1. PROCESY I SKAŁY OSADOWE 1.1. PROCESY OSADOTWÓRCZE Skały osadowe tworzą się w wyniku zniszczenia skał pierwotnych (wyjściowych). Skały te są produktami powstałymi wskutek nagromadzenia na powierzchni Ziemi lub w jej pobliżu minerałów oddzielonych ze starszych skał, ich fragmentów, materiałów piroklastycznych lub szczątków organicznych. Wyróżnia się następujące procesy osado twórcze: wietrzenie fizyczne, wietrzenie chemiczne, wietrzenie biologiczne, erozja i transport, sedymentacja i akumulacja, kompakcja, diageneza. Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) – to mechaniczne rozdrabnianie skał pod wpływem zmian temperatury, działania wiatru, lodowców i innych czynników fizycznych. Zmiany temperatury o charakterze dobowym czy sezonowym są potęgowane insolacją (oddziaływaniem słońca na powierzchnię skał). Powoduje to wzrost ich temperatury nawet do 20̊ C w stosunku do temperatury powietrza. Wskutek różnej rozszerzalności cieplnej minerałów zawartych w skałach (różne rozszerzanie i kurczenie kryształów - minerały ciemne pochłaniają więcej ciepła niż minerały jasne) dochodzi do rozpadu ziarnowego skał (dezintegracja granularna). Różnica temperatury między powierzchniową (silnie ogrzewaną) warstewką skały, a jej wnętrzem prowadzi do łuszczenia się skały i tworzą się równoległe płyty lub skorupy (dezintegracja płytowa). W klimatach zimnych często dochodzi do cyklicznego zamarzania i rozmarzania wody zawartej w szczelinach skalnych. Prowadzi to do rozpadu blokowego skał (dezintegracja blokowa). W skutek przedłużającej się suszy na powierzchniach skał ilastych (pęcznieją albo kurczą się) tworzą się tzw. szczeliny z wysychania. Wietrzenie fizyczne jest najbardziej intensywne w strefach klimatu gorącego suchego (strefy zwrotnikowe) i klimatu umiarkowanego chłodnego oraz w strefie klimatów okołobiegunowych. Wietrzenie chemiczne – Polega głównie na zmianie składu chemicznego skały pod wpływem działania wody i zawartych tam związków chemicznych. Do głównych czynników wietrzenia chemicznego można zaliczyć: rozpuszczanie, uwodnienie, hydrolizę, utlenianie, redukcję i uwęglanowienie. Rozpuszczenie – to proces przejścia związków mineralnych pod wpływem wody w roztwory wodne. Podczas tej fazy wietrzenia chemicznego usuwane są minerały najbardziej podatne na rozpuszczenie. Uwodnienie - polega na przyłączeniu cząsteczek wody do minerału. Powoduje to rozluźnienie sieci krystalicznej, co sprzyja wietrzeniu. Przykładem jest przejście anhydrytu w gips, czy hematytu (tlenku żelaza) w limonit (uwodniony tlenek żelaza). Hydroliza – polega na rozkładzie minerałów pod wpływem wody zawierającej CO2 na część zasadową i kwaśną. Jeden z produktów rozkładu jest nierozpuszczalny i pozostaje na miejscu, natomiast drugi ulega wyługowaniu. Utlenianie – polega na łączeniu się składników mineralnych z wolnym tlenem atmosferycznym. W efekcie związki beztlenowe przechodzą w tlenowe (np. siarczki w siarczany). Redukcja – to proces odwrotny to utleniania. Wywołany jest głównie działalnością bakterii lub rozkładem materii organicznej w środowisku pozbawionym wolnego tlenu. Uwęglanowienie – to proces przejścia związków chemicznych pod wpływem kwasu węglowego rozpuszczonego w wodzie w węglany. Proces ten może także doprowadzić do rozpuszczania węglanów wapnia, magnezu i żelaza. Wietrzenie biologiczne - polega na rozdrobnieniu skał (rozpad blokowy lub ziarnowy) przez rozrastający się system korzeniowy drzew lub przez rozpulchnienie powierzchni skał poprzez działalność kopiącą i ryjącą zwierząt. Mikroorganizmy rozkładają materię organiczną i powstaje warstwa humusowa (próchniczna) bardzo ważna dla rozwijającego się systemu glebowego. Erozja i transport – Wyróżnia się erozję eoliczną, rzeczną, morską i lodowcową. Erozja eoliczna – Jest spowodowana przez działalność wiatru. Wywiewanie drobnego materiału piaszczystego nazywa się deflacją. W wyniku deflacji powstają niecki deflacyjne (zagłębienia w powierzchni terenu). Grubszy materiał, który pozostał na dnie niecek deflacyjnych nazywa się brukiem deflacyjnym. Niszczenie skał przez wiatr i jego ładunek nazywa się korazją. W wyniku działania korazji tworzą się nisze korazyjne (zagłębienia u podstawy skał). Korazja doprowadza do powstawania grzybów skalnych (ostańców), które z czasem mogą zostać przewrócone w wyniku wzmożonego podcinania dolnych partii tych form. Jeśli korazja jest nasilona w jednym kierunku i działa przez dłuższy czas to powstają bruzdy korazyjne, a formy wypukłe, które je rozdzielają nazywają się jardangami. Erozja rzeczna – jest spowodowana przez działalność rzek. Wyróżnia się tutaj erozję wgłębną, denną, boczną i wsteczną. Erozja wgłębna polega na niszczeniu podłoża skalnego po którym rzeka płynie. Występuje w górnym biegu rzeki. 1.3. TEKSTURY SKAŁ OSADOWYCH * Tekstury bezładne Tekstury warstewkowe Tekstury łupkowe Tekstury masywne Tekstury komórkowe Tekstury porowate 1.4. SKŁAD MINERALNY Minerały allogeniczne Minerały autogeniczne 1.5. SPOIWO SKAŁ OSADOWYCH Spoiwo ilaste Spoiwo węglanowe Spoiwo żelaziste Spoiwo krzemionkowe 1.6. WAŻNIEJSZE SKAŁY OSADOWE Gruz skalny– Różnorodne zabarwienie, struktura kamienista, tekstura porowata. W składzie mineralnym występują okruchy skal magmowych, osadowych i metamorficznych. Skala luźna (niescementowana). Brekcja – Barwa biało-szara, czerwono-brunatna lub wiśniowa, struktura kamienista, tekstura bezładna. W składzie mineralnym występują okruchy skal magmowych, osadowych i metamorficznych. Spoiwo węglanowe lub krzemionkowe. Skała zwięzła (scementowana). Żwir – Barwa od jasno-szarej do ciemno-szarej, może być szaro-brunatny, struktura psefitowa, tekstura porowata. W składzie mineralnym występują okruchy skal magmowych, osadowych i metamorficznych, ale występują też ziarna kwarcu, skaleni, ortoklazu i plagioklazów kwaśnych. Skała luźna. Piasek – Barwa biało-szara, szara, żółto-szara, żółto-brunatna, struktura psamitowa, tekstura porowata. W składzie mineralnym występują: kwarc, skalenie, ortoklaz, plagioklazy kwaśne, niewielkie ilości piroksenów i amfiboli. Wyróżnia się piaski grube, piaski średnie, piaski drobne i piaski pylaste. Skała luźna. Mułki (muły) – Barwa jasno-szara, ciemno-szara lub brunatna, struktura aleurytowa (pyłowa), tekstura porowata. W składzie mineralnym występują: kwarc, skalenie, węglany wapnia, minerały blaszkowe i minerały ilaste. Powstają w zbiornikach wodnych. Skała luźna. Lessy – Barwa żółto-szara lub żółto-brunatna, struktura aleurytowa, tekstura makroporowata. W składzie mineralnym występują: kwarc, duże ilości węglanów wapnia, skalenie, minerały blaszkowe i minerały ilaste. Skała utworzona w warunkach lądowych z akumulacji pyłów atmosferycznych na przedpolu lądolodów. Skała luźna. Mułowce – Barwa szara, ciemno-szara lub brunatna, struktura aleurytowa, tekstura bezładna lub warstewkowa. W składzie mineralnym występują: kwarc, skalenie, plagioklazy kwaśne, minerały blaszkowe i minerały ilaste. Spoiwo ilasto-węglanowe. Skała zwięzła. Ił – Barwa szara, ciemno-szara, brunatna lub czarna, struktura pelitowa (ilowa), tekstura zbita,bezładna lub warstewkowa. W składzie mineralnym przeważają minerały ilaste, występuje kwarc, węglany wapnia, minerały blaszkowe. Skała utworzona w zbiornikach wodnych. Skała luźna. Iłowiec – Barwa szara, ciemno-szara, brunatna, zielona a nawet czarna, struktura pelitowa, tekstura masywna czasem warstewkowa. W składzie mineralnym występują: minerały ilaste, węglany wapnia i minerały blaszkowe. Spoiwo ilasto-węglanowe. Skała zwięzła. Gliny – Barwa szara lub brunatna, struktura różnoziarnista, tekstura porowata. W składzie mineralnym występują: kwarc, skalenie, ortoklaz, plagioklazy kwaśne, węglany wapnia, minerały blaszkowe oraz minerały ilaste oraz mogą występować okruchy skał magmowych , osadowych i metamorficznych. Odmianą glin jest glina lodowcowa (zwałowa) o zabarwieniu szarym lub brunatnym. Inną odmianą glin są gliny wietrzelinowe powstałe na zwietrzałych karpackich skałach fliszowych. Skały luźne. Stare geologicznie zdiagenezowane gliny zwałowe nazywane są tyllitami. SKAŁY ORGANOGENICZNE Skały krzemionkowe Radiolaryty – Barwa szara, zielona, czerwona lub czarna, skała bezstrukturalna, tekstura masywna. W składzie mineralnym występują: bezpostaciowe związki krzemionkowe (szkieleciki radiolarii). Spoiwo krzemionkowe. Skała organiczna. Spongiolity – Barwa szaro-żółta, skała bezstrukturalna, tekstura masywna. W składzie mineralnym występują: bezpostaciowe związki krzemionkowe (igły gąbek). Spoiwo krzemionkowe. Skała organiczna. Gezy – Barwa biało-żółta, skała bezstrukturalna, tekstura bezładna i porowata. W składzie mineralnym występują: kwarc, glaukonit, węglany wapnia (igły gąbek). Spoiwo węglanowo-krzemionkowe. Skała organiczna.

Erozja denna – niszczenie przez rzekę swoich osadów. Występuje w środkowym i dolnym biegu rzeki. Erozja boczna to podmywanie brzegów doliny rzecznej w środkowym biegu rzeki. Na półkuli północnej najintensywniej podmywane są brzegi prawe, a na półkuli południowej lewe. Erozja wsteczna ma związek z podmywaniem dolnych części progów wodospadów w górnym biegu rzek. Erozja wsteczna może doprowadzić do przecięcia działu wodnego i powstania kaptażu rzecznego (przeciągnięcia jednej rzeki przez drugą rzekę). W działalności rzek ważną rolę odgrywa podstawa erozyjna rzek czyli poziom mórz i oceanów do których rzeki uchodzą. Jeżeli podstawa erozyjna się podnosi (transgresja oceanu światowego – podnoszenie się poziomu wód), to rzeki akumulują w dolnych odcinkach. Natomiast jeżeli podstawa erozyjna się obniża to rzeki erodują w dolnych odcinkach i wcinają się we własne osady. Erozja morska – to niszcząca działalność fal morskich zwana też abrazją. Fale morskie działają niszcząco na dno, plażę i brzeg morski. Wynikiem tego niszczenia jest tworząca się platforma abrazyjna pochylona do zbiornika morskiego. W wyniku podmywania brzegu morskiego tworzy się pionowa ściana zwana klifem morskim. Erozja lodowcowa – to działalność niszcząca lodowców górskich i lądolodów zwana również egzaracją lodowcową. W wyniku działalności niszczącej lodowców górskich i lądolodów tworzą się na powierzchni skał rysy, bruzdy i wygłady lodowcowe. Tworzą się także rynny lodowcowe (podłużne głębokie zagłębienia w podłożu skalnym), jeziora cyrkowe (owalne zagłębienia w obszarach tworzenia się lodowców górskich) i zgłębienia końcowe (zagłębienia terenowe w rejonie oddziaływania lobów lodowcowych –wypukłych części czoła lądolodu). Transport – to przemieszczanie się rozdrobnionego materiału skalnego przez różne czynniki: wiatr, rzeki, morza, lodowce górskie i lądolody. Transportowany materiał może być akumulowany w warunkach śródlądowych i podlegać sedymentacji w zbiornikach wodnych Akumulacja osadów – to nagromadzenia osadów na powierzchni lądów. W wyniku działalności wiatru powstają wydmy śródlądowe (np. w obrębie teras rzecznych) lub wydmy nadbrzeżne. Ponadto tworzą się pyły pustynne, pyły wulkaniczne i lessy. Działalność akumulacyjna lodowców górskich i lądolodów prowadzi do powstawania moren czołowych (wałów morenowo-czołowych tworzących się bezpośrednio u czoła lodowego zbudowanych przeważnie z glin zwałowych) i moreny dennej (rozległych stosunkowo płaskich obszarów położonych pomiędzy kolejnymi wałami morenowo-czołowymi). Sedymentacja osadów – opadanie na dno zbiorników wodnych okruchów skalnych pod wpływem siły ciężkości. W rzekach w wyniku tej działalności tworzą się stożki napływowe (kształty trójkątne) w miejscach, gdzie słabnie siła transportowa wody. W wyniku działalności akumulacyjnej rzek u ich ujścia tworzą się delty jako ogromne stożki napływowe. W morzach tworzą się osady o różnym charakterze: osady terrygeniczne -przyniesione przez wiatr, rzeki i lodowce, osady organogeniczne (opadające na dno morza szczątki organiczne), osady chemiczne-ewaporaty (wytrącające się z roztworów wodnych związki chemiczne). W zależności od odległości od brzegu morskiego wyróżnia się następujące rodzaje osadów morskich: osady litoralne (tworzą się od brzegu morza do głębokości 40-60 m- do granicy zasięgu życia roślin przyczepionych do dna morskiego), osady nerytyczne (tworzą się od granicy osadów litoralnych do głębokości 230 m – osady szelfowe), osady hemipelagiczne (tworzą się na stokach kontynentów do głębokości 4000 m). Można tutaj wyróżnić muły błękitne i szare , muły czerwone, muły wapienne i muły czarne, osady eupelagiczne (abysalne) – tworzą się w głębiach oceanicznych. Można tutaj wymienić muły globigerynowe, czerwone iły głębinowe, muły radiolariowe i muły okrzemkowe. Kompakcja – powoduje zagęszczenie ziaren osadów przez nacisk warstw nadległych. Prowadzi to do zmniejszenia porowatości i do zwiększenia gęstości. Diageneza – Zespół procesów geologicznych prowadzących do przejścia skał osadowych luźnych w skały osadowe zwięzłe (np. piaski przechodzą w piaskowce). 1.2. STRUKTURY SKAŁ OSADOWYCH SKAŁY OKRUCHOWO-ILASTE Struktury kamieniste Struktury żwirowe (psefitowe) Struktury piaskowe (psamitowe) Struktury pyłowe (aleurytowe) Struktury iłowe (pelitowe) Struktury różnoziarniste SKAŁY ORGANOGENICZNE Struktury biomorficzne SKAŁY CHEMICZNE Struktury grubokrystaliczne Struktury średniokrystaliczne Struktury drobnokrystaliczne Struktury koloidalne Organiczne skały węglanowe Kreda jeziorna – Barwa biała lub biało-szara, struktura biomorficzna, tekstura porowata. W składzie mineralnym występują: węglany wapnia i minerały ilaste (skorupki małży lub ślimaków). Skała luźna. Węglanowe skały przejściowe Opoka – Barwa biała lub biało-żółta, skała bezstrukturalna, tekstura masywna. W składzie mineralnym występują: związki krzemionkowe (opal), węglany wapnia, minerały ilaste, ziarna kwarcu lub skaleni. Spoiwo węglanowo-krzemionkowe. Skała przejściowa. Skały węglowe Torf Węgiel brunatny Węgiel kamienny Skały chemiczne Martwica wapienna – Barwa biała, szaro-biała lub biało-żółta, struktura grubokrystaliczna, tekstura porowata lub gąbczasta. W składzie mineralnym występują: węglany wapnia (szczątki roślin lub skorupki mięczaków). Skała chemiczna. Wapienie oolitowe – Barwa biała lub szaro-żółta, struktura grubokrystaliczna, tekstura gąbczasta. W składzie mineralnym występują: węglany wapnia (przylegające do siebie kuleczki kalcytowe). Mogą występować skamieniałości mięczaków. Skała przejściowa. Wapienie pelitowe – Różnorodnie zabarwione, struktura koloidalna, tekstura masywna. W składzie mineralnym występują węglany wapnia. Skała chemiczna. Wapienie chemiczne 2. PROCESY I SKAŁY METAMORFICZNE 2.1. PROCESY METAMORFICZNE Metamorfizm – to wewnętrzna przebudowa skał w głębszych częściach skorupy ziemskiej w warunkach temperatur i ciśnienia wyższych niż te, które panują na powierzchni ziemi. Przemiany te zachodzą w stanie stałym. Metamorfizm dyslokacyjny Metamorfizm kontaktowy Metamorfizm regionalny Ultrametamorfizm – to zespół zmian, jakim ulegają skały przeobrażone wskutek działania podwyższonej temperatury, która w warunkach dużego ciśnienia powoduje topnienie się ich składników i pojawienie się większej ilości krzemianowej fazy ciekłej. Metasomatoza – to przeobrażenie minerałów i skał pod wpływem składników chemicznych doprowadzanych z zewnątrz. Metasomatoza powoduje zmianę składu chemicznego skały pierwotnej. 2.2. STRUKTURY SKAŁ METAMORFICZNYCH Struktury granoblastyczne Struktury lepidoblastyczne Struktury nematoblastyczne 2.3. TEKSTURY SKAŁ METAMORFICZNYCH Tekstury bezładne Tekstury gnejsowe Tekstury łupkowe Tekstury masywne 2.4. SKŁAD MINERALNY Minerały skał wyjściowych Minerały metamorficzne (talk, granaty, chloryty, serycyt, serpentyn) 2.5. WAŻNIEJSZE SKAŁY METAMORFICZNE Skały o strukturze granoblastycznej Gnejsy Kwarcyty Marmury Amfibolity Serpentynity Granulity – Barwa szaro-różowa lub ciemno-zielona, struktura granoblastyczna, tekstura masywna i bezładna. W składzie mineralnym występują: kwarc, skalenie, amfibole i pirokseny, występują brunatne lub czerwone granaty. Skała wyjściowa: skały magmowe kwaśne i obojętne, arkozy, szarogłazy i margle. Eklogity – Barwa szaro-zielona lub zielono-czarna, struktura granoblastyczna, tekstura bezładna i masywna. W składzie mineralnym występują liczne amfibole a na ich tle czerwono-brunatne kryształki granatów, nieduże ilości kwarcu i skaleni. Skała wyjściowa: skały magmowe zasadowe i obojętne. Skały o strukturze lepidoblastycznej Łupki kwarcowe Łupki krystaliczne Łupki talkowe Łupki biotytowe Łupki chlorytowe