Adrianna Kaczmarek

I-rok Historia spec. nauczycielska

Grupa II

Echnaton i jego reforma religijna (przyczyny niepowodzenia).

Urodził się jako Amenhotep IV i dorastał w niezwykłej rodzinie żyjącej według egipskich obyczajów królewskich. Był władcą starożytnego Egiptu z XVIII dynastii, synem Amenhotepa III i królowej Teje. Źródła podają rozbieżne daty jego urodzenia, objęcia rządów i śmierci, m. in: ? - 1375-1358 p. n. e. lub 1379-1367-1350 p. n. e., lub 1351-1334 p .n. e.. Jego główną żoną była Nefretiti (Nefretete) , najprawdopodobniej hurycka księżniczka, a jego inną żoną była Taduhepa.

Kiedy zmarł jego ojciec Amenhotep III, Echnaton został faraonem. Na horyzoncie rysował się wówczas czas wielkiego niepokoju. Echnaton ogłosił, że Aton - bóg Słońca - objawił mu się podczas snu i powiedział, że jest jedynym prawdziwym bogiem. Tak rozpoczęła się wielka pasja jego życia. Rozpoczął w prosty sposób - od zmiany imienia z Amenhotep (co oznaczało mniej więcej „Amon jest zadowolony”) na Echnaton (związane z nowym kultem boga Atona tłumaczone jako" Światłość Atona"). Jedyny Bóg Echnatona był przy tym bogiem zazdrosnym. Jego prorok do czasu ignorował stare bóstwa, bo ok. 13 roku panowania wystąpić przeciw nim z ikonoklastyczną furią, która nie ma paraleli w świecie starożytnym. Doprowadził do zamknięcia w całym Egipcie świątyń poświęconych innym bogom, z reliefów i obelisków wymazał ich imiona, co według egipskich wierzeń równało się całkowitemu unicestwieniu. Ze szczególną zaciekłością tępiono kult Amona: jego imię usuwano nawet z imienia ojca faraona. Ozyrysa i patronki Górnego i Dolnego Egiptu, Nechbet i Wadżet, prześladowano mniej konsekwentnie; niszczono też słowo „neczer”- bogowie. Skrupulatność, z jaką dokonano dzieła zniszczenia w całym Egipcie, a nawet poza jego granicami, wskazuje, że do akcji zaprzęgnięto lokalną administrację i wojsko. Opuścił nawet dotychczasową stolicę faraonów Memfis, by wraz ze swoją piękną żoną Nefretete rozpocząć budowę nowego miasta - Achetaton - dziś nazywanego Tell el-Amarna (w skrócie Amarna ) od nazwy plemienia Beduinów. Miasto poświęcił całkowicie jedynemu bogowi - Atonowi. W tym samym czasie rozpoczął prace nad budowa swojego grobowca, który był oryginalnie zaprojektowany nie tylko dla mumii króla, ale również dla całej królewskiej rodziny.

Podążając śladami ojca, Echnaton wyniósł Nefretete na poziom prawie równy sobie, dając królowej możliwość - wraz z jej ojcem Aią - doradzania . Nigdy nie dowiemy się, jakie były to rady i czy faraon ich słuchał i stosował się do nich. W ruinach miasta Achetaton znaleziono reliefy ukazujące Echnatona i jego rodzinę jako wiernych czcicieli słońca - Atona. Spływają na nich promienie słońca zakończone dłońmi w geście błogosławieństwa. Są również reliefy ukazujące Nefretete stojącą tuż za mężem w "Oknie Pojawień",
w którym królewska para udzielała audiencji swoim poddanym.

W krzewieniu nowej religii król - heretyk, jak go nazywano, tak był zaślepiony, że nie zważał na płacze i lamenty poddanych ani na niezadowolonych kapłanów oddających niegdyś hołd kultowi wielu bogów. Zniszczenia świątyń spowodowały ekonomiczny zamęt, a dumni i potężni kapłani wystąpili przeciwko faraonowi. Echnaton ślubował nigdy nie opuścić miasta, nie mógł więc z tego powodu wypełniać podstawowych obowiązków przynależnych władcy. Nie mógł poprowadzić armii przeciwko wrogom Egiptu ani zajmować się sprawami państwa, które wymagały od niego podróżowania do innych miast. Jak się dziś wydaje, Echnaton uważał, że król powinien ograniczyć się do przewodzenia swojemu ludowi w sprawach wiary. Spędzał swój czas głównie z rodziną, lub na oddawaniu czci Atonowi. Wsławił się jako twórca kilku najpiękniejszych liryków ówczesnych czasów. Najbardziej znany to "Hymn do Atona", który dziś jest nazywany najwybitniejszym osiągnięciem intelektualnym starożytnego świata.

Widać zatem wyraźnie, że wprowadzanie kultu jednego boga - Atona - spotkało się nie tylko z silnym oporem ludności i kapłanów, lecz dodatkowo spowodowało osłabienie polityczne kraju (m.in. utratę prowincji wschodnich), które było efektem zaniedbywania spraw państwowych przez faraona. Monoteizm jako religia funkcjonował tylko do końca życia Echnatona. Po jego śmierci kapłani za wszelką cenę starali się usunąć jego postać z kart historii, nie tylko dlatego, że przyczynił się do osłabienia ich znaczenia w państwie, lecz przede wszystkim po to, by ślad po herezji głoszonej przez niego na zawsze zaginął. Usuwano i rozbijano jego rzeźby i posągi, zmazywano jego imię z wszelkich zapisków. Można domniemywać, że przyczyny upadku monoteizmu wprowadzonego przez Echnatona wyglądają następująco:

• sam monoteizm był wprowadzony w akcie desperacji, gdy hegemonia Atona jako boga nie była pełna,

• religia dojrzewała tylko kilka lat, co było okresem stanowczo zbyt krótkim, w porównaniu do innej religii monoteistycznej - chrześcijaństwa - które dojrzewało przez 300 lat, by stać się potęgą,

• „Atonizm” nie miał siły przebicia w tamtych czasach, bądź Echnaton nie miał tak wielkiej charyzmy, by poprowadzić za sobą ludność,

• brakowało lidera w tej religii,

• Echnaton początkowo nie negował kultu innych bogów, ale potem zakazał innych obrzędów, co według starej zasady sprawiło, że wielobóstwo stało się jeszcze bardzie pożądane,

• kapłani mieli zbyt pokaźny majątek, dzięki któremu byli niezależni i mogli pozwolić sobie na bunt.

Czy rzeczywiście tak było? Rewolucja wprowadzona przez Echnatona nie była przecież przeprowadzona w zbyt szaleńczym tempie. Faraon wprowadził najpierw tzw. monolatrię (henoteizm), która tym różniła się od monoteizmu, że oddawała cześć jednemu bogu, nie negując istnienia innych.
Dla zwykłych Egipcjan zmiana ta nie była aż tak bardzo radykalna, często już zdarzało się, że jeden bóg w danym regionie kraju miał dużo większe znaczenie od innych bóstw. Np. w Starym Państwie byli to Horus, Re i Ozyrys, a na początku Nowego Państwa Amon. Echnaton nie od razu narzucił społeczeństwu przekonanie, że panteon bogów czczonych od stuleci nie istnieje, przekonywał raczej, że nad tym panteonem góruje najważniejszy bóg - Aton.
Jednakże rewolucja nie poszła po jego myśli i społeczeństwo niechętnie przyjmowało nową koncepcję wiary. Dlatego też, dopiero pod sam koniec życia, Echnaton ogłosił kult Atona religią monteistyczną i zanegował istnienie innych bogów. Nie było również tak, że Echnaton był jedynym kapłanem swojej religii. Przecież przy wprowadzeniu monoteizmu zaczęto szkolić nowy kler, by po kilkunastu latach mógł kultywować samodzielnie tą religię. Najwyższym kapłanem był Merire, który włożył największy wkład do nowej religii, zaraz po nim był Panehesi, który nadzorował skarb państwa oraz kształcił nowych kapłanów. Jak wiadomo z wielu źródeł pisanych, Egipt przed rządami Echnatona przeżywał pełny rozkwit gospodarczy i kulturalny. Jednak lekkomyślne sprawowanie władzy przez nowego faraona spowodowało, że Egipt szybko stracił dominującą rolę na Bliskim Wschodzie. Danin było coraz mniej, więc mieszkańcy, którzy mieszkali w stolicy dotkliwie odczuwali, że w państwie sprawy przybierają niepożądany obrót. W innych większych miastach rozpoczęły się walki o władzę z chwilą, gdy Echnaton uroczyście oświadczył, że nie opuści Amarny.
Tak czy inaczej wierni natychmiast wytłumaczyli sobie złą passę Egiptu faktem, iż nowy bóg, abstrakcyjny Aton, nie służył tak dobrze swojemu krajowi, jak starzy sprawdzeni już bogowie, za czasów których żyło się spokojnie i dostatnio.
Sam Echnaton również czuł, że jego wyznawcy nie są już tacy wierni idei Atona jak na początku, więc wściekły rozesłał po całym Egipcie robotników, by usunęli imię Amona, ze wszystkich pomników, na jakich je znajdą. Skuto nawet trzy hieroglify, które były czcią imieniu ojca Amenhotepa III.
Było to fatalne posunięcie. Ludzie poczuli się zlekceważeni i urażeni, odnosili się do nowej religii z jeszcze większą nienawiścią, natomiast jej zagorzali dotąd wyznawcy zaczęli dostrzegać pewną niekonsekwencję. Czyż Echnaton rozpoczynając swoje panowanie na tronie Egiptu nie głosił pokoju i piękna, jakie niesie ze sobą kult Atona? Skoro tak, skąd bierze się zaciekłość i agresja we wprowadzaniu nowej religii?

W całej tej sytuacji niejasnej i kontrowersyjnej jedna rzecz budzi podziw. Jak bardzo wpływową i kochaną przez lud osobą był faraon, skoro społeczeństwo pomimo rozdarcia pomiędzy nową a starą religią i tak podążyło za swoim władcą, by budować nową stolicę w Achetaton. Rozkazy Echnatona spełniano ze ślepym posłuszeństwem mimo że jego wiarę mogła podzielać szczerze tylko garstka takich jak on radykalnych intelektualistów, nieszczerze zaś- członkowie elity, którzy zamieszkali z królem w Achetaton. Wiązało się to zresztą także z możliwością zarobkowania. Do budowy stolicy potrzebowano wszak niezliczonej rzeszy robotników, architektów, rzeźbiarzy i budowniczych, potrzebowano dużo rąk do pracy, praca wiązała się z zarobkiem, a na pieniądze „łasy” był lud. Miasto było zaplanowane i wybudowane w jednym celu - ku czci Atona i jego Najwyższego Kapłana, było zatem pełne świątyń i pałaców. Oczywiście również cała administracja została tu przeniesiona. Także zwykła ludność, rzemieślnicy czy kupcy, szybko wznieśli tam swoje siedziby, miasto zatem bardzo szybko się rozrosło. Kapłanom zatem odcięto stały napływ bogactw zdobywanych w czasie podbojów i dotacji faraona, mimo to nadal byli potężni. Jednym słowem byli samowystarczalni. Armia natomiast była niezadowolona, niedofinansowanie, brak sprzętu i wystarczającej ilości żywności powodował, że przedstawiała coraz to niższe zdolności bojowe.

Panowanie Amenhotepa IV, krótki okres zadekretowanych odgórnie rewolucyjnych przemian, którego punktem wyjścia było uczynienie religią państwową ekskluzywistycznego kultu Atona, było zanegowaniem poprzednich 700 lat rozwoju cywilizacji egipskiej w dwóch podstawowych sferach- władzy królewskiej i religii państwowej.

Po śmierci Echnatona władzę objął Semenkhare, przez krótki okres regent Echnatona, który jednak nie panował zbyt długo. Następny w kolejce był syn Echnatona- Tutenchaton, faraon, o którym historia mówi najwięcej. W chwili wstępowania na tron miał ok. 9 lat. Młody faraon sam oczywiście nie mógł sobie poradzić z sytuacją zewnętrzną i wewnętrzną więc potrzebował regenta, stąd więc realna władza znalazła się w rękach wezyra Aje, seniora drugiego po królewskim rodu w państwie, od pokoleń spokrewnionego z faraonami. Reforma wprowadzona przez Echnatona zaczęła podupadać. Tracono wyznawców. Kontrrewolucja została przeprowadzona równie gładko jak rewolucja., co nie dziwi, zważywszy że obie były dziełem tych samych ludzi. Tutenchaton obawiając się gniewu kapłanów z Teb i poddając się coraz większym naciskom ludu odwraca się od religii wprowadzonej przez ojca, zmienia imię na Tutenchamon i przywraca kult Amona i wielobóstwo. W całym kraju otwarto na powrót świątynie, przywrócono bogom majątki i kult, ze sporym trudem odtwarzano kadry kapłańskie. Mieszkańcy Achetaton przenieśli się z faraonem do Memfis. Aton długo pozostawał ważnym bóstwem, a jego imię nie było nigdy prześladowane. Prześladowanie pamięci Echnatona, równie zajadłe jak to, jakim on ścigał Amona, wszczęto dopiero po wygaśnięciu jego rodu. Późniejsze pokolenia tak skutecznie wymazały pamięć o znienawidzonym heretyku, że przebieg rewolucji pozostaje niepewny.

Wróćmy jednak do naszego faraona - heretyka. Czy pomimo przewrotu religijnego, jakiego niewątpliwie dokonał, niczym innym nie zapisał się w historii Egiptu?

Oglądając wizerunki tego faraona, nieliczne, jakie zachowały się w ruinach jego stolicy, widzimy spokojnego, uśmiechniętego człowieka, kochającego rodzinę i oddającego kult boskości Atona z ufnością.

Życie, religia i kultura Egiptu faraonów były nastawione na wieczność. Były niezmienne, zhierarchizowane i wyidealizowane. Nie inaczej było, gdy władzę przejął Amenchotep IV. Jednak on zdecydował się na coś... rewolucyjnego! Zmienił religię panującą w Egipcie od kilkunastu wieków, zaczął wprowadzać nowy alfabet, który miał być zrozumiany przez każdego, zbudował nową stolicę Achetaton - horyzont Atona, wprowadził do sztuki egipskiej nowy styl nazywany dziś sztuką amarneńską. Rewolucja amarneńska nie miała celów politycznych, o czym świadczy fakt, że faraon przeprowadził ją opierając się na tej samej grupie, która stanowiła ścisłą elitę władzy za jego ojca i której dziełem za małoletniego Tutenchamona była kontrrewolucja przywracająca dawne kulty. Kult ustanowiony przez Echnatona bywa raz określany jako pierwszy monoteizm w dziejach, całkowite zerwanie z wcześniejszą tradycją religijną, raz jako przesunięcie akcentów w teologii heliopolitańskiej. Chyba był jednym i drugim. Teologia wyrosła z heliopolitańskiej teologii solarnej, a jej terminologia i sformułowania, zwłaszcza w pierwszej fazie, nie odbiegały od języka wcześniejszej literatury religijnej. „Hymn do Atona”, najpełniejszy przekaz nowej doktryny, zapisany na ścianie grobowca, który pierwszy sługa Echnatona, przyszły król Aje, zbudował dla siebie w Amarna, ma analogię w treści i formie w hymnach o tendencji henoteistycznej. W wyrażających teologię Atona tekstach i ikonografii najistotniejsze jest to co zostało pominięte: imiona i postacie innych bogów, aluzje do nich i do mitów, których byli bohaterami.

W drugiej najważniejszej kwestii, pozycji faraona, herezja amarneńska oznaczała porzucenie przezeń pretensji do boskości, a tym samym odcinała się od tendencji widocznej od czasów Thotmesa III, ale zarazem wynosiła go do pozycji, jakiej nie miał żaden król od czasów wczesnego Starego Państwa. Zastąpienie politeistycznej mitologii przez monoteistyczną doktrynę znaczyło, że wgląd w naturę bóstwa miał tylko ten, kto posiadał tę doktrynę w pełni. Tym kimś był zaś wyłącznie król, jedyny pośrednik między wiernymi a Bogiem. Mieszkańcy Achetaton modlili się w domu przed ołtarzami z wizerunkiem Echnaton, jego żony Nefretete i ich córek, a ze swych grobów wyrugowali Ozyrysa, boga umarłych i patrona zaświatów, od schyłku Starego Państwa najpopularniejsze bóstwo egipskiego panteonu.

Zawsze pamiętać go będziemy jako reformatora, być może pierwszego w dziejach jednego z najstarszych państw świata.

Bibliografia:

1. Ziółkowski A.: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa: PWN. 2009. ISBN 978-83-01-16401-0

2. Historia starożytna. Pod red. M. Jaczynowskiej. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych. 1969.

3. Najwybitniejsi władcy Egiptu. Sonda! Forum historyków:

<http://www.historycy.org/index.php?showtopic=1149&st=225>

4. Amenhotep IV- Echnaton. Kim był? Co zrobił?

<http://www.historycy.org/index.php?showtopic=76262&hl=echnaton>

5. Historia Echnatona.

<http://egypt_legends.republika.pl/Echnaton.htm>

6. Echnaton.

<http://pl.wikipedia.org/wiki/Echnaton>

7. Echnaton.

<http://www.historia.org.pl/index.php/publikacje/publikacje/prehistoria-i-staroytno/458-echnaton.html>

---