System pomocy penitencjarnej regulują następujące akty prawne: (Musidłowski 2003, s.284 - 290; Stańdo-Kawecka 200, s.193-213, Stępniak 2007a, s.203-212)

 Reguły 80 i 81 Reguł Minimalnych Postępowania z Więźniami z 1955 roku i Europejskie Reguły Więzienne z 1987 - akcentują potrzebę podtrzymywania więzi rodzinnych przez cały czas trwania kary pozbawienia wolności i określają minimum wsparcia, do którego jest zobowiązana administracja penitencjarna przy zwalnianiu więźnia,

 Kodeks karny wykonawczy z 6 czerwca 1997, rozdział VII "Uczestnictwo społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz pomoc w społecznej readaptacji skazanych", art. 38 - 43,

 Kodeks karny wykonawczy z 6 czerwca 1997, rozdział X, oddział 12 "Zwalnianie skazanych z zakładów karnych i warunki udzielania im pomocy", art. 164-168,

 Ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004,

 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22 kwietnia 2005 w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej,

 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1 grudnia 2003 w sprawie szczegółowego zakresu i trybu uczestnictwa podmiotów w wykonywaniu kar, środków karnych, zabezpieczających i zapobiegawczych, a także społecznej kontroli nad ich wykonywaniem.

Pomoc postpenitencjarna powinna się rozpocząć w zakładzie karnym przygotowaniem skazanego do zwolnienia. Komisja penitencjarna za zgodą skazanego lub sąd penitencjarny może wyznaczyć na to przygotowanie okres do 6 miesięcy przed przewidywaniem zwolnieniem. Ten czas powinien być wykorzystany przede wszystkim do nawiązania przez skazanego kontaktu z kuratorem, osobą godną zaufania, stowarzyszeniem, organizacją, kościołem, innym związkiem wyznaniowym lub organizacją udzielającą pomocy w społecznej readaptacji skazanych (wymienia je atr. 38 §1 k.k.w). Wspomniane podmioty ustalają wspólnie ze skazanym zakres niezbędnej pomocy i sposobu jej udzielenia. (Dybalska 2007, s.l60 - 162; Stańdo-Kawecka 2000, s.194-195). W badaniach przeprowadzonych przez Musidłowskiego w 2003 roku w pięciu zakładach karnych na próbie 100 byłych więźniów w żadnym przypadku nie wyodrębniono okresu przygotowania. (Musidłowski, 2003, s.295)

W zakładach karnych pracują wychowawcy, z których jeden na dany zakład zajmuje się pomocą postpenitencjarną. Od roku 1993 przede wszystkim w Białymstoku istniała instytucja kuratora penitencjarnego, który przygotowywał więźnia do zwolnienia, jednak po kilku latach zrezygnowano z tego rozwiązania.

W okresie przygotowania do zwolnienia skazany powinien przebywać w zakładzie karnym położonym możliwie najbliżej przyszłego miejsca zamieszkania, co ma mu umożliwić poszukiwanie zatrudnienia. Więźniowi można także zezwolić na dysponowanie posiadanymi przez niego pieniędzmi poza terenem zakładu oraz opuszczanie go na czas nie przekraczający łącznie 14 dni - przepustka zadaniowa. Umożliwia to skazanemu szukanie zakwaterowania, zatrudnienia, rozwiązanie konfliktów rodzinnych, zapisanie się do szkoły czy uzyskanie dowodu tożsamości. (Stańdo-Kawecka 2000, s.196-197)

Z dochodów otrzymywanych przez osadzonego w zakładzie karnym potrąca się 20% na Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej, część na fundusz samopomocy skazanych, oraz część na specjalny fundusz przeznaczony na dojazd do miejsca zamieszkania i utrzymanie po zwolnieniu - tzw. żelazna kasa, którą więzień otrzymuje opuszczając zakład. (Musidłowski 2003, s.285; Stańdo-Kawecka 2000 s.199; Stępniak 2007, s.211)

Skazany, przed opuszczeniem zakładu karnego, może się zwrócić do sądu penitencjarnego o dozór kuratora, zwłaszcza jeśli przewidywane warunki życia po zwolnieniu z zakładu karnego mogą mu utrudniać społeczną readaptację. Sąd penitencjarny, za zgodą skazanego, może nałożyć na niego obowiązki. Jeśli będzie je wypełniał, zapewnia się mu w miarę możliwości tymczasowe zakwaterowanie i udziela pomocy w otrzymaniu zatrudnienia. Czas trwania dozoru nie może przekroczyć 2 lat. (Musidłowski 2003, s.290, Stańdo-Kawecka 2000, s.197-198)) Można się spodziewać, że w sytuacji dużego zapotrzebowania na lokale socjalne wśród osób, które nie weszły w konflikt z prawem, zapewnianie zakwaterowania byłym więźniom wywoła sprzeciw społeczny. W praktyce tymczasowe zakwaterowanie lub dopłatę do czynszu otrzymuje niewielu więźniów - w 2004 był to 0,1% zwalnianych, którzy korzystali z pomocy, w 2003 - 0,07%. (Dybalska 2007, s.170)

Dyrektor zakładu karnego zwalniając skazanego, ma obowiązek poinformowania go o możliwościach uzyskania pomocy postpenitencjarnej (art.166 §2 k.k.w). Zwalniany otrzymuje z depozytu zakładu należące do niego pieniądze, dokumenty i wartościowe przedmioty, świadectwo zwolnienia z zakładu, zaświadczenie o zatrudnieniu i aktualne wyniki badań lekarskich. Jeśli wymaga leczenia szpitalnego, a stan zdrowia nie pozwala na przeniesienie do publicznego zakładu opieki zdrowotnej, zostaje za swoją zgodą lub, gdy nie może jej wyrazić, za zgodą lekarza, na leczeniu w zakładzie karnym. (Musidłowski 2003, s.289) Jeżeli zwalniany nie zgromadził odpowiednich środków, dyrektor zakładu karnego może mu udzielić pomocy pieniężnej do 1/3 miesięcznego wynagrodzenia pracowników lub jej ekwiwalent. Przed 2003 rokiem było to obligatoryjne. Z przywoływanych już badań przeprowadzonych przez Musidłowskiego w 2003 roku wynika, że zapomogi udzielane skazanym wynosiły maksymalnie 50zł, a w większości przypadków nie przekraczały 30zł. Nie jest to kwota, za którą można się utrzymać bez dodatkowej pomocy. Natomiast ponad 80 na 100 badanych otrzymało brakującą odzież i bilety kredytowe na dojazd do miejsca zamieszkania.

Jeżeli zwalniany jest niezdolny do samodzielnego udania się do miejsca zamieszkania, administracja zakładu jest zobowiązana do nawiązaniu kontaktu z rodziną lub inną osobą wskazaną przez skazanego i powiadomienia o terminie zwolnienia. Jeśli nie uda się nawiązać kontaktu, zakład karny ma obowiązek pomóc zwalnianemu w podróży. (art. 167a §6 k.k.w.)

Zgodnie z art. 41 §1 k.k.w., w celu ułatwienia społecznej readaptacji, a w szczególności przeciwdziałania powrotowi do przestępstwa, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz kuratorzy sądowi powinny udzielać skazanym oraz ich rodzinom niezbędnej pomocy, zwłaszcza materialnej, medycznej, w znalezieniu pracy i zakwaterowania, a także porad prawnych (Dybalska 2007, s.160). Szczegółowy zakres tej pomocy ustala §2 Rozporządzenia MS z 22 kwietnia 2005 w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej. Przeważa pomoc materialna - w 2004 zapomogi pieniężne otrzymało 41,8% korzystających z pomocy, odzież i żywność - 19%, bilety na przejazd 18%, natomiast kursami i szkoleniami zawodowymi objęto 0,9%, a pomocy prawnej, psychologicznej lub zawodowej udzielono 9,25% otrzymujących pomoc. (Dybalska 2007, s.170)

Byli więźniowie uzyskują także świadczenia z pomocy społecznej, jeśli spełniają kryteria do jej uzyskania. Art. 7 pkt 12 ustawy z 12 marca 2004 o pomocy społecznej jako podstawę uzyskania świadczeń wymienia trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Natomiast z Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej pomocy udziela się na wniosek lub z urzędu osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych, rodzinom tych osób, pokrzywdzonym przestępstwem i ich rodzinom. Osobom zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych, a także ich rodzinom, pomocy udziela się do czasu otrzymania pomocy na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, nie dłużej jednak niż przez 3 miesiące od dnia zwolnienia, chyba że konieczność przedłużenia tego okresu do 6 miesięcy wynika ze szczególnych okoliczności, takich jak choroba lub czasowa niezdolność do pracy. (Stępniak 2007a, s.212)

Organem państwowym zajmującym się koordynacją pomocy postpenitencjarnej i podziałem środków z Funduszu jest Rada Główna ds.Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym. W jej skład wchodzą przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości, innych resortów, naukowcy oraz osoby i organizacje wymienione w art. 38 §1 k.k.w. Wojewodowie mogą powoływać terenowe rady do spraw społecznej readaptacji i pomocy skazanym. (Art. 40 k.k.w.)

Organizacje wymienione w art. 38 §1 k.k.w. mogą na swoją działalność otrzymywać środki z Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej. Aktualnie pomocą postpenitencjarną zajmują się m.in.: Stowarzyszenie Penitencjarne "Patronat", Polskie Towarzystwo Penitencjarne, Fundacja "Barka", Stowarzyszenie "Agape", Wrocławskie Towarzystwo Opieki nad Więźniami, Stowarzyszenie "Bractwo Więzienne", MONAR, (Musidłowski 2007, s.300). Prowadzą schroniska dla byłych więźniów oraz punkty pomocy postpenitencjarnej, świadczą pomoc określoną w §2 Rozporządzenia MS z 22 kwietnia 2005 w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej, prowadzą terapię psychologiczną i uzależnień dla więźniów i ich rodzin, zapewniają wsparcie duchowe i religijne, oferują pomoc w rozwiązywaniu problemów życiowych, pisaniu wniosków procesowych, organizują spotkania z byłymi więźniami, którym udało się rozpocząć życie bez wchodzenia w konflikty z prawem i zasadami społecznymi. (Lach 2007, s.277-281)

Warto wspomnieć o wymaganiach, jakie prawo stawia osobom chcącym pracować z więźniami lub byłymi więźniami. Zgodnie z §4 Rozporządzenia MS z 1 grudnia 2003 w sprawie szczegółowego zakresu i trybu uczestnictwa podmiotów w wykonywaniu kar, środków karnych, zabezpieczających i zapobiegawczych, a także społecznej kontroli nad ich wykonywaniem, uczestniczyć we wspomnianej działalności może osoba, która:

1) Korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;
2) Nie była skazana za przestępstwo popełnione umyślnie;
3) Nie została pozbawiona praw rodzicielskich i opiekuńczych;
4) Daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków;
5) Ukończyła 24 lata, a w szczególnych przypadkach 21, jeśli posiada kwalifikacje lub doświadczenie życiowe wskazujące na przydatność w prowadzeniu działalności wychowawczej lub resocjalizacyjnej.

Kodeks karny wykonawczy z 1997 podkreśla potrzebę udziału społeczeństwa w pracy ze skazanymi oraz ich readaptacji. Uważam, że jest to słuszna idea, gdyż powrót do społeczeństwa nie jest możliwy bez pewnej przychylności z jego strony. Poza tym administracja więzienna skupia się przede wszystkim na pomocy materialnej. Byli więźniowie potrzebują długofalowych działań, a takie zapewniają właśnie stowarzyszenia świadczące pomoc postpenitencjarną.