POJĘCIE ŚWIADOMOŚCI

Posted by nauka on wt., 04/08/2008 - 16:42

Świadomość ma dla człowieka ogromne
znaczenie, daje możliwość uświadamiania sobie sytuacji w świecie przez
wewnętrzne odzwierciedlenie rzeczywistości. Człowiek za pomocą czynności
świadomych reguluje swoje stosunki z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym.
Świat w którym żyje może sobie uświadamiać zarówno jako całość, jak i różne
jego fragmenty i aspekty.

Świadomość jednak nie jest jedyną formą
odzwierciedlania rzeczywistości, ale najwyżej rozwiniętą. Istnieją również
fizykalne formy, np. odbicie w lustrze, portret malarski, kopia fotograficzna
itp. Świadomość nie jest także jedynym rodzajem odzwierciedlenia wewnętrznego,
ponieważ u organizmów żywych obserwujemy również fizjologiczne i motoryczne jej
formy zawsze wtedy, gdy mamy do czynienia z kierowaniem się cechami
rzeczywistości.

Świadomość ma charakter dynamiczny i
dzięki temu może ona pełnić w działalności podstawową funkcję orientacyjną tzn.
nie jest ona czymś stałym, lecz procesem czynnym, który odkrywa rzeczywistość i
wydobywa nowe jej aspekty. Najlepszym przykładem jest fakt, iż spostrzeganie
tych samych zjawisk przez dwoje ludzi, a nawet jednego człowieka w różnym
okresie swojego życia, daje różne wyniki tzn. są różnie interpretowane, zależą
między innymi od potrzeb i stanów emocjonalnych od posiadanej wiedzy itp.

Świadomość może być aktualna, jako
czynności świadome, które występują w określonym momencie czasu, oraz latentna
(potencjalna), jako stan, w którym człowiek ma możność uświadomienia sobie
czegoś, ale aktualnie sobie tego nie uświadamia.

Wewnętrzne odzwierciedlanie
rzeczywistości ma przede wszystkim charakter subiektywny. Przez słowo
subiektywny rozumie się to, że proces świadomości, to w jaki sposób przebiega i
czy przebiega bez zakłóceń nie zależy od tego jaka jest rzeczywistość, ale jaki
jest człowiek, czyli przede wszystkim od jego organizacji psychologicznej i od
funkcjonowania jego organizm.

Zależność odzwierciedlenia
rzeczywistości od struktury i funkcjonowania organizmu przejawia się zależnie
od struktury i funkcjonowania narządów zmysłowych, za pomocą których człowiek
odbiera informacje o tym, co się "dzieje" w świecie zewnętrznym i w
nim samym, oraz od struktury i funkcjonowania mózgu, w którym odebrane przez
zmysły informacje podlegają złożonym procesom analizy i syntezy. Procesy
mózgowe są bardzo istotne dla przebiegu procesu świadomości, od nich zależy
ogólny stan aktywności, który nazywany jest czuwaniem i jest niezbędny do tego,
aby mogły wystąpić zjawiska świadome. Również istotną rolę w czynnościach świadomych
jest stan przytomności, który jest odpowiedzialny za rozpoznawanie mowy,
przedmiotów sytuacji, krótko mówiąc odpowiada za zdolność nawiązania kontaktu z
otoczeniem. Ten stan przytomności również zależy od procesów mózgowych, które
odbywają się w części mózgu zwanej pniem mózgowym. Od struktury narządów i ich
funkcjonowania narządów zmysłowych zależy również modalność zjawisk świadomych,
czyli to w jaki sposób rzeczywistość obiektywna odzwierciedlana jest w
świadomości i jak przeżywane są zjawiska przez podmiot, który dokonuje procesu
świadomości.

Jako odzwierciedlenie rzeczywistości
zjawiska świadome mają swój przedmiot. Przedmiotem tym są rzeczy, do których
zjawiska świadome się odnoszą, czyli np. jeżeli spostrzegamy jakąś rzecz to
przedmiotem naszej świadomości jest ta właśnie rzecz którą spostrzegamy i która
poddana jest analizie w procesie świadomości.

John Lock angielski filozof odróżniał
dwa rodzaje doświadczeń: zewnętrzne i wewnętrzne. Właśnie z jego filozofii
wywodzi się podział na świadomość ekstrospektywną i introspektywną. Różnica
między nimi polega na tym, że przy ekstrospekcji człowiek koncentruje swoją
uwagę na przedmiocie swojej świadomości, natomiast przy introspekcji człowiek
analizuje sam akt świadomości. Naturalne i normalne nastawienie człowieka to
nastawienie ekstrospekcyjne. Jednakże są przypadki, kiedy człowiek koncentruje
się na samym akcie poznania. Są to najczęściej ludzie mający problemy z
zaburzeniami czynności psychicznych.

Jedną z zasad klasyfikacji zjawisk
świadomości jest klasyfikacja ze względu ich przedmiot. Na tej zasadzie możemy
rozróżniać: wrażenia, spostrzeżenia, myśli, uczucia. Jeżeli chodzi o wrażenia
to są to odzwierciedlone cechy zmysłowe przedmiotów działających na nasze
narządy zmysłowe np. smak, zapach, twardość itp. Natomiast spostrzeżenia to nic
innego jak odzwierciedlenie pewnych zjawisk, sytuacji, przedmiotów. Myśli to
odzwierciedlenie cech, które nie są nam dane zmysłowo np. pojęcie
sprawiedliwości, równości. Uczucia to odzwierciedlenie osobistego stosunku do
przedmiotu, zjawisk spostrzegania np. przyjaźń do kogoś.

Jest jeszcze jedno rozróżnienie zjawisk
świadomości ze względu na ich przedmiot. Chodzi o podział na świadomość
własnego ja (samoświadomość) i świadomość otaczającego świata. Człowiek choć
żyje we wspólnocie z otaczającym światem, to jednak zachowuje pewną odrębność,
swoje cele i potrzeby. Może on w różny sposób uświadamiać sobie swoje związki z
otoczeniem jak i swoją odrębność. Dlatego zdolność uświadamiania sobie zjawisk
zachodzących w świecie w sposób obiektywny, jako niezależnych od własnej osoby,
jest ważnym etapem w rozwoju człowieka.

Oprócz wspomnianego już przedmiotu
świadomości należy odróżnić treść zjawisk świadomości. Jeden i ten sam
przedmiot może być uświadamiany z różnych punktów widzenia, w świadomości
człowieka mogą być reprezentowane różne jego cechy. Treść zjawisk świadomości
stanowią te cechy przedmiotu, które człowiek sobie uświadamia. Treść ta jest
stale zmienna, tak jak zmienny jest proces świadomości (świadomość dynamiczna).

Człowiek jest istotą społeczną, czyli
jest niejako zmuszono do obcowania z innymi ludźmi. To powoduje zacieranie się
różnic między indywidualną treścią odzwierciedlania tych samych przedmiotów
przez poszczególnych ludzi. Dużą rolę tu odgrywają środki masowego przekazu jak
również system oświaty, które to kreują pewien wzorzec, utrwalają go w
świadomości ludzi. Ponieważ człowiek uczestniczy w swoim życiu w różnych
środowiskach społecznych, dlatego poglądy dotyczące danej sprawy będą mu
bliskie z punktu widzenia jego etapu życiowego na jakim się aktualnie znajduje.

A zatem treść odzwierciedlenia
rzeczywistości w świadomości jednostki może być uwarunkowana przez dwa czynniki
zewnętrzne: przez obiektywne cechy samego przedmiotu, z którym jednostka styka
się w swoim osobistym doświadczeniu i
przez społecznie wytworzony obraz tego przedmiotu, z którym jednostka styka się
w swoim życiu społecznym.

Warto zwrócić uwagę na inny ważny
czynnik w procesie świadomości, a mianowicie na mowę, która jest również formą
utrwalania społecznego doświadczenia i społecznie gromadzonej wiedzy o świecie,
dzięki której wiedza i doświadczenie indywidualne łączy się w sposób ścisły z
wiedzą i doświadczeniem społecznym. Człowiek ucząc się języka ojczystego
przyswaja jego wiedzę, treści, kulturę, które kształtują jego treści świadome.
Świat jaki człowiek poznaje to świat przedmiotów i zjawisk nazywanych.
Podstawową konsekwencją faktu, że elementy otoczenia uświadamiają się
człowiekowi jako przedmioty nazywane, jest uogólniony charakter ich subiektywnego
odbicia w jego świadomości.

Innym ważnym czynnikiem w procesie
świadomości jest wspomniana już wcześniej modalność. Modalności są to różnice
między sposobem w jaki człowiek coś widzi, słyszy, czuje itp. Cechy modalne są
dane człowiekowi bezpośrednio, są one doznawane przez niego i nie mogą być
zdefiniowane za pomocą jakichkolwiek innych pojęć.

Zjawiska świadome można podzielić ze względu na cechy modalne na
trzy główne rodzaje: obrazy, emocje i myśli.

Obrazy czyli zjawiska naoczne dzielą się na
trzy grupy: na wrażenia (barwy, dźwięki), na spostrzeżenia (spostrzeżenia
przedmiotów, sytuacji, zdarzeń), oraz wyobrażenia czyli obrazy pamięciowe,
które mogą występować w świadomości niezależnie od bezpośredniej obecności
przedmiotu, na podstawie śladów dawniejszych spostrzeżeń.

Emocje, czyli uczucia spośród których
możemy wyróżnić dwie grupy przeżyć emocjonalnych. Pierwsza z nich to wrażenia
takie jak (przyjemność, przykrość), drugie zaś bliższe zjawiskom umysłowym
takie jak (miłość, nienawiść). Zjawiska emocjonalne mają dwa główne wymiary:
znak (dodatni lub ujemny), oraz napięcie, którym wyróżniają się stany
aktywności i zahamowania.

Myśli, czyli zjawiska umysłowe, można w
nich wyróżnić: pojęcia i sądy, poczucia (poczucie pewności i niepewności), oraz
oceny (ocena ważności lub nieważności).

Wszystkie zjawiska świadomości
niezależnie od przeprowadzonego wyżej podziału mogą być odczuwane jako
podmiotowe i jako przedmiotowe. Człowiek który spostrzega jakiś przedmiot bądź
sytuację jest świadomy tego, że jest to jego spostrzeżenie, i że odnosi się do
tego przedmiotu. Tak jak wrażenia i myśli mają przede wszystkim silny charakter
przedmiotowy tak uczucia są z reguły bardzo osobiste, podmiotowe.

Innym ważnym pojęciem, które towarzyszy
świadomości jest pojęcie pola świadomości. Można je krótko scharakteryzować, że
jest to ogół zjawisk świadomości występujących u człowieka w określonym
momencie czasu. Pole świadomości posiada strukturę, która jest zmienna. Można
wyróżnić trzy główne rodzaje struktury: przestrzenną, czasową i logiczną. W
procesie świadomości spostrzegamy albo fragmenty, w zależności od tego jak
skomplikowany jest przedmiot naszego spostrzegania. Chodzi mianowicie o to, że
liczba elementów dających się wyróżnić w polu spostrzegania człowieka w określonym
momencie czasu jest ograniczona. W ujęciu psychologicznym należy wyróżnić
zbiory małe i duże. Małe czyli takie jakimi człowiek może operować mając w
świadomości wszystkie jego elementy. Natomiast zbiory duże to takie które
wymagają pewnych operacji aby można je było zapamiętać. Podstawową taką
operacją jest przekształcenie ich w zbiory małe.

W badaniu świadomości wyróżniamy dwie
grupy metod: metody subiektywne i metody obiektywne. Subiektywne polegają na
tym, że podmiot, u którego występują badane zjawiska, sam je obserwuje i
dokonuje ich opisu. Metody te nazywane są introspekcyjnymi.

Metody obiektywne polegają na wnioskowaniu o zjawiskach
świadomości na podstawie ich przejawów zewnętrznych.

Trzeba jednak
zauważyć, że obie te metody są zawodne i twierdzenia oparte na ich wnioskach
dają mały procent prawdopodobieństwa