Tuszratty, Szattiwaza osadzony został na tron przez Suppiluliumę - zależność od Hetytów; Asyryjczycy chcą posadzić jednak na tronie swojego kandydata Szuttarnę III (udaje im się to na krótko), stolicą staje się Tai'du. Następnie Hetyci zdobywają kraj i osadzają swojego kandydata Szattuara I - dobre układy z Hetytami, ale Adad-nirari I wykorzystując słabość Hetytów (ginie król hetycki) czyni z Hanigalbatu swoje państewko wasalne. Wasaszatta - próba buntu przeciw Asyrii, nieudana; podobnie Szattuara II usiłował się usamodzielnić (z pomocą Hetytów), lecz został pokonany przez Salmanasara I. Hanigalbat zostaje wcielony do administracji asyryjskiej. Tukultininurta I dokonuje deportacji części Hurytów w głąb Asyrii.

- organizacja administracyjna, ekonomiczna i społeczna państwa mitannijskiego - Mitanni stanowiło raczej rodzaj federacji mniejszych jednostek politycznych niż silne scentralizowane państwo. Najsilniejsza z nich podlegała „wielkiemu królowi”. Dzięki temu władca ograniczał się tylko do ogólnego kierowania biegiem wydarzeń, a nie musiał podejmować decyzji co do drugorzędnych spraw. Lokalni królowie, pochodzący z arystokracji huryckiej lub z warstwy wojowników (marijanni) byli względnie niezależni od „wielkiego króla”. Obowiązywała ich lojalność, pomoc wojskowa i coroczne dary, czego gwarancją była przysięga wierności. Poszczególne kraje dzieliły się na prowincje i miasta, władzę w nich sprawowali wezyrowie, rządcy prowincji, i zarządcy miast. W pobliżu ważnych miejsc strategicznych stacjonowały jednostki wojskowe. Łączność zapewniali posłowie i kurierzy na rydwanach. Podstawą gospodarki było rolnictwo, hodowla i łowiectwo. Ziemia należała część do wspólnot wiejskich, część do pałacu a część była właścicieli ziemskich. Silną i samodzielną jednostką gospodarczą był pałac. Pola jego uprawiali niewolnicy bądź rolnicy wolni w zamian za określone świadczenia. Miał on monopol na handel. Właściciele ziemscy byli zobowiązani do oddawania części zbiorów, ziemia była dziedziczna lecz powstawały latyfundia ze względu na wysokie oprocentowania. Ziemie tracono w skutek poddawania się adopcji, gdyż oficjalnie sprzedaż była zabroniona. Prawo rozróżniało wolnych i niewolników. Najwyższą warstwą byli marijanni, piastowali wysokie urzędy, z nich rekrutowali się skrybowie, warstwa bardzo poważana. Kolejną byli ehele - uwolnieni, ludzie wolni, ludzie wykonywujący jakieś zawody na służbie pałacu. Trzecią warstwą byli haniahhe - zubożali, biedna ludność miejska. Czwarta to hupsze - ludzie stepu, częściowo koczownicy, najniższy stopień pozycji społecznej.

8. Imperium Hetyckie

Zagadnienia:

- źródła dotyczące Hetytów i ich państwa

Źródła pisane:

- traktaty pomiędzy wasalami a królem hetyckim,

- korespondencja królów hetyckich z królami np. Babilonii.

- dekrety władców i kroniki (dekret Telepinu i kronika Tuthalijasa IV - opisuje wojny Hattusilisa III i Tuthalijasa IV z sąsiednimi ludami.)

- teksty o wróżbach i magii.

Chronologia: Stare państwo hetyckie trwało od ok. 1650 r. p.n.e. do ok. 1400 r. p.n.e., a nowe państwo od 1400 p.n.e. do około 1200, do najazdu ludów morza i spalenia Hattusas.

Granice geograficzne to: stolica w środkowej Anatolii w dorzeczu rzeki Kizil Irmak. Trudno ustalić dokładne granice ze względu na organizację państwa hetyckiego. Nie opierała się ona na bezpośredniej kontroli terytorialnej ale na podporządkowaniu sobie wasali, którzy zarządzali danymi krainami. Możliwe że na północy zdobyto kontrolę nad krainą Pala (z północy wiele jest informacji o napadach ludności Kasków). Na zachodzie aż po Arzawe, na południu Tarhuntassa, Kizzuwatna, i Amurru w Syrii, oraz Alaszije - Cypr. Na wschodzie Iszuwa. Kierunkiem ekspansji władców były głównie tereny syryjskie.

- sytuacja etniczna w Anatolii pod koniec III tys.

Hetyci lud indoeuropejski. Napłynął prawdopodobnie z zachodu z Kaukazu (bądź Bałkan) językiem jakim się posługiwali nazwano hetyckim, oni sami nazywali go nesyckim. Składnik protohetycki (hatycki inaczej lud Hatti) nieznanego pochodzenia, asymilował się. Poza hetytami w imperium żyli także liczni Huryci, Luwici (stopniowo wypierają hetytów pod względem liczebności) i Palejczycy (język palejski, północna Anatolia). W dyplomacji posługiwano się akadyjskim. Hetyci wykazywali skłonności do włączania obcych kultur i bogów do swej własnej jak np. szeroki panteon bóstw. Po podbiciu danego kraju, wywozili posągi bogów obcych sądząc, że bóg opuszcza dane miasto. Oddawali mu cześć u siebie chcąc zyskać jego przychylność (przykład wywiezienie posągu Marduka z Babilonii). Występuję także agresywny lud Kaska.

- powstanie Państwa Hetyckiego

Początkowo teren Anatolii był rozbity na szeregi księstw walczących między sobą. Pierwsze informacje mamy o królach Pithanasie (władca Nesy) i Anittasie. Zdobyli oni władzę nad kilkoma księstwami i podbili Kanesz i Hattuse. Ze względu na strategiczne położenie fortecy została obrana w późniejszym czasie na stolicę. Hattusilis I (wcześniej Labarna, możliwe że potomek Anittasa) tworzy państwo hetyckie i obiera Hattusę jako stolicę ok. 1650 r. p.n.e. Ekspansja kierowała się głównie na południowy wschód (północna Syria i górna Mezopotamia). Następcą został Mursilis I (ok. 1620 -1590), z jego osiągnięć to złupienie stolicy Jamhadu (Aleppo) i Babilonu. Został zabity w skutek dworskich intryg przez Hantilisa. Okres do Telepinusa jest to czas zamieszek, najazdu ludów Kaska na północną Anatolię oraz utratę posiadłości zagranicznych Hetytów. Pojawia się też jako silne państwo Kizzuwatna.

- Telepinus i jego dekret (ok. 1525 r. p.n.e.), władza króla hetyckiego ograniczona była w tym czasie do obszaru rdzennego wokół Hattusas. Dekret wydane przez niego miał służyć wewnętrznemu umocnieniu państwa. Ustalał on karę śmierci dla tego kto zabił członka rodziny królewskiej przez zgromadzenie możnych, miało to położyć kres morderstwom w rodzinie królewskiej i umocnieniu władzy centralnej. Ustalił on sukcesję tronu (najstarszy syn). Zebrano w tym czasie zbiór praw hetyckich. Dekret mówił też o czarach i prawie. A także opisuje dokonania Hattusilisa I i Mursilisa I. jego następcy nie wsławili się niczym wyjątkowym.

- początek nowej ery - odbudowa państwa następuje około 1400 r. p.n.e. za panowania Tudhalijasa I. zakłada on nową dynastię pochodzenia huryckiego (władcy wpierw mają takie imiona a potem zmieniają na hetyckie). Wówczas Hetyci skutecznie walczyli z Halabem w Syrii i Mitanni. Nie zdołali sobie na stałe podporządkować żadnych terenów ze względu na potęgę Mitanni. Władcy byli także uwiązani w walkę z napierającym na północy ludem Kaska i od zachodu państwem Arzawa, które wspierane było przez Egipt. Z nimi (kaskowie) musieli radzić sobie także jego następcy. Państwo hetytów znowu ograniczyło się głównie do centrum tracąc wiele z nadgranicznych prowincji.

- Suppiluliuma i jego czasy - twórcą potęgi był Suppiluliuma I (ok. 1344 p.n.e.) Podbił on Mitanni, zajął jego stolicę i uczynił ją państwem buforowym. W zachodniej Syrii, podporządkował sobie tereny aż do Damaszku. Tereny takie jak Ugarit, Kadesz i Amurru stały się jego terenami wasalnymi. Z kizzuwatny uczynił państwo pośrednia między wasalem a „bratem”. Uznał go za legalnego króla z jakimiś przywilejami, mającego płacić mu daninę i zabraniając prowadzenia polityki zagranicznej. Stanowiło to rolę bufora. Podobnie postąpił z innymi krajami syryjskimi. Zawierał z każdym osobną umowę polityczną, żądając w zamian od nich danin i lojalności. Wasale Ci dysponowali znaczną autonomią na swym terenie. Utworzył on także dwa wicekrólestwa ze stolicą w Karkemisz i Aleppo, obsadzając je swymi synami. Miał on lepiej kontrolować tereny syryjskie i być podporą potęgi hetyckiej. Z tego okresu mamy list do Suppiluliuma od królowej Egiptu, która prosi go o syna hetyckiego, dla siebie na męża w związku ze śmiercią faraona. Suppiluliuma wysyła jednego jednak ten zostaje w drodze zabity przez opozycję egipską. Władca zginął prawdopodobnie od szerzącej się zarazy.

- Imperium hetyckie u szczytu potęgi następcą jego został Mursilis II (1321-1295) utrzymał on panowanie w Syrii a także skierował swą uwagę na Anatolię. Pokonał leżącą na zachodzie Arzawę i zaatakował Kasków. Kolejnym był Muwattalis II (1295-1272), przeniósł on stolicę z Hattusas do Tarhuntassa (zajęcie stolicy przez Kasków). Prowadził on ciągłe kampanie w Syrii czego wynikiem była w 1274 r. p.n.e. bitwa pod Kadesz z Ramzesem II. Egipt przegrał ją. Hattusas i Nerik (na płn) zostały odbite przez jego brata (Hattusilisa III). Następcą miał zostać Urhi-Teszub, jednak został strącony po paru latach przez Hattusilisa III i zbiegł do Egiptu (1267-1237). Podpisał on traktat pokojowy z Egiptem (Ramzes II), w którym faraon potwierdzał jego władzę (problem sukcesji, Hattusilis III był uzurpatorem). Traktat zakończył wojny między nimi, a hetyci mogli się skupić na rosnącej w potęgę Asyrii.

- upadek imperium - kolejnym władcą był Tudhalijas IV (1237-1209), który musiał radzić sobie z opozycją wewnętrzną (roszczenia syna Muwattalisa, powstało państwo konkurencyjne Tarhuntassa i bunty zachodnich księstw anatolijskich) oraz zewnętrznych, (atak Asyrii ze wschodu i państwa Ahhijawy ze wschodu). Zdołał zdobyć Cypr. Władza zaczęła się chwiać. W 1207 roku na tron wstępuje Suppiluliumas II i następuje upadek państwa, brak dokładnych informacji o tym kryzysie. Kraj nawiedza klęska głodu, Hattusas zostaje spalone, wdzierają się ludy morza, które tego prawdopodobnie dokonują. Mamy informacje z Egiptu o tym że Anatolia i Syria zostały spustoszone.

- struktura administracyjna kraju - porównywana jest do feudalizmu średniowiecznej Europy. Na czele państwa stał Wielki Król Hatti, rządząc bezpośrednio rdzenną częścią państwa. W większości regionów miał podległych sobie wasali, będący lokalnymi władcami składającymi przysięgę wierności. Hetyccy książęta panowali jedynie w strategicznych miejscach jak Karkemisz i Aleppo. Władcę tytułowano Królem Słońca lub Wielkim Królem, był on ubóstwiany a po śmierci stawał się bogiem. Był najwyższym kapłanem i dowódcą wojskowym. Ważną rolę odgrywały także królowe, które czasem mogły być bardzo samodzielne. Ważną częścią dyplomacji były związki dynastyczne, dlatego król posiadał także swój liczny harem, co powodowało także liczne konflikty dynastyczne. . Istniała także rada możnych (pankus). Posiadali posiadłości lenne oraz urzędy dworskie. Istniała zhierarchizowana warstwa urzędnicza. Szerokie masy ludności dzieliły się na wolnych (rolnicy, rzemieślnicy itp.), ludzi namra i niewolników. Namra byli to ludzie osiedlani przymusowo po jakiś wyprawach wojennych. Niewolnicy stanowili najniższą warstwę społeczną. Hetycki zbiór praw - obejmował spisane kary za przewinienia dane, odchodzono od kar cielesnych na rzecz pieniężnych.

9. Babilonia Kasycka i Państwo Średnioasyryjskie

Zagadnienia:

- źródła do dziejów Babilonii Kasyckiej i Państwa Średnioasyryjskiego

- kwestia zajęcia tronu babilońskiego przez dynastię kasycką - po złupieniu Babilonu przez Mursilisa I w 1595 r. p.n.e. powstała polityczna próżnia. Zniknęły starożytne struktury społeczne i polityczne, a duża część ludności nie mieszkała już w miastach. Sytuację wykorzystali Kasyci, zagarniając tron babiloński w bliżej nieokreślonym czasie. Koniec dynastii datuję się na 1155 rok, a początek nawet na XVIII stulecie - rządzili w jakimś mieście na południu Babilonu w okresie dynastii starobabilońskiej. Kasyci byli przybyszami, używający własnego języka (nie znaleziono żadnych tekstów spisanych w tym języku poza słownikami), nie wpłynęli oni znacząco na kulturę Babilonii. Zdobyli władzę polityczną, lecz nie narzucili swej kultury, czcili nawet babilońskich bogów. Nie wywodząc się z żadnego konkretnego miasta, mogli łatwiej zaszczepić pogląd, że są władcami państwa terytorialnego. Kształtowanie państwa przypada na wieki XVI i XV. W 1475 r. p.n.e. Ulamburiasz został władcą Kraju Nadmorskiego, wypierając ówczesną dynastię. Następnie odziedziczył tron Babilonu po bracie Kasztiliaszu i zjednoczył region (kraj ten był poza kontrolą Babilonu już od XVIII wieku). W XIV w. Kasyci panowali już w całej Babilonii (wraz z regionem Dijali oraz Bahrajnem), Asyria była wyłączona z ich kontroli.

- polityka wewnętrzna Kasytów (zmiany administracyjno-ekonomiczne) - Kasyci wywarli wpływ na strukturę społeczną. Będąc wcześniej półkoczownikami, odgrywały u nich ważną rolę związki rodzinne i plemienne. Podziały te przenieśli na strukturę administracyjną kraju. Terminem „dom” określali ludność zamieszkującą stałe osady, obejmujące kilka wsi z gruntami rolnymi. Każdy „dom” miał swojego naczelnika, będący zarządcą tej jednostki administracyjnej. Z archiwum z Nippur, mamy wiadomości co do administracji kraju. Na czele stał namiestnik odpowiedzialny za prowincję Nippur. Przewodził rolniczej organizacji (gromadząca plony i produkty zwierzęce), ludność zależna od instytucji otrzymywała je potem jako przydziały. Była to więc administracja scentralizowana. Przydziały otrzymywali także kapłani, żołnierze i robotnicy, wielkość zależała od stopnia w hierarchii. Urząd namiestnika był świecki, lecz był również najwyższym kapłanem Enlila, zarządzającym majątkiem świątyni w Nippur co stawiało go w hierarchii tuż za królem. Świątynia udzielała pożyczek i zaliczki, w zamian za pracę co prowadziło do zadłużania się ludności. Trudno badać ekonomię i strukturę społeczną ze względu na małą ilość źródeł pisanych z tego okresu. Znaczne posiadłości ziemski posiadała rodzina królewska, urzędnicy, kapłani i dowódcy wojskowi. Darowizny upamiętniano na kamiennych stelach, była to jakaś forma wynagrodzenia za konkretne usługi, darowizna obejmowała spore obszary wraz z pracą chłopów, a czasem nawet zwolniona z podatku była. Praktykę tą przejęła także II dynastia z Isin.

Kasyci byli mecenasami budownictwa (wiele tekstów o ich działalności w tej kwestii znaleziono). Zbudowali nową stolicę „Dur-Kurigalzu” (XV w. Kurigalzu I).

- droga Asyrii do odzyskania niepodległości - okres średnioasyryjski - II poł. II tys. od XIV do XI w. Asyria z małego państewka wokół Aszur rozrosła się do dużego terytorialnego państwa. Pierwszym znaczącym władcą był Aszur-uballit I (1363-1328), umocnił panowanie nad rdzennymi terenami Asyrii (dolina Tygrysu i równiny wschodnie, po góry Taurus na północy), wcześniej była ograniczona do miasta-państwa, będąc zależnym od Mitanni. Gdy hetyci uderzyli z zachodu na Mitanni, Aszur-uballit I podporządkował sobie wschodnie tereny. A na tronie Babilonii usadowił swojego kandydata. Zyskał międzynarodowe poważanie (dwa listy znalezione w Amarnie). Po jego śmierci był przejściowy kryzys (słabi władcy), sytuacja zmieniła się za panowania trzech wielkich władców rządzących przez cały XIII w. od Adad-nirariego I (1305-1274), Salmanasar I (1273-1244) i Tukulti-ninurty I (1243-1207). Zamienili tereny Mitanni w terytorium podległe, bezpośrednio Asyrii. Król Hanigalbatu stał się wasalem (adad-nirari).

- stosunki asyryjsko-babilońskie - Babilonia rościła sobie prawo do panowania nad Asyrią. Gdy Aszur-uballit I, zaczął pisać do faraona egipskiego, przeciwstawił się temu, Burnaburiasz II, pisząc o nim jako o wasalu swoim. Była to fikcja, wkrótce, poślubił córkę króla asyryjskiego, a po jego śmierci, król Asyryjski najechał Babilon i osadził na tronie swojego kandydata, Kurigalzu II (1332-1308). Babilonia nie pozostawała jednak pod dominacją asyryjską, królowie asyryjscy stosowali politykę pojednania i rezerwy, przerywanej czasami zbrojnymi agresjami. Nawet gdy była okazja do bezpośredniego włączenia Babilonu do Asyrii czyniono to rzadko. Ograniczano się do zastępowania niewygodnego władcy swoim kandydatem, zabezpieczającym jej interesy. Asyryjczycy uznawali dług kulturalny wobec południowej Mezopotamii i liczyli się z ich dumą narodową (Aszur podlegało wcześniej bezpośrednim wpływom z południa a sam panteon bóstw zawierał tych z płd.). Była jednym z wielkich królestw, równa czy to Hetytom czy Egiptowi. Koniec dynastii związany był z naciskami Asyrii i Elamu. Tukulti-Ninurta I, najechał Babilon (1225) i strącił z tronu Kasztiliaszu IV. Przez 10 lat rządzili tam marionetkowi władcy, potem udało się powstanie przywracając na tron Kasytów. W 1155 elamicki najazd doprowadził do definitywnego upadku dynastii kasyckiej. Na czele wystąpień przeciwko Elamowi, stanęła II dynastia z Isin, Nabuchodonozor I (1125-1104) podbił Suzę doprowadzając Elam do upadku. Toczyli także walkę z Asyrią pod panowaniem Tiglatpilesara I, wygrywając i zajmując miasto Ekallatum. Sami jednak też upadli w niedługim czasie, prawdopodobnie ze względu na najazd Aramejczyków.

- okres średnioasyryjski do 1243 r. p.n.e. - po zwasalizowania państwa hanigabaltu przez adad-nirariego I, państwo to powstało a bunt stłumił Salmanasar I, który zajął jego południowe i wschodnie tereny i zorganizował ośrodki administracyjne. Kolejna rebelia sprawiła, że Tukulti-ninurta I, anektował całą północną Syrię na wschód od Eufratu, toczył wojnę z hetytami wówczas. W zachodniej części Asyrii administracja skupiała się wokół osad o strategicznym położeniu, połączonych kanałami i drogami ze studniami. Umożliwiało to sprawną ochronę szlaków handlowych i nadzorowanie okolicznych rejonów. Urzędnicy z Asyrii byli osadzani na rozkaz króla bez udziału lokalnej ludności. Nie próbowano przerabiać mieszkańców Syrii na Asyryjczyków, robotnicy pracujący wokół osad byli opłacani bezpośrednio przez asyryjską administrację. Salmanasar I wprowadził nową metodę kontroli ludności - przesiedlenia, całych grup ludności z dobytkiem w ramach Hanigalbatu. Tukulti-ninurta dodał do tego deportację mieszkańców płn. Syrii w głąb Asyrii (tania siła robocza). Oprócz ekspansji na zachód, Asyria w XIII wieku atakowała także tereny na płn. Od Syrii (do wsch. Anatolii). Toczyli walkę z państwem Urartu (Salmanasar I), oraz plemionami górskimi. Tukulti-ninurta pokonał Kasztiliaszu IV i miał kontrolę nad terenami babilońskimi. Władca został jednak zamordowany a w Asyrii zapanował chaos. Przenikają w tym czasie do płn. Syrii Aramejczycy. Dwaj władcy Aszur-resza-iszi I (1132-1115) uporządkował sprawy wewnętrzne, a Tiglatpilesar I (1114-1076) walczył we wszystkich kierunkach (zach. - Aramejczycy aż po wybrzeża morza śródziemnego, na płn. po jezioro Wan, a na płd. z Babilonią). W 1050 r. p.n.e. terytorium zostało jednak zredukowano do rdzennych ziem Asyrii, kolejne sto lat nieznane.

- panowanie Tukulti-Ninurty I (1243-1207) - budowa nowej potężnej stolicy Kar-Tukulti-Ninurta (naprzeciwko Aszur), łupy z Babilonu pozwoliły sfinansować owy projekt, po śmierci niewykorzystywane.

- społeczeństwo państwa średnioasyryjskiego - było mocno zmilitaryzowane. Na rdzennych terenach, znaczna część ziemi należy do władcy, który rozdziela je rodzinie i zaufanym ludziom. Służbę utożsamiano z armią, mimo że nie każde obowiązki były tożsame z charakterem wojskowym. W zamian za usługi dawano w dzierżawę pola, działki przekazywano z ojca na syna i nie mogły być odsprzedawane bez udziału pałacu. Gdy zobowiązania wobec dworu nie zostały wypełnione ziemia wracała do pałacu. Zadłużenie równie duże jak wszędzie indziej.

- Kultura babilońska - Kasyccy władcy zachowując swój język nie przeszkadzali w rozwoju babilońskiej kultury. Wieki ich panowania to najważniejszy okres kształtowania się literackiego korpusu, w języku akadyjskim. Pałac zatrudniał skrybów i autorów, uczestniczących w tym procesie. Sumeryjski dalej był językiem kultury i kultu. Zachowała się cześć literackiego korpusu tekstów z okresu starobabilońskiego. Pisano nieraz inskrypcje, modlitwy, teksty religijne i pieczęci po sumeryjsku. W tym czasie wykształcił się (z akadyjskiego) dialekt nazywany standardowym babilońskim. Był językiem literackim aż do końca Mezopotamskiej historii, zarówno w Babilonii jak i Asyrii. Znaczna cześć literatury z tego okresu, znamy tylko z manuskryptów z I tysiąclecia, albo kopii z końca II tys. istniały swoiste „rodziny” pisarzy. Teksty literackie powstały pod wpływem ważnych wydarzeń militarnych i religijnych. Marduk najważniejszym bóstwem, jego posąg trzy razy został zagrabiony (Mursilis I, Tukulti-Ninurta I i Kutir-Nahhunte). Babilońska kultura odcisnęła swe piętno na całym BW. Na wszystkich dworach drugiej połowy II tys. przechowywano babilońskie teksty literackie i naukowe, listy leksykalne, hymny, zaklęcia, wróżby, teksty medyczne, eposy. Asyryjska literatura tamtego okresu poddała się babilońskiej inspiracji. Wpływ ten wynikał z podziwu jakim BW darzył babilońską literaturę. Tukulti-Ninurta złupiwszy Babilon wywiózł z niego masę utworów literackich. Asyria wypracowała własny rodzaj tekstów jakim były eposy królewskie.

10. Kryzys XII w. - sytuacja państw mezopotamskich w okresie wędrówki ludów

Zagadnienia:

- źródła do okresu kryzysu

Ogólnie z tego okresu niewiele jest źródeł pisanych. Ma to związek z upadkiem systemu pałacowego, który utrzymywał dotąd pisarzy i skrybów. Nikt nie pisał już do zagranicznych dworów listów, które wymagały znajomości języka dyplomacji (akadyjski). Zmniejszyło się zapotrzebowanie na urzędników przez zakłócenia w ekonomii, nie powstawały tak licznie nowe budowle. W Asyrii i Babilonii, gdzie pałace zachowały część dawnego znaczenia, używano w dalszym ciągu pisma klinowego. W innych regionach mieszkańcy powrócili do lokalnych praktyk. Egipt używał własnego pisma hieroglificznego i jego pochodnych. W XIII wieku opracowano w Ugarit proste alfabetyczne pismo klinowe. Kolejne udoskonalenie dokonano w Byblos w końcu II tys. (alfabet z 22 liter) rozpowszechnili go następnie Fenicjanie.

- przyczyny kryzysu - nie było jednej przyczyny, omawiane zmiany zostały spowodowane przez wiele różnych czynników. Główne przyczyny to inwazje i migracje ludów, rewolucje społeczne i katastrofy ekologiczne. Do każdej strefy są one inne. W przypadku strefy egejskiej, Anatolijskiej i Syro-Palestyńskiej, źródła podkreślają rolę inwazji obcych ludów morza. Cechą systemu wielkich państw była pałacowa elita wyzyskująca podległe jej rolnicze społeczności. Pod względem zamożności była ogromna przepaść. A powszechne zadłużenie na wsi potęgowało uciekanie ludności do koczowniczych grup habiru. Źródła z tego okresu pełne są wzmianek o takich grupach, będących wyrzutkami, żyjącymi poza państwowymi strukturami, określano ich jako szabrowników i rabusiów. Owe ucieczki stanowiły poważne zagrożenie dla systemu pałacowego ponieważ brakowało wówczas rąk do pracy. Trudności w znalezieniu robotników spowodowało spadek produkcji rolniczej i spadek dochodów pałacu. Większe wymagania stawiane pozostałym chłopom potęgowało ich niechęć do swych panów i przyłączanie się do wrogich armii np. ludów morza. np. zniszczenie w Hattusas tylko królewskiej twierdzy i budynków publicznych. Doprowadzało to do opuszczania ośrodków miejskich i życia w trybie półkoczowniczym. Katastrofy ekologiczne dotyczą lat nieurodzaju jakie nawiedził niektóre tereny jak np. Anatolię, może to się wiązać z osuszeniem się klimatu na płn., bądź zmianą w biegach rzek płd. Mezopotamii. Pogarszało to i tak już trudny stan elitom pałacowym. Poszczególne przyczyny burzyły system w konkretnym regionie, a oddziaływanie w jednym miejscu, miało wpływ na inne państwa. Państwa nie istniały w próżni, ale były ze sobą ściśle powiązane. Wzajemne kontakty odgrywały główną rolę w utrzymaniu wewnętrznej organizacji. Np. zniknięcie hetytów i chaos w Syro-Palestynie, odciął Egipt od Azji. Handel i dyplomacja z Mezopotamią ustały. Egipt przetrwał podobnie jak Asyria, Babilonia i Elam, jednak kontakt między nimi zanikł. Brak dostępu do siebie umożliwiło nowym ludom np. Aramejczykom przejmowanie kontroli nad dzielącymi je terenami. Co pogłębiało izolacje.

- Ludy Morza - są to ludy o bliżej nieokreślonym pochodzeniu, niesemickie, najeżdżające wschodnie wybrzeże morza śródziemnego i Anatolię. Przybyły prawdopodobnie z terenu Bałkan. Możliwe że ekspansja na tamtych terenach Ilirów, Daków i protoceltów wyparła z siedzib owe „ludy morza” zmuszając je do wędrówek. Doprowadziły do upadku państwo hetyckie, Tarhuntasse i zniszczyły cześć miast Syro-Palestyńskich (np. Ugarit, Hazor). Źródła egipskie określiły je zbiorczo ludami morza, na inskrypcjach (Mereneptaha i Ramzesa III), podając nazwy plemion jednak nie rozpoznano wszystkich. Jednym z tych ludów byli Filistyni, którzy osiedlili się na wybrzeżu Palestyny (Gaza, Aszkelon, Gat), walczyli z Izraelitami lecz zostali powstrzymani przez Dawida. Frygijczycy osiedlili się w środkowej Anatolii.

- Syria i Palestyna w dobie kryzysu - po upadku hetyckiej dominacji, syryjskie miasta uzyskują niezależność (dzieli się wicekrólestwo w Karkemiszu). Najlepszą dokumentację mamy z Ugarit, które zostaje zniszczone przez ludy morza. teren zostaje wybiórczo zniszczony. Ocalały takie porty jak Byblos i Sydon, a zniszczono Aszkelon i Hazor. Zniszczenia nie następowały równocześnie a było to rozłożone w czasie. W Palestynie kulturę miejską zastąpiła kultura wsi. Osiedlili się Filistyni aż po granice z Egiptem. Egipt utracił kontrolę nad azjatyckimi posiadłościami, zachowując tylko dostęp do kopalń Synaju, pozostał państwem terytorialnym pełnym społecznych niepokojów i wewnętrznego chaosu, około 1100 polityczne rozdrobniony. Słabość świata syro-palestyńskiego w obliczu inwazji tkwiły w długotrwałym kryzysie społeczno-ekonomicznym, problemie demograficznym, niechęci chłopów do pałaców, oraz niedoborze żywności (osuszenie klimatu). Wiele pałaców zostało zniszczonych, upadły struktury administracyjne, rzemiosło i handel (wspierane dotąd przez pałace), zniknęły szkoły pisma klinowego. zmieni się to dopiero gdy rozpowszechni się alfabet. Miasta podupadają i kurczą się, rozrasta się natomiast wieś, która zaczyna być także otoczona murami. Zmieniają się stosunki społeczne. Następuje wzrost elementu plemiennego. Proces nomadyzacji postępujący przed kryzysem (liczne grupy habiru, i plemiona pasterskie) teraz powoli osiada, następujący rozpad hierarchii systemu pałacowego, konsoliduje związki rodowe i plemienne. Wsie są sobie braterskie, nazwa pochodzi zazwyczaj od imienia protoplasty rodu. Plemię zyskuje nową siłę i wymiar. Tworzą się małe aramejskie państwa np. Aram-Damaszek.

- „hegemonia” II dynastii z Isin - W 1155 elamicki najazd doprowadził do definitywnego upadku dynastii kasyckiej. Na czele wystąpień przeciwko Elamowi, stanęła II dynastia z Isin, najpotężniejszy władca, Nabuchodonozor I (1125-1104) podbił Suzę doprowadzając Elam do upadku. Dynastia toczyła także walkę z Asyrią pod panowaniem Tiglatpilesara I, wygrywając i zajmując miasto Ekallatum. Sami jednak też upadli w niedługim czasie, prawdopodobnie ze względu na najazd Aramejczyków. Organizacja państwa pozostała taka jak ją stworzyli Kasyci, nastąpiła w sumie tylko zmiana na tronie. Świadczy to o osłabieniu państwa, nastąpił także spadek poziomu urbanizacji, większe miasta w regionie to tylko Babilon, Isin i Ur, znaczna większość ludności mieszkała w wioskach. Zmniejszyła się liczba ludności (o 25% w porównaniu ze schyłkiem III tys.). Organizacja miejska i infrastruktura kanałów załamała się (zmiana biegu rzeki Eufratu i duże zasolenie gleby). Ludzie wracali do półkoczowniczego trybu życia. władza załamała się i przez prawie 5 wieków o tron walczyli Chaldejczycy, Babilończycy, Kasyci, Elamici i Asyryjczycy. Dopiero w 626 r. p.n.e. władzę obejmuje dynastia Chaldejska.

- Aramejczycy - lud semicki, migrujący w II poł. II tys, prawdopodobnie z półwyspu arabskiego. Przed 1200 r. byli pasterskim plemieniem, możliwe że już w połowie III tysiąclecia istnieli, miejscowość „Aram” (archiwum z Ebli), kolejnych wskazówek z nimi związanymi doszukuje się w źródłach egipskich z XIV i XIII w. (oaza Elim), pewne wzmianki mamy z inskrypcji Tiglatpilesara I, który walczył z nimi. Wykorzystali osłabienie państw i rozprzestrzenili się na znacznym obszarze BW, zdobywając władzę w miastach. Zachowali plemienną organizację będą podzieleni na „domy”, nazywano się „Bit” (dom taki a taki) oraz imię osoby uważanej za przodka. W IX w. mieli polityczną przewagę w całej Syrii. Liczne wyprawy Tiglatpilesara I świadczą o dużej presji aramejskiej na Asyrię. Dotarli także do Asyrii i Babilonu. Nie zmienili nic podobnie jak wcześniejsze ludu jeśli idzie o kulturę i dominację akadyjskiego języka. Nie wiadomo jest skąd pochodzili. Rozproszone informacje o szczepach aramejskich wskazują na ich aktywną obecność w płn. Mezopotamii już w XIII w. (Hanigalbat szczególnie).

- panowanie Tiglatpilesara I - Po zamordowaniu Tukulti-Ninurty I, w Asyrii zapanował chaos. Przenikają w tym czasie do płn. Syrii Aramejczycy. Dwaj władcy Aszur-resza-iszi I (1132-1115) uporządkował sprawy wewnętrzne, a Tiglatpilesar I (1114-1076) walczył we wszystkich kierunkach, rozpoczął tworzenie roczników.

na podstawie jego rocznika pokonał kolejno (w nawiasie lata): kraj Muszki i Kutmuhi (rok wstąpienia); Subartu (I) ludność: Kaskowie i Urumi (I, z terenu Hatti), Kutmuhi (I); kraj Haria (II), Adausz (II), Sarausz (II), Ammausz (II), Isua (II) i Daria (II) kraje za małym zabem. Nairi (III) kraj w Hanigabalcie (III) za Eufratem. Aramejczycy (IV) aż po Karkemisz i góry Biszri. Kraj Kumani (V, Musri (V). następnie w roczniku podsumowuje 5 lat swoich wypraw, pisze o królewskich polowaniach na zwierzęta, o odbudowie świątyń, pałaców i murów. Wymienia zdobyte łupy, pisze o swoim pochodzeniu (ojcu).

(zach. - Aramejczycy aż po wybrzeża morza śródziemnego, na płn. po jezioro Wan, a na płd. z Babilonią). W 1050 r. p.n.e. terytorium zostało jednak zredukowano do rdzennych ziem Asyrii, kolejne sto lat nieznane. Przyczynili się do tego częściowo Aramejczycy, którzy pod koniec panowania Tiglatpilesara I, opanowali cześć Asyrii.

- sytuacja Babilonii po upadku II dynastii z Isin - władza załamała się i przez prawie 5 wieków o tron walczyli Chaldejczycy, Babilończycy, Kasyci, Elamici i Asyryjczycy. Dopiero w 626 r. p.n.e. władzę obejmuje dynastia Chaldejska.

- upadek Państwa Średnioasyryjskiego - W 1050 r. p.n.e. terytorium zostało jednak zredukowano do rdzennych ziem Asyrii, kolejne sto lat nieznane.

Zmiany technologiczne zaszły w metalurgii. Do 1200 roku najpowszechniejszym metalem był brąz. Odkryto metodę łączenia żelaza z węglem drzewnym co doprowadziło do powstania stali, twardszego metalu. W Anatolii tworzą się nowe państwa Frygijczyków, Lidyjczyków, a na wybrzeżu syryjskim pięcioma miastami zarządzają Fenicjanie.

11. Syria i Palestyna w okresie niezależności politycznej

Zagadnienia:

- źródła dotyczące królestwa Izraela

Te z terenów miast Izraelskich:

I spoza:

- etnogeneza i osadnictwo plemion hebrajskich - lud semicki złożony z 12 plemion, nazywali siebie Izraelitami, tj. potomkami Izraela (Jakuba) jednego z patriarchów.

Nazwa Izrael pojawia się już na steli Merenptaha i dotyczy Izraelitów będących grupami pasterskimi. Do grupy protoizraelskich czyli hebrajskich zaliczać można też niektóre grupy habiru. Etymologia słowa jest też podobna „ibri” -hebrajczyk, człowiek przybysz, „habiru” - włóczęga. Tradycja ukazuje ich jako podzielonych na 12 plemion (str. 77 Liverani). Owe plemiona dzieliły się kolejno na klany lub rody (wieś), wielką rodzinę, rodzinę (dom). Z pewniejszych plemion może byś plemię Judy (dokonało samoidentyfikacji za Dawida) i Beniamina (samoidentyfikacja za Saula). Listę ich spisano po powrocie z niewoli babilońskiej dlatego budzą one wątpliwość. Część plemion istniało wówczas na terenie Palestyny, część przywędrowała w czasie wędrówki ludów morza. Część była grupami habiru etc. Wątpliwe jest by plemiona żyjące w XII w. identyfikowały się jako izraelici. Mogły one być kulturowo powiązane przez podobne zwyczaje i współpracować ze sobą. Zajmowały one tereny: płaskowyże północne (Galilea), centralne, południowe (Juda), część zajordańskich, i półsuche strefy na południu (Negew). Nie należało do nich silnie zurbanizowane wybrzeże (od Akki do Gazy) a także strefa sąsiadująca z wybrzeżem. Istniały tam nadal struktury społeczno-ekonomiczno-polityczne, z czasów późnego brązu. Żyli tam między innymi przybyli z ludami morza Filistyni oraz osiadła tam od dawna ludność kananejska. Tradycja biblijna mówi o Exodusie ok. 1260 r. i po wędrówce przez 40 lat, ok. 1220 przybycie do Kanaanu.

- epoka sędziów - obejmuje okres od przybycia ludów morza ok. 1180 (jest to także pierwsza faza epoki żelaza) do czasów „zjednoczonego królestwa” przez Saula i Dawida. Historycznie, po inwazji ludów morza panowanie Ramzesa III nad Syro-Palestyną uległo osłabieniu. Miasta na wybrzeżu przeszły w ręce Filistynów bądź innych ludów. Istniały obok siebie dwie formacje polityczne. Państwa-miasta, np. filistyńskie na wybrzeżu. Obejmujące jak dawniej część małych wsi wokoło z pałacem. Oraz państwa etniczne obejmujące żyjące na jej terenie plemię bez szczebli administracyjnych i mniej liczniejsze niż te na wybrzeżu (np. Juda). Jahwe stał się dopiero kultem „narodowym” w królestwie Judy (900-850) a w Izraelu (850-800), istniały do tego czasu bóstwa lokalne w tym Baal, którego prorocy zwalczali się z tymi Jahwe. W okresie od 1050-930 sformowały się nowe plemiona w małe państewka byli to kolejno: Amonici (wsch. i śr. Jordan), Moabici (wsch. od Morza Martwego), i Edomici (na płd od Morza Martwego). Na północy jednoczyły się plemiona aramejskie. Były to zrzeszenia rodów spokrewnionych ze sobą. Również wiele plemion było na pustyni hodując wielbłądy np. Amalekici. Okres od 1150-850 to czasy niezagrożenia z zewnątrz, Egipt za słaby, Asyria na razie nie interesuje się tymi terenami, dopiero Tiglat-pilesar I i Asurnasirpal II wykazują zainteresowanie ale tylko miastami fenickimi. Pierwsze królestwo, które uznaje się za rzeczywiście izraelskie było to królestwo Saula i jego dziedziców. Powstało w strefie między Jerozolimą i Sychem, obejmując tereny plemion Beniamina (Saul) i Efraima (prorok Samuel) ok. 1000 r. Sam król nazywany był bardziej przywódcą, niż królem. Prowadziło potyczki z wrogimi plemionami jak Filistynami i Ammonitami, a współpracowało między innymi z Judą. Po nim władzę objęli jego dwaj synowie (Iszbaal i Meribbaal) a po nich postanowiono przekazać władzę nad tymi terenami Dawidowi z południa (jego królestwo było współczesne z Saulem a nie następowało po nim).

- czasy Dawida (1010-970) i Salomona (970-930) (obie według Biblii) - równocześnie z powstawaniem królestwa Saula, wyłaniało się na południe od Jerozolimy (nadal państwo-miasto kananejskie) państwo Judy. Początki jego władzy związane są z walkami wspólnie z Saulem z Filistynami. Pasował bardziej na przywódcę band habiru niż władcę, prowadząc politykę rozbójniczą. Jego władztwo obejmowało Hebron, Karme, Betlejem a na zach. Siklag i Soko. Objął panowanie nad Izraelem po śmierci synów Saula, zaproponowała mu ją prawdopodobnie starszyzna Izraela. Zdobył także Jerozolimę, panował on więc nad trzema plemionami (Juda, Efraim i Beniamin). Prowadził walki również z okolicznymi plemionami jak z Ammnitami oraz Aramejczykami. Po nim objął władzę Salomon. Terytorium jego było albo: równe dawidowemu albo rozwinęło się terytorialnie za jego a na pewno za Jozjasza (koniec VII). Podzielił on kraj na 12 okręgów wliczając w to nadmorskie Dor i Soko. Raczej zmniejszała się potęga królestwa (brak info. o zwycięskich ekspedycjach wojskowych). Również brak potwierdzenia w tym by Salomon zbudował wielką świątynie Jerozolimską i stajnie. Raczej przypisywane jest to na czasy dynastii Omrydów. Okres formowania się państwa kończy ekspedycja na Palestynę (ok.925) faraona Szeszonka. Miała ona miejsce prawdopodobnie po śmierci Salomona i podzieleniu się na dwa królestwa: Judy (Roboam) i Izrael (Jeroboam).

- rozłam królestwa - przyczyny i skutki - zostało rozdzielone na królestwo:

  1. Izrael (930-740). Biblia podaje że doszło do tego na podstawie ucisku podatkowego ze strony nowego władcy Judy Roboama. Jeroboam tytułuje się królem Izraela, obejmowało to plemiona Efraima i Manassesa nie obejmując Jerozolimy. Stolica Tirsa, obejmowało takie miasta jak Samarie, Sychem a w swoim najwyższym punkcie ekspansji nawet Dor na wybrzeżu, Megido, Hazor i Dan na północy (po wyprawie Szeszonka przejęły je plemiona Menassesa). Okres tej dynastii to ciągłe walki o władzę. Głównymi przeciwnikami przestali być Filistyni i Ammonici a zostali nimi Aramejczycy (państwo Aram-Damaszek). Rozszerzenie królestwa miało miejsce między Salomonem a Omrim (925-885). Jednak rozwój instytucjonalny nie szedł z tym w parze ze względu na liczne zamachy. Dojście Omriego do władzy (885-874), następnie jego syn Achab (874-853). Stabilizował się i rozwijał Izrael podobnie jak w tym okresie aramejskie królestwa Damaszku i Hamatu, królestwo Tyru i Sydonu, oraz Moabu. Założył on (Omri) nową stolicę Samarię. Po nich władzę obejmują Ochozjasz i Joram, biblia podaje ich panowanie w ciemnych barwach mimo widocznego rozwoju. Następną dynastią była dynastia Jehu, który dokonał zamachu stanu ze wsparciem króla Damaszku. Istniał konflikt w kulcie Baala i Jahwe. Oraz nastąpił zwrot z sojuszu z Fenicjanami na sojusz z Aramejczykami. Dynastia przerwała od 841-743. Zapewniła krajowi stabilność i rozwój. Władzę cechowało płynne przechodzenie od sojuszy do wojen (na płn. Damaszek inskrypcja z Tel Dan na wsch. Moab stela Meszy).

Aram-Damaszek był wówczas u czasów swej potęgi. Władza jego sięgała aż po północną Syrię (Aleppo, Hamat), aż do Judy i Izraela z wyjątkiem miast fenickich na wybrzeżu. Większość była wasalami króla. Potrafił zawiązywać sojusze antyasyryjskie, czego wynikiem są liczne wygrane bitwy obronne.

Dobrobyt kończy się wraz ze wstąpieniem Tiglat-pilesara III na tron (745), który interweniuje w Syrii.

  1. Juda (930-720), terytorium było ograniczone po śmierci Salomona do terenów Judy i Beniamina. Wojny z Izraelem trwały na początku dynastii Roboama aż do wysłanej prośby o pomoc Damaszkowi, który zajął ziemię Dan i Neftali. Po nim następuje wzajemna współpraca Judy z Izraelem w wojnach z Moabem, możliwe że Juda stała się wasalem Izraela. Po rewolcie Jehu w Izraelu, dynastia zostaje zniszczona także w Judzie i następuje okres destabilizacji kraju w rządach kolejnych uzurpatorów. Kończy ich władzę najazd asyryjski.

- utrata niezależności - długi okres niezależności został zakończony w 740 r. p.n.e. i trwal do 640 r. p.n.e. za sprawą Asyrii. Pierwsza faza ekspansji przypada na II poł. IX w. pierwsza faza ekspansji nastąpiła za Salmanasara III (858-824), walczył z Damaszkiem, Hamatem i innymi państwami Syro-palestyńskimi, które zawiązały koalicję i stoczyły z nim bitwę pod Karkarem (853). Państwo Judy i Izraela w tym czasie płaciło trybut Salmanasarowi III i Adad-nirariemu III. Asyria posunęła się tylko do podporządkowania sobie terytoriów a nie do bezpośredniej aneksji. Politykę ekspansji wznowił Tiglat-pilesar III (744-727), który powstrzymał dążenia decentralistyczne a na zewnątrz zdobył Urartu, a także państwa Syryjskie kolejno: Aleppo, Patina, Hadrak i Damaszek. W Izraelu w tym czasie (747) na tron wstąpił uzurpator Menahem, który uznał się za wasala asyryjskiego, następcy jego wystąpili jednak przeciwko niezależnej wówczas Judzie i oblegli Jerozolimę. Władca Judzki, Achaz, udał się po pomoc do króla asyryjskiego, który okroił Izrael z północnych prowincji tworząc tam asyryjskie prowincje (wcześniej też w Syrii jak Damaszek, Gaza itp.). Nastąpiła wówczas pierwsza deportacja Izraelitów. Następca, Ozeasz zdecydował się wstrzymać płacenie trybutu licząc na pomoc faraona egipskiego. Obległ go wówczas Salmanasar V walczący już z miastami fenickimi. Po jego śmierci Sargon II (722-705) zdobył Samarię i przesiedlił z niej ludność (721). Gdy padał Izrael, królestwo Judy było nienaruszone, a władca jego był wasalem asyryjskim. Po Sargonie II, Ezechiasz nowy król Judy (716-687) przestał płacić trybut, związał się z Egiptem i zaatakował Gazę (prowincję asyryjską). To doprowadziło do interwencji Senacheryba (704-681), który pokonał wojska egipskie, a następnie ruszył na Judee, która została ponownie jego lennikiem. Kolejne deportacje miały miejsca w sumie ok. 40 tys. z Izraela i ok. 200 tys. z Judy, głównie prostej ludności łatwej do asymilacji, dwory pozostawiano raczej nieruszone. Na tereny za to sprowadzano ludność z innych części prowincji co doprowadzało do dekulturacji terenów, starano się jednak nie pozbawiać terenów potencjału gospodarczego. W tym czasie rosła też świadomość ideologiczna, tereny Judy po upadku Izraela przyjęły stamtąd imigrantów. Nastąpił też wzrost gospodarczy królestwa i duża urbanizacja Judy, powiększono Jerozolimę z 5 hektarów do prawie 60. Zreformowano także religię (Ezechiasz), likwidując ołtarze bożków i czyniąc z Jahwe Boga jedynego. Pod kolejnymi władcami asyryjskimi oba tereny były wasalami. Aż do upadku Niniwy w 612. Nastąpił czas wytchnienia obejmujący 50 lecie (640-590), gdzie początkowo państwa syro-palestyńskie miały możliwość podejmowania samodzielnych działań (przede wszystkim rozwijają się gospodarczo) a potem stały się wolne do czasu ekspansji królestwa nowobabilońskiego. Okres słabości od 640 był w Judzie okresem panowania Jozjasza. Miał on plan zjednoczenia całego terenu Izraela tj. wyznawców Jahwe. Dokonał także reform religijnych („znalezieni” księgi prawa).

- niewola babilońska - po pokonaniu w 605 r. Egipcjan po Karkemisz i Hamat, Nabuchodonozor, prowadził każdego roku kampanie wojskowe starając się zdobyć wszystkie dawne prowincje asyryjskie. Nastąpiło oblężenie i zdobycie Jerozolimy (598) i Tyru (585). Kolejny bunt Jerozolima podniosła w 587 roku za panowania Sedecjasza, licząc z jednej strony na pomoc Egiptu z drugiej na Boga (przeciwny był temu prorok Jeremiasz). Nabuchodonozor najechał Judę i zdobył Jerozolimę po uprzedniej ucieczce króla z wojskiem. Babilończycy spalili wówczas świątynię „Salomona” a ludność z Jerozolimy i miast Judzkich deportowano do Babilonii. Efektem tego był głęboki kryzys ekonomiczny, demograficzny i kulturowy. Liczba ludności spadła o 85-90%.

12. Czasy imperialne - Asyria

Zagadnienia:

- źródła dotyczące imperium asyryjskiego - źródła mają głównie charakter wojennych sprawozdań, przez co historię Asyrii odtwarza się głównie przez jej zdobycze terytorialne. Są to:

- odrodzenie Asyrii i umocnienie państwa - Asyria zniszczona przez inwazję Aramejczyków na przełomie 2 i 1 tys. istniała okrojona w granicach pomiędzy Aszur, Niniwą i Arbelą. Niewielkie zdobycze mamy za panowania Aszur-dana II (934-912) i Adad-nirari II (911-891), celem ich było zabezpieczenie wsch. i płn. granic przed atakami plemion górskich, odzyskaniem równin płn. Mezopotamii (opanowane przez Aramejczyków), oraz wyparcie Babilończyków z terenów uważanych za rdzennie asyryjskie. 7 wypraw (901-894) doprowadziło do odzyskania terenów aż po Habur nad środkowym Eufratem. Traktat pokojowy w 891 z Babilonem. Granice nowe zostały umocnione przez działania Tukulti-Ninurty II (890-884).

Zdobycze wielkie zaczynają się od panowania Aszur-nasir-apli II (883-859), rozpoczął panowanie od zniszczenia pierwszych aramejskich państw na zach. łuku Eufratu. Sprzymierzył się z częścią państw nowohetyckich przez co uzyskał w 876 dostęp do Morza Śródziemnego. Na pokonane państwa nakładano obowiązek płacenia corocznego trybutu „maddattu”. Wysokość zależała od tego jak często buntowała się prowincja, musiały one także dostarczać żołnierzy do wojska i siły roboczej. Dochody z części pokonanych państw syryjskich posłużyły władcy do zbudowania nowej stolicy w Kalhu.

- ekspansja asyryjska - W latach 858-824 Asyrią rządzi Salmanasar III, który rozpoczyna podbój państw znad wybrzeża Morza Śródziemnego. Opór stawia mu król Aram-Damaszku (Adad-idri, bibl. Hadad-ezera) jednocząc liczne państewka w bitwie pod Karkar w 853 r. zatrzymało to napór Asyryjczyków i zmusiło ich do wycofania się. Po tym niepowodzeniu, król skierował się na Babilon(851-850) by wesprzeć tamtejszego króla. Kolejna próba ataku na Syrię miała miejsce w 845 (niepowodzenie). Natomiast w 841 (hołd Jehu) wykorzystał król rozpad antyasyryjskiej koalicji i ponowił atak na Damaszek, twierdzy nie zdobył, kolejna w 838. Zaniechał po tym atakowanie ich i przeniósł działania militarne na obszar Cylicji. Od roku 832 armią w wyprawach dowodził naczelny dowódca armii „turtanu”.

Krajem wstrząsnęły bunty wobec braku zwycięstw militarnych. Nastąpiły kryzysy w zarządzaniu państwem i w stosunkach społecznych. Doszło do wojny domowej między synami Salmanasara III, brała w nim udział czynnie arystokracja a także turtanu. Skutkiem tego była utrata terytoriów na łuku Eufratu i uwolnienie się wasali z zachodu. W 820 zwycięsko wychodzi z niej Szamszi-Adad V, który skupia się na ochronie granic i działania w Babilonii.

Początek VIII w. to okres słabnięcia władzy królewskiej za Adad-nirariego III (810-783), władzę przejęła jego matka Sammuramat (Semiramida) oraz turtanu Szamszi-ilu (ten utrzymuje tą pozycję przez panowanie kolejnych 4 władców aż do Tiglatpilesara III). Pierwszą wyprawę którą podjęto była przeciwko państwom Syrii, które czasowo poddały się w zwierzchnictwo. Sukces ten został przekreślony w związku z rozrostem Urartu.

Za Salmanasara IV (782-773) ograniczono się wobec Urartu tylko do stawiania oporu bez kontrataków.

Panowanie Aszur-dana III (772-755) to okres kolejnych buntów. Także za Aszur-nirari V (754-745), aż do Tiglatpilesara III.

- Tiglatpilesar III (744-727) - zabezpiecza granice przed niebezpieczeństwem syryjskim i urartyjskim. Dokonuje reorganizacji administracyjnej. Celem było osłabienie władzy lokalnych urzędników, dzieląc prowincje na mniejsze (z 12 do 20). Podwoił znaczące urzędy by nie były skupiane w jednym ręku np. turtanu. Zreformował armię zastępując poborową armię, stałą, w której skład wchodziły także ludy podbite. Król prowadził też inną politykę ekspansjonistyczną. Zamiast tylko trybutu, wcielał państwa jako prowincje bezpośrednio do Asyrii. Rozpoczął także deportacje na masową skale idącą w setki tysięcy, celem było wymieszanie ludności i jej osłabienie, tak zwane deportacje krzyżowe (np. ludność z Mezopotamii przesiedlano do Syrii a tą z Syrii do Mezopotamii). Koalicja aramejska rozpadła się, a królestwa na zachodzie zostały poddane władzy Asyrii między innymi Arpad wciela król bezpośrednio do Imperium. Od 738 podporządkowuje sobie kolejno królestwa nad wybrzeżem Morza Śródziemnego aż do Izraela włącznie. Dokonuje masowych deportacji. Następnie w 737-735, zwraca się na wschód przeciwko Medom a później Urartu oblegając jej stolicę (Tuszpa). W 734 odbiera trybut króla Judy, niszcząc Izrael i Aram-Damaszek, której stolicę burzy a ludność deportuje. W 728 obejmuje tron w Babilonie, również jego syn czyni to samo. Jest to Salmanasar V (727-722), ten władca zdobywa Samarię w 722, sukces jednak przypisał sobie nowy uzurpator, który dokonuje przewrotu i obejmuje tron w 721 zakładając dynastię Sargonidów.

- dynastia Sargonidów (721-610) - pierwszym z problemów ekspansji imperium była Babilonia, która stawiała opór w postaci konfederacji chaldejskiej ze wsparciem Elamu. Na północy rozgromili Urartu (714). Królestwo Izraela (721) przekształcono w prowincję po przypisaniu sobie zdobycia Samarii przez Sargona II (721-705). Nowe powstanie państw syryjskich zmusiło króla do nowych deportacji i zniszczeń. Babilon stawia opór do 709, gdy Sargon II, obiera tytuł króla Babilonu. Działania wojenne prowadzi także w Anatolii przeciwko królestwu Frygijskiemu.

Tron obejmuje Senacheryb (704-681), który pokonuje w pierwszym roku panowania opór Babilonu, wyznaczając na króla Babilonii marionetkowego Bel-ibniego. W 700 musi ponownie tam interweniować, ustanawiając królem swojego syna Aszur-nadin-szumi. Nie było to trwałe działanie bo już w 694 liczne miasta Babilonii powstają przeciwko władzy asyryjskiej, we współudziale Elamu. Ginie Aszur-nadin-szumi. A Senacheryb dopiero w 891 pokonuje koalicje w bitwie pod Halule. Babilon zostaje ograbiony i zburzony. Król ginie w przygotowanym spisku w 681 roku. Na tron po zamieszkasz wstępuje Asarhaddon (680-669), który odbudowuje Babilon. Prowadzi dość spokojną politykę, z większych wypraw, to atak na fenickie miasta Tyr i Sydon. A także wyprawia się na Egipt, który wspierał koalicję przeciwko niemu. Dwie wyprawy (674 i 671) doprowadzają do zdobycia Memfis. Na następcę tronu powołuje młodszego syna Aszurbanipala, a starszego Szamasz-szum-ukin (667-648), czyni królem Babilonu. Nowe bunty po jego śmierci szybko opanowane przez Aszurbanipala (668-627). Został opanowany Egipt (666-662), który uwalnia się do roku 653. W 652 roku pojawił się problem w Babilonii, gdzie brat Aszurbanipala przyłączył się do koalicji antyasyryjskiej. W 648 skapitulował Babilon, a nowym władcą został Kandalanu (647-627). Pokonany zostaje także Elam (647-646) i zdobyta zostaje jego stolica Suza. Okres kolejnych lat to spokój, przerwany po śmierci Aszurbanipala.

- kwestia państwa Urartu - od połowy IX w. w Anatolii wschodniej, na obszarze wokół jeziora Wan, powstała konfederacja górskich państewek, z których wyłoniło się państwo Urartu. Państwo rozszerza swe granice na płd. i prowadzi ataki, z sukcesem, na Asyrię, zmuszając ją do stawiania oporu. Aż do Tiglatpilesara III, który skutecznie w 743 odpiera ich wojska. Między 737-735 król oblega stolicę Tuszpę, lecz jej nie zdobywa. Potęga Urartu została zdecydowanie złamana w 714 roku przez Sargona II. Który korzysta także ze wsparcia Kimmerów i Scytów atakujących Urartu z północy.

- polityka wobec Syrii i Palestyny - za Aszur-nasir-apliego II, w Syrii istniały zwaśnione liczne bogate państewka od Cylicje, przez Arpad, Hamat (nad Orontesem), Aram-Damaszek, miasta fenickie, królestwa Judy, Izraela, Moabu i Edomu. Podbił on część państewek syryjskich czyniąc ich swymi lennikami, nakładając na nich coroczny trybut i obowiązek uzgadniania polityki zagranicznej. Zostawiał tamtejsze dynastie na tronie z wewnętrzną autonomią. Dążyli oni tym samym do podtrzymania istniejących struktur, mających zapewnić im bezpieczeństwo granic oraz dochody, a w zamian dawali opiekę. Udawało się im to podtrzymać dzięki corocznym wyprawom armii, tam gdzie, nie zawitała tereny szybko stawały się niezależne. Doprowadziło to do zawiązania przeciwko nim koalicji państw Syro-Palestyńskich. Koalicję zawiązał król Aram-Damaszku, jednocząc państwa fenickie, Hamat, Egipt i Izrael. Bitwa pod Karkar z Salmanasarem III w 853 r. sprawiła chwilowy odwrót Asyryjczyków. Kolejna próba miała miejsce w 845 również niepowodzenie. Koalicja rozpadła się wobec konfliktu między Aramem Judą i Izraelem - której król Jehu, złożył hołd. Kolejne wyprawy w 841 i 838 nie przyniosły zdobycia Damaszku i zaniechał król ataki.

Wojna domowa trwająca aż do 820 spowodowała uwolnienie się podległych państw syryjskich. Sytuacja zmienia się za Tiglatpilesara III, który wpierw odpiera zagrożenie Syryjskiej koalicji a następnie część państw zaanektował bezpośrednio nh nb (Arpad) a część zwasalizował. W 734 Achaz, król Judy wzywa na pomoc Tiglatapilesara III, który pokonuje koalicję Damaszku, którego zdobywa i burzy a ludność deportuje, oraz Izraela.

Nowe wystąpienia mają miejsca za Salmanasara V, który zdobywa Samarię (722), a jego następca Sargon II, przypisuje sobie to zwycięstwo przemianowując Izrael na prowincję oraz niszcząc nowe niepokorne państwa syryjskie i deportując ludność.

Nowe niepokoje za Asarhaddona, powstają przeciwko niemu miasta Fenickie (Tyr i Sydon), wspierane przez Judę i Egipt. Zdobywa obydwa miasta i oblega Jerozolimę.

- problem babiloński - traktat z Babilonem w 891, następnie Salmanasar III wspiera w 851-851 króla Babilońskiego (Marduk-zakir-szumi) w interwencji przeciwko chaldejskiej konfederacji. W 824 król Babilonii udziela Szamszi-Adadowi V wsparcie w pokonaniu buntu w Asyrii. Ten po opanowaniu kryzysu najeżdża w 814 i 813 Babilon i na 43 lata nie ma tam liczącej się siły politycznej. W 728 Tiglatpilesar III, wykorzystuje zamieszanie polityczne i atakuje Babilon koronując się na króla Babilonu przyjmuje tytuł „pulu”, to samo czyni później jego syn Salmanasar V (726-722) tytułowany „ululaniu”.

Sytuacja zmienia się za Sargona II, nowy władca Babilonu Marduk-apal-iddina II (721-710), wspierany przez Elam stawia opór Asyrii. Dopiero w 709 Sargon ogłasza się królem Babilonu. Za Senacheryba Chaldejczycy, Elamici, Arabowie i Aramejczycy występują przeciwko władcy Asyrii, ten gromi ich i wyznacza na króla Babilonii marionetkowego Bel-ibniego. W 700 musi ponownie tam interweniować, ustanawiając królem swojego syna Aszur-nadin-szumi. Nie było to trwałe działanie bo już w 694 liczne miasta Babilonii powstają przeciwko władzy asyryjskiej, we współudziale Elamu. Ginie Aszur-nadin-szumi. A Senacheryb dopiero w 891 pokonuje koalicje w bitwie pod Halule. Babilon zostaje zburzony i ograbiony, posąg Marduka trafia do Aszur, ludność deportowana. Polityka wobec niej zmienia się dopiero za Asarhaddona, który odbudowuje Babilon wraz ze świątyniami, a także zwraca posąg Marduka. Jego syn Szamasz-szum-ukin (667-648), zostaje królem Babilonu . Jednak w 652 roku pojawia się problem, i przyłącza się on do koalicji antyasyryjskiej. W 648 skapitulował Babilon, a nowym władcą został Kandalanu (647-627). Asyryjczycy nie rozwiązali nigdy kwestii pełnej kontroli nad Babilonem, odegrała tutaj rolę świadomość fundamentalnego wpływu Babilonii na asyryjską kulturę, co doprowadziło do pewnego rodzaju szacunku powstrzymującego traktowanie ich tak jak inne państwa.

- upadek: przyczyny i skutki - pod koniec rządów Aszurbanipala, który wycofał się do Harran, krajem rządzi Aszur-etel-ilani. Dochodzi do wojny między nim a bratem Sin-szar-iszkunem, którego popierał Babilon, rządzony przez Nabopolasara. W 622 r. ten pokonuje brata, i zostaje królem Asyrii. W tym czasie (625) plemiona Medyjskie zostają zjednoczone przez Kyaksaresa, który wypiera Asyryjczyków z Iranu a następnie w 615 atakuje terytoria rdzennej Asyrii wraz z Babilończykami. Wyczerpanie sił Asyrii doprowadza do upadku kolejnych stolic: Arrapha, Aszur i w 612 Niniwa. W Harranie Aszur-uballit II, ucieka do Egiptu kończąc definitywnie w 610 epokę imperium Asyryjskiego.

13. Państwo nowobabilońskie

Zagadnienia:

- źródła dotyczące państwa nowobabilońskiego:

Brak źródeł z drugiej połowy panowania Nabuchodonozora prowadzi do braku odpowiedzi na pytanie czy podejmował jakieś militarne ekspedycje.

- sytuacja Babilonii od IX do VII w. p.n.e. - pod koniec drugiego tysiąclecia Babilonia doznała aramejskiej ekspansji. Z o wiele większym trudem dochodziła do siebie niż Asyria. W północnej jej części egzystowały pustynne, nomadyczne plemiona Sutejczyków, natomiast wschodnią i południową jej część zajmowały na wpół osiadłe plemienne wspólnoty aramejskie. Od IX w. kolejne plemię zajmowało tereny od bagiennego południa wzdłuż Tygrysu po Babilon, byli to Chaldejczycy. Ich struktura polityczna i społeczna była bardziej scentralizowana niż Aramejczyków dlatego w szybkim czasie zorganizowali 5 wielkich konfederacji, tworzących lokalne księstwa oddziałujące na sytuację polityczną w Babilonii. Zdobywali oni na przemian z Asyryjczykami i Babilończykami tron Babiloński w VIII i VII w. mimo deportacji, trybutów i walk z Asyryjskimi królami, opór Chaldejczyków nie został złamany ze względu na łatwe do obrony bagna. Tytuł króla Babilonu był czysto formalny i ograniczał się do pobliskich miast. Sytuacja polityczna była więc niestabilna bo oprócz licznych uzurpacji tronu, granice Babilonii od IX w. atakowały dwa rosnąca Imperia: Asyryjskie i Elamickie.

Na początku IX w. babilońskie obszary na lewym brzegu Eufratu od Araphy aż po Der i granice z Elamem zajął Adad-nirari II (911-891), na wschodzie inwazji dokonywał Elam a Sutejczycy na zachodzie. Nabu-szum-ukin I (899-888), rozpoczął wówczas odbudowę kraju, przesuwając granicę z Asyrią ponownie do Arraphy. Podpisano wówczas w 891 r. traktat pokojowy z Asyrią. Wzrost jej potęgi zablokował przenikanie Aramejczyków do Babilonii i umożliwił mu odbudowę. Nowy król Nabu-apal-iddin (888-855), odparł napady Sutejczyków, jednak od południa umacniali się już Chaldejczycy. Sytuacja uległa pogorszeniu za Marduk-zakir-szumiego I (854-819), który zwrócił się o pomoc w opanowaniu rebelii do Salmanasara III, który pomógł mu. Król w zamian ruszył na pomoc nowemu królowi Szamszi-Adadowi V, który miał problemy z buntem do 827 roku. Ten jednak nie był zadowolony z warunków traktatu o pomoc i wysłał asyryjskie wojska w 814 na złupienie Babilonu. Do 812 zdobył północne miasta nad Tygrysem i otrzymał trybut od konfederacji chaldejskiej.

Bezpośrednim skutkiem tego była polityczna próżnia aż do 760 roku. Żaden z króli nie potrafił na dłużej utrzymać władzy i założyć stabilnej dynastii. Spowodowało to przesunięcie się sił na południe i prymat zyskały konfederacje chaldejskie. W 760 zasiada na tronie Nabu-szum-iszkun, Chaldejczyk. Jego następca Nabu-nasir (747-734), zwraca się z prośbą do Tiglatpilesara III o pomoc w walkach z plemionami aramejskimi i chaldejskimi. Asyryjczycy uporali się z problemem, lecz Babilonia dostała się pod ich panowanie i w 728 roku Tiglatpilesar III ogłasza się królem Babilonu.

Przez wiek dominacji asyryjskiej Babilonia miała swoją autonomię będąc główną prowincją. Władcy asyryjscy traktowali ją w sposób szczególny a władzę nad nią powierzali asyryjskiemu następcy tronu. Duch oporu wobec nich uosabiała głównie konfederacja chaldejska a w miastach ludność dzieliła się na ich zwolenników i przeciwników, którzy zwracali się wówczas do Chaldejczyków bądź Elamitów.

W 722 roku Marduk-apla-iddin (Merodachbaladan), uzyskuje zwierzchnictwo nad wszystkimi plemionami chaldejskimi i zdobywa tron w Babilonii na 12 lat. W 710 roku wyprawił się na niego Sargon II i wyparł go na południe kraju. W 709 zdobył i zniszczył stolicę chaldejskiego plemienia Bit Jakin przez co Merodachbaladan uciekł do Elamu.

Od 702 roku Babilonią rządziło 2 wicekrólów mianowanych przez Senacheryba: Bel ibni (702-700) i syn Aszur-nadin-szumi, którego mieszkańcy Babilonu w 694 roku przekazali Elamitom na zgładzenie. Senacheryb po 5 latach dopełnił zemsty i zdobył Babilon. Zburzył mury, uprowadził posągi bogów do niewoli w tym złoty posąg Marduka. Mieszkańców zabił bądź deportował. Sytuacja zmieniła się za Asarhaddona, który rozpoczął odbudowę babilońskiej stolicy. Posąg Marduka wrócił do miasta w 668 roku za Szamasz-szum-ukina, syna Asarhaddona i brata Asurbanipala. Ten w 652 roku wystąpił przeciwko bratu i poległ przy oblężeniu miasta w 648. Asurbanipal na zarządcę wyznaczył Kandalanu, który rządził Babilonem do 627 roku.

- Podbój Imperium Asyryjskiego i jego konsekwencje - śmierć Kandalanu i Asurbanipala w 627 roku wywołała wojnę o tron, z której wyszedł zwycięsko Babilończyk Nabopolasar (Nabu-apal-usur 626-605), pierwsze 10 lat jego rządów to walka z Asyryjczykami aż do 616 roku. Wówczas to połączone siły jego z królem Medii Kyaksaresem, zdobyły po kolei Aszur (614), Niniwe (612) i Harran (610). Posąg boga Aszura został wywieziony do Babilonu, a terytorium rdzennej Asyrii został podzielony między Medami, którzy objęli kontrolę nad północnymi częściami a Babilonem, który wziął resztę. Próżnię polityczną po upadku Asyrii wykorzystali Egipcjanie, którzy rozszerzyli obszar swojego panowania aż po syryjski łuk Eufratu z Karkemiszem włącznie.

- panowanie Nabuchodonozora II (604-562) - w 604 roku do władzy dochodzi Nabuchodonozor II, który rozpoczyna ekspansję Babilonu na tereny Syro-Palestyny wypierając z nich Egipcjan. Dzięki kolejnym wyprawom na przełomie 604-594 roku opanował cały obszar Syro-Palestyny. Wasalni królowie tych terenów co rusz wahali się między Egiptem a Babilonem. Jednym z takich królów był Jojakim z Judei, który w 601 roku odmówił uznania zwierzchnictwa Babilonu a jego syn Jojakin, został uprowadzony w 597 roku wobec zdobycia Jerozolimy. W 589 roku następca jego Sedecjasz wszedł do koalicji antybabilońskiej zawiązanej przez Egipcjan wraz z Ammonitami i Fenicjanami. Reakcją Nabuchodonozora było oblężenie Jerozolimy, która padła po raz drugi w 587 roku i została zburzona (wraz z świątynią) ludność deportowana (tak zwana niewola babilońska) i Tyru (oblegany przez 15 lat padł w 573 roku). Sytuacja na obszarze Syro-Palestyny ustabilizowała się w roku 568 a granice między Egiptem wytyczono na linii Gazy. Imperium objęło wówczas maksymalne granice (wsch. pasmo gór Zagros, na płn. płaskowyż północnej Mezopotamii a na zachodzie wybrzeże Morza Śródziemnego.

Łupy z prowincji doprowadziły do rozbudowy systemu obronnego i samego miasta Babilonu. Odnowiono wiele babilońskich świątyń i budowli w miastach o czym świadczy wiele inskrypcji królewskich.

Wiedza o organizacji i funkcjonowaniu królestwa jest ograniczona ze względu na brak tekstów podobnych do roczników asyryjskich. Sądzi się że królestwo było odnowioną wersją państwa asyryjskiego wraz ze sposobem sprawowania władzy. Sąsiednie państwa nie okazywały im tej samej wrogości co Asyryjczykom, Elam był rozgromiony już od czasów Asurbanipala, relacje z Medami były przyjazne czego potwierdzeniem było małżeństwo Nabopolasara z córką Kayksaresa, a z Egiptem ustalono granicę po okresie walk. Podział państwa opierał się albo na prowincjach zarządzanych przez gubernatorów babilońskich, albo na statusie wasalnym z lokalną dynastią np. miasta fenickie.

Syn Nabuchodonozora II, Amel-Marduk (561-560) zginął w rewolcie pałacowej dokonanej przez dowódcę wojskowego Neriglissara (559-556), który wszedł do rodziny przez małżeństwo z siostrą Amel-Marduka. Po jego śmierci w 556 roku obejmuje tron jego syn Labaszi-Marduk. Ten ginie w tym samym roku w wyniku rewolty dokonanej przez Nabonida i jego syna Baltazara.

- „dziwak” Nabonid (555-539) w obliczu zagrożenia perskiego - pierwsze lata jego panowania to działania mające usprawnić zarządzanie świątyniami i odbudować liczne stare w tym te zniszczone już i zapomniane. Otaczał szczególną troską najstarsze pamiątki architektoniczne i religijne przez co określany jest jako „król archeolog”. Po wyprawie na Palestynę udał się na pustynię do oazy Tema i pozostał tam w rezydencji przez 10 lat, przez co w latach 551-541 rządził państwem faktycznie Baltazar. Pobyt jego nie jest do końca jasny, biblia podaje że z powodu choroby, a inne teksty że z powodów religijnych i politycznych (grupa pałacowa wolała Baltazara). Działalność Nabonida jest też intrygująca pod względem jego ambicji do zwiększenia roli boga księżyca Sina, by stał na czele panteonu. Co doprowadziło do konfliktu z klerem i przedstawicielami miast. W 541 po jego powrocie do Babilonu obejmuje nadzór nad administracją kraju, wyznaczając nowych urzędników na miejsce starych mianowanych przez Baltazara. Podjął decyzję o odbudowie świątyni Sina w Harran (miejsce urodzenia jego matki Adad-guppi, jego siostra została kapłanką boga Sina).

- upadek dynastii chaldejskiej - W tym czasie nowy król perski Cyrus, ustanowił swoje zwierzchnictwo nad plemionami Medyjskimi i Perskimi i dokonał podbojów od północy aż do zachodniej Anatolii, gdzie w 547 pokonał królestwo Lidii rządzone przez Krezusa (mityczny Midas). W 539 roku wojska perskie wkroczyły do Babilonu przekraczając dolinę Dijali. Po ciężkich walkach rejon Sippar dostał się w jego ręce a sam Babilon zdobył bez oporu. Baltazar znika z kart historii a Nabonid pojmany zostaje wysłany do wschodniej prowincji. Cyrus na swoim cylindrze uzasadnił przejęcie przez niego tronu ukazując panowanie Nabonida jako złe. Ciągłość władzy zostaje utrzymana i nowego władcę zaakceptowano co pokazało słabość autorytetu starej dynastii. Do czasów Dariusza I, dawnym imperium babilońskim z jego terenami w Syro-Palestynie rządził gubernator „prowincji Babilonu i Zarzecza”. Pierwsze próby buntu w Babilonie następują po śmierci Kambyzesa w 522 roku, Nidinti-Bel sięga po tron lecz szybko zostaje pokonany przez Dariusza I.

- społeczeństwo i ekonomia w okresie nowobabilońskim - Inaczej niż za panowania wcześniejszych władców, liczne wspólnoty etniczne zamieszkujące Babilonię nie okazywały wrogości wobec dynastii nowobabilońskiej, przeciwnie zostały wciągnięte do zarządzania krajem. Społeczeństwo babilońskie było silnie zhierarchizowane, przy czym jego podstawę tworzyli niewolnicy i ludzie zależni, zatrudnieni głównie na wsi. Wierzchołek stanowił dwór królewski i arystokracja, z tymże jest słabo znany ze względu na brak źródeł. Szczególną cechą Babilonii było istnienie klasy miejskich notabli posiadających rodowy majątek przekazywany z pokolenia na pokolenie. Zarządzanie nim należało do głowy rodziny, który zawierał liczne kontrakty, przechowywane w archiwach rodzinnych. Umacniali oni swoją pozycję ekonomiczną poprzez udział w codziennym funkcjonowaniu świątyń lub w zarządzaniu dobrami wielkich rodzin królewskiego dworu, korzystając też z ekspansji państwa nowobabilońskiego a później imperium Achemenidów.

Pod względem prawnym dzielił się na dwie kategorię wolnych i niewolników. Niewola za długi już w zasadzie nie istniała. Ludzie jeśli już to oddawali osobę by wykonywała daną pracę wierzycielowi i tak pokrywała odsetki. Inne przypadki niewolnictwa to naturalna reprodukcja, wojny itp. dużą ich ilość posiadały świątynie.

Położenie ludności zależnej tj. nieposiadającej niezależności ekonomicznej niewiele różniło się od położenia niewolników. Posiadali niewielkie działki od świątyń lub prywatnych właścicieli i musieli najmować się do prac na ich gruntach.

Elita miejska - były to wielkie rodzinne rody, które pozostawiły po sobie archiwa np. ród Egibich z Babilonu, będących zarządcami majątków kolejnych królów (Neriglisar, Baltazar, Kambyzes). Zajmowali oni wysokie miejsca w administracji świątynnej bądź królewskiej, dorabiając się fortun między innymi jako zarządcy majątków królewskich. Dążyli oni do przekazywania dziedzictwa następnym pokoleniom, które miały pomnażać majątek.

Podstawą gospodarki było rolnictwo, bazujące na uprawie zbóż i palmy daktylowej, z wykorzystaniem systemu irygacyjnego. Koszty inwentarza i siły roboczej, presja kalendarza rolniczego oraz nierówny rozdział praw do ziemi zmuszał ich posiadaczy do stosowania różnych strategii do osiągnięcia maksymalnego zysku. Ten dynamizm możemy obserwować w handlu, gdzie powstają liczne spółki handlowe, a większe wysyłają nawet swych przedstawicieli aż nad Morze Śródziemne. Podatek dla właściciela pola był płacony na podstawie szacunkowych wyliczeń dokonanych przed siewem.

Nie wiele wiadomo o funkcjonowaniu pałacu królewskiego; mamy za to bogate świątynne archiwa dokumentów administracyjnych, które dają nam wgląd w naturę struktur ekonomicznych, wielkości dziedziczonego majątku i uzyskiwanych dochodów. Świątynie, beneficjent królewskiej pobożności, podlegały kontroli ze strony królewskich przedstawicieli. Obydwie struktury posiadały olbrzymie połacie ziemi, na których stworzono system administracji kontrolnej, którzy zarządzali owym majątkiem np. zarządca pól, trzód, piekarzy itp. (np. ród Egibich). W użytkowanie oddawano je poszczególnym osobom w zamian za czynsz.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
SBW WYK-IV, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Wykłady
SBW Ćwicz I, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Wykłady
SBW-wykład V, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Wykłady
SBW wykład VII, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Wykłady
SBW WYK-II i III, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Wykłady
SBW WYK-I, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Wykłady
Ur III, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, SBW
Bliski Wschod, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, SBW
Akad, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, SBW
Mitanni, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Hetyci i Huryci
Amoryci, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Amoryci
Rozwój terytorialny państwa Hammurabiego(1), Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Asyria i
Miasta, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Egipt
Starożytny Egipt Faraonów, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Egipt
Pater Michał . Charakteryzacja okresu Isin-Larsa, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Asy
Echnaton i jego reforma religijna, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Egipt
Stosunki egipsko - asyryjskie w VII w. p.n.e, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Asyria
Kasyci, Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Asyria i Babilonia
Mity , Starożytny Bliski Wschód, Dodatkowe materiały, Różne

więcej podobnych podstron