WSTĘP
W najstarszym okresie dziejów Egiptu nie istniały bóstwa kosmiczne, którym przypisywałoby rolę stwórców świata. Pierwsze koncepcje powstały krótko przed zjednoczeniem Egiptu, mówiła ona ze słońce powstało ze związku nieba-NUT i ziemi-Geba. Nie zaprzątano sobie głowy tym skąd wzięły się bóstwa uosabiające te elementy. Koncepcja ta miała charakter bardziej ludowy niż teologiczny.
Konkurencyjne dla tej koncepcji były systemy kosmogoniczne powstałe w wielkich ośrodkach kulturowych: Heliopolis, Hermopolis i Memfis. Każde z tych centrów miało swoje go stwórcę świata, które było ojcem innych bogów zgrupowanych wokół niego.
Źródłem mitów są: TEKSTY PIRAMID (wszelkie religijne, magiczne i mitologiczne utworu wypisane na wewnętrznych ścianach korytarzy i komór grobowych piramid)
TEKSTY SARKOFAGÓW (wypisane na wew. ścianach trumien drewnianych , są to ujęte w formie dialogu legendy o pochodzeniu i triumfie bogów i komentarze do mitologicznych wydarzeń)
PAPIRUS BREMNER-RHIND (antologia religijno-mitologiczna zawierająca teksty pochodzące z różnych epok, składa się z 4 części)
HELIOPOLIS
Czyli MIASTO SŁOŃCA lub MIASTO SŁUPÓW, prastare miasto w starożytnym Egipcie, ważny ośrodek religijny, miejsce ukształtowania się kosmogonii heliopolitańskiej, będącej podstawą wiary starożytnych Egipcjan. Miasto nie spełniało nigdy funkcji centrum politycznego, rola jego była czysto religijna. O najstarszych jego dziejach nie wiemy nic, aż do czasów IV dynastii, potem wzmianki w tekstach i nieliczne pozostałości archeologiczne świadczą o rozwoju miasta. Miasto utrzymało swoje duże znaczenie także w okresie XII dynastii i później, kiedy to straciło wpływy polityczne na rzecz rosnących w siłę Teb. Niemniej pozostało jednym z najważniejszych ośrodków kultowych starożytnego Egiptu, aż do zdobycia miasta przez Aleksandra Wielkiego w 332 p.n.e. Wcześniej, duże spustoszenia w mieście poczynili perscy najeźdźcy. Nowi, greccy władcy skupili się na wznoszeniu nowej stolicy - Aleksandrii - i budowaniu świątyń nowych bogów. Stary ośrodek kultu zaczął podupadać. Po 250 p.n.e. rozpoczęło się wywożenie z Heliopolis obelisków i posągów - na podstawie inskrypcji można stwierdzić, że większość sfinksów ustawionych na hellenistycznych i rzymskich nekropolach Aleksandrii pochodzi właśnie z Heliopolis. W okresie panowania rzymskiego zabytki stąd zaczęły trafiać również do Rzymu. Dzieła zniszczenia dopełnił szybko rozbudowujący się Kair, ruiny świątyń zaczęto rozbierać w celu pozyskania cennego budulca dla rozrastającego się miasta.
Kolegium kapłańskie w Heliopolis stworzyło własną koncepcję powstania świata, kreując na stwórcę boga słońca RE, złączonego z dwoma innymi bóstwami o podobnym charakterze ATUMEM i CHEPRI. Heliopolitańska wersja stworzenia świata i Wielka Dziewiątka tamtejszych bogów zyskała wielkie znaczenie w całym Egipcie, wpłynęły na to również przyczyny polityczne, od czasów V dynastii królowie przybierali na stałe tytuł synów RE. W samym Heliopolis czczona nie tylko RE, ATUMA I CHEPRI ale również parę lwów SZU i TEFNUT, ptaka BENU, czarnego byka MNEWIS i stonogę SEPE.
MIT O STWORZENIU ŚWIATA
RE-ATUM-CHEPRI stworzył się sam, wyłaniając się z chaosu zwanego NUN. NUN wyobrażany był jako niezmierzony obszar wód pierwotnych. ATUM wyłaniając się z niego nie miał miejsca na którym mogłoby spocząć jego ciało, dlatego też e pierwszym rzędzie stworzył prawzgórze BENBEN. RE-ATUM-CHEPRI staojąc na tym pierwszym kawałku suchego lądu rozpoczął proces tworzenia innych bóstw kosmicznych. Ponieważ nie miał partnerki musiał powołać do życia pierwszą parę bóstw sam. Ze związku pierwszej pary bóstw narodziły się inne bóstwa i w ten sposób powstała ziemia. (s.22)
9 BOGÓW: ATUM, SZU, TEFNUT, GEB, NUT, OZYRYS, IZYDA, SET, NEFTYDA.
MEMFIS
Memfis grecka nazwa jednego z najważniejszych miast starożytnego Egiptu. Wedle Herodota (historyk grecki) miasto Memfis miało zostać założone przez Menesa, który zjednoczył Dolny i Górny Egipt i stał się pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu. Menes miał wznieść tamę, by chronić miasto przed wylewami Nilu. Następca Menesa polecił zbudować, jak pisze Herodot, pierwszy pałac w mieście. O najstarszych jego dziejach nie wiemy nic poza legendą. Memfis podobnie jak Heliopolis uległo całkowitej zagładzie, przyczyny upadku miasta były zresztą podobne, czerpano stąd budulec dla Kairu. Monumentalne rzeźby wywożono stąd dla dekoracji nowych świątyń zwłaszcza w delcie. Ponadto samo położenie Memfis w terenie ziem uprawnych, spowodowało stopniowe włączanie opuszczonych lub zrujnowanych części miasta w obszary uprawne.
Jako ośrodek religijny Memfis nie ustępowało Heliopolis. Prócz głównych bóstw: PTAHA, SACHMET i NEFERTUMA czczono szereg innych. Stolica ściągała do siebie kulty bóstw dolnoegipskich jak i z Egiptu Górnego. Już w Starym Państwie posiadała swoją świątynie w Memfis bogini NEITH, bóg MIN. W Memfis czczono również czarnego byka APISA, czarnego psa ANUBISA. Zachodnią częścią miasta władał SOKARIS. Memfis było miastem zamieszkiwanym przez ludzi z wielu krain, razem z nimi przybywali obcy bogowie : BAAL, ISZTAR oraz inny przeważnie syryjskie i palestyńskie bóstwa.
MIT O STWORZENIU ŚWIATA
Doktryna Mamficka składa się z 3 części : wykładu o PTAHU, jako władcy zjednoczonego Egiptu, mitu o stworzeniu świata przez Ptaha oraz roli Memfis, jako stolicy państwa, doktryna została zapisana na kamiennej płycie jest to STELLA SZABKI (Stare Państwo).
PTAH jest stwórcą wszechrzeczy, świat i bóstwa tworzy myślą i słowem. (s.33)
HERMOPOLIS
Jednym z ważnych ośrodków religijnych, który wytworzył własną koncepcję stworzenia świata było Hermopolis, miasto w środkowym Egipcie, już w Starym Państwie zwane Miastem Ośmiu. Tych „Ośmiu” to bóstwa pierwotne, stojące na początku wszechrzeczy. Hermopolis było także siedzibą boga THOTA, ibisa, który symbolizował mądrość. THOT występuje już w „Tekstach Piramid” jako bóstwo księżyca, mity uczyniły z niego wynalazcę pisma, rachuby czasu, patrona urzędników i strażnika świętych ksiąg. Był też uzdrowicielem - wyleczył Horusowi wyłupione przez Seta oko. Grecy uważali Thota za identycznego z ich Hermesem. W Hermopolis Thot był czczony przynajmniej od czasów archaicznych. Mimo swej wiodącej pozycji w mieście nie był włączony w powstałą tam legendę o stworzeniu świata. Hermopolis jest położone o około 300 km na południe od Kairu i od dwóch wielkich ośrodków - Heliopolis i Memfis. To położenie z dala od stolicy było przyczyną izolacji i pomijania tego prowincjonalnego, ale ważnego centrum myśli religijnej. Dopiero z biegiem czasu Miasto Ośmiu zyskało znaczenie. Po upadku Starego Państwa, w I Okresie Przejściowym, Hermopolis zyskało znaczenie jako stolica nomu (powiatu), którego książęta aktywnie popierali władców z Herakleopolis, usiłujących zjednoczyć Egipt. Ostatecznie tronem zawładnęli książęta tebańscy, Hermopolis stało się ważnym miastem. Krąg mitów związanych z tym miejscem został upowszechniony i włączony do „Tekstów Srakofagów”, a potem do „Księgi Umarłych” - zbioru tekstów stanowiących w czasach Nowego Państwa i później odpowiednik wyszłych już wtedy z użycia „Tekstów Sarkofagów”. „Księga Umarłych” zawiera zbiory zaklęć i przepisów mających na celu zabezpieczenie zmarłemu dotarcia do zaświatów i szczęsliwy w nich pobyt.
MIT O STWORZENIU ŚWIATA:
Podstawowa różnica w stosunku do dwóch poprzednich polega na koncepcji aktu stworzenia, który odbył się na hermopolitańskiej Wyspie Płomieni. Początek mitu stwierdza, że świat powstał z chaosu, wylicza też cechy negatywne tego chaosu. Był on nieskończonością, niebytem i nicością. Chaos ten zwał się również Nun. Wszystkie negatywne cechy Chaosu były personifikowane przez bóstwa męskie, które wyłoniły się z jego wód. Aby podkreślić ich twórczą rolę dodano im 4 bóstwa żeńskie, stanowiące ich odpowiedniki. Pary bogów: NUN i NAUNET, HEH i HAUHET, KUK i KAUKET oraz AMON i AMAUNET. Czczone one były jako rodzaj geniuszy twórczych, przedstawianych zwykle z głowami węży i żab - stworzeń żyjących w mula i szlamie. Ta ósemka bóstw pływała razem w Nun i stworzyła pierwotne jajo w ciemnościach Ojca Nun. Od tej ósemki powstała egipska nazwa Hermopolis - Szmunu, tzn. Misato Ośmiu. Jajo utworzone przez tę ósemkę było niewidoczne, ukształtowało się w ciemnościach przed powstaniem świata. Z niego wykluł się ptak światłości. Inna wersja mitu mówi, że jajo zostało zniesione przez ptaka - Wielkiego Pierwotnego Ducha. Ptak ten znany jest czasami pod imieniem Wielkiego Gęgacza. W niektórych wersjach pierwotne jajo zawiera w sobie powietrze. Najwcześniejsze wzmianki dotyczące ósemki bóstw hermopolitańskich spotykamy w „Tekstach Piramid”. Boski akt stworzenia zostaje podzielony na wolę i pragnienie serca, co zapewne można wytłumaczyć wpływem doktryny memfickiej na hermopolitańską. Dalsze losy świata według mitu hermopolitańskiego są takie same, jak według mitów heliopolitańskiego i częściowo memfickiego. Władzę nad światem sprawuje bóg słoneczny i on tworzy wszystko na ziemi, od niego również zależą wszyscy bogowie zrodzeni z Szu i Tefnut - boskiej pary pierwszych rodziców. Zarówno Dziewiątka z Heliopolis, jak i Ósemka z Hermopolis składała się z większej liczby bóstw, niż wskazuje nazwa. Tak też do pierwszych „negatywnych” mocy dodawano Tenemu - Zgubę, wraz z małżonką Tenemyt, a także Niau i Niaut - Pustkę, oraz Gereh i Gerhet - Brak. Związania Amona tebańskigo z hermopolitańskim nastąpiło chyba dopiero w czasach Nowego Państwa. Jedna legenda uzasadniająca to połączenie pochodzi z czasów ptolemejskich. Według niej na początku świata istniał wąż imieniem Kematef, hipostaza Amona, który umierając polecił swemu synowi Irta stworzenie Wielkiej Ósemki. Gdy ona powstała wyruszyła w podróż w dół Nilu, do Hermapolis, gdzie stworzyła Ptaha i Atuma. Dokonawszy tego dzieła, Wielka Ósemka powróciła do Teb i zakończyła tam życie.