Prądy literackie

PRADY LITERACKIE

1) kierunek szczególnie w prozie, który ukształtował się niemal ostatecznie we wszystkich literaturach europejskich od ok. połowy XIX w.

2) istniejące od stuleci tendencje stawiające sobie jako cel przedstawienie życia codziennego jednostek i społeczeństw w perspektywie przemian historycznych, z uwzględnieniem obiektywnych praw rządzących rzeczywistością i jej rozwojem.

Realizm posługuje się ogólnie przyjętymi w danej epoce normami etyki, estetyki i tzw. zdrowego rozsądku, stosując motywację społeczno-psychologiczną. Fabuła, niekiedy bardzo rozległa i wielowątkowa, w klasycznej odmianie realizmu rozwijana jest z perspektywy tzw. narratora wszechwiedzącego, którego spojrzenie ujednolica i porządkuje wiedzę o świecie, dając czytelnikowi poczucie stabilizacji i równowagi nawet wtedy, gdy wydarzenia fabularne mają tragiczny charakter.

Realizm wprowadził szeroki zakres tematów i różne odmiany języka (środowiskowego, regionalnego, gwarowego itp.), demokratyzując twórczość literacką oraz przełamując ustalone konwencje, zwłaszcza literatury dworskiej. Początek współczesnemu realizmowi dała literatura angielska XVIII w., co wiązało się z awansem społeczno-kulturalnym mieszczaństwa (stąd określenie realizm mieszczański).

Za najwybitniejszych twórców realizmu uważa się m.in.: Ch. Dickensa i W.M. Thackeraya w Anglii, Stendhala, H. Balzaka i G. Flauberta we Francji, I.S. Turgieniewa i L.N. Tołstoja w Rosji, B. Prusa, E. Orzeszkową i H. Sienkiewicza w Polsce.

Pod koniec XIX i w XX w. realizm przeszedł ewolucję, wytwarzając wiele odmian, np. tendencje naturalistyczne, behawioryzm w prozie amerykańskiej. W programach i dyskusjach teoretycznoliterackich wyróżnia się m.in.: realizm krytyczny, psychologiczny, obyczajowy.

kierunek w literaturze i sztuce, który powstał we Francji i rozpowszechnił się w wielu krajach świata od ok. 1870.

Głównym teoretykiem i reprezentantem naturalizmu w literaturze był francuski pisarz E. Zola, który określił założenia naturalizmu, m.in. w przedmowie do powieści Thérèse Raquin (1867), zbiorze krytycznoliterackim Mes haines (1866), rozprawach Le roman experimental (1880) i Les romanciers naturalistes (1881).

Swoją teorię pragnął zrealizować głównie w wielkim cyklu powieściowym Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny francuskiej okresu Drugiego Cesarstwa (1871-1893).

Naturalizm zwrócił się - pod wpływem trudnej sytuacji społeczno-politycznej Francji i po jej klęsce w wojnie z Prusami - przeciwko romantyzmowi i idealizmowi, na rzecz filozofii materialistyczno-przyrodniczej, postępu, nauki, rozwoju techniki, pragmatyzmu.

E. Zola domagał się, by literatura naśladowała w opisie i poznaniu rzeczywistości metody naukowe. Silny wpływ na taki światopogląd wywarł materializm oraz teoria Darwina, dotycząca walki o byt i doboru naturalnego w przyrodzie, a także estetyka H. Taine'a.

Naturalizm postulował gromadzenie w dziele literackim wielu drobiazgowych nawet informacji (tzw. dokumentalizm), które odpowiednio zestawione, ukazałyby świat i jego prawa. Ciążyła na nim fizjologiczno-deterministyczna koncepcja człowieka, przygniecionego, a nawet zniewolonego bezwzględnymi prawami przyrody i środowiska społecznego, brutalnie i bezwzględnie walczącego o przetrwanie, jak w świecie zwierząt.

Do osiągnięć naturalizmu należało m.in.: poszerzenie obrazu różnych warstw społecznych, włącznie z ich marginesem. Opis zmian wywołanych przez współczesną cywilizację przemysłową i wielkomiejską. Demaskatorskie tendencje w ocenie klas posiadających. E. Zola określał dzieło sztuki i utwór literacki jako wycinek życia widziany przez temperament artysty, co zakładało pierwiastek subiektywizmu, mimo postulowanego fotograficznego obiektywizmu.

Naturalizm w literaturze polskiej

W Polsce zainteresowanie naturalizmem pojawiło się w latach 80. XIX w., głównie dzięki A. Sygietyńskiemu, propagującemu ten kierunek w zbiorze Współczesna powieść Francji (1882-1884), a także w swoich nowelach i powieściach, np. Na skałach Calvados (1884). Organem polskich naturalistów stał się Wędrowiec (1884-1888).

Do najwybitniejszych twórców należeli: G. Zapolska, np. dramat Moralność pani Dulskiej (1907), powieść Kaśka Kariatyda (1888). I. Dąbrowski, Z. Niedźwiedzki, J.A. Kisielewski, W. Perzyński.

Tendencje naturalistyczne żywe były także w epoce Młodej Polski w twórczości S. Żeromskiego, W.S. Reymonta, W. Orkana oraz w literaturze międzywojennej, m.in. w prozie J. Kadena-Bandrowskiego, Z. Uniłowskiego, Z. Nałkowskiej.

kierunek, który pojawił się na początku w. XX w Niemczech i innych krajach, docierając do Polski w okresie modernizmu i wywierając wpływ na program formistów oraz grupy Zdrój (1917-1922).

Przeciwstawiano go delikatnemu w środkach wyrazu impresjonizmowi. Zakładając aktywistyczny stosunek do rzeczywistości, pragnął poznać jej materialną i duchową istotę na drodze intuicji.

Posługiwał się środkami wyrazistymi, emocjonalnymi, subiektywnymi i sugestywnymi - ekspresyjnymi. Ujawniał kontrasty zjawisk zarówno w treści, jak w formie, np. dobra i zła, materii i ducha, rzeczywistości i jej odkształceń: karykaturalnych, fantastycznych, groteskowych itp.

Charakterystyczny dla ekspresjonizmu także w polskim wydaniu (S. Przybyszewski i inni) był tzw. etyzm, postrzegający świat jako tło konfliktu irracjonalnie pojmowanej potęgi płci z prawem moralnym.

W Polsce tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się na łamach krakowskiego Życia (1898-1900), w utworach m.in. S. Żeromskiego, T. Micińskiego, S. Brzozowskiego, K.H. Rostworowskiego, Z. Kosidowskiego, E. Zegadłowicza, J. Wittlina, A. Struga, J. Kadena-Bandrowskiego, R. Jaworskiego, S.I. Witkiewicza - w różnym stopniu i w różnych postaciach.

Ekspresjonizm
1. Ekspresjonizm był to kierunek artystyczny stworzony w Niemczech; jego rozkwit przypada na lata 1910-1925
2. Tendencje ekspresjonistyczne pojawiają się wcześniej w epoce średniowiecza, baroku, romantyzmu.
3. Ekspresjonizm to reakcja na kryzys duchowy XX wieku, próba odnowienia mistycyzmu i powrót do tego, co prymitywne i pierwotne
4. Ekspresjoniści wierzyli, że jedynym bytem jest byt duchowy, że sztuka jest sposobem dotarcia do Absolutu, jest również wyrazem wewnętrznych przeżyć artysty, stąd też nazwa kierunku: ekspresja czyli wyraz, wyrażenie
5. Odrzucali naturalizm i realizm
6. Uznawali nadrzędność prawdy w stosunku do estetyki i wynikające stąd operowanie brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą i niesamowitością
7. Fascynowała ich podświadomość, alogiczność, improwizacja, niejasność i hermetyczność
8. Prekursorską rolę w stosunku do ekspresjonizmu odegrało malarstwo V. Van Gogha oraz Ensora Jamesa
9. Przedstawiciele:
- w malarstwie: Georges Rouault, Ernst Ludwig Kirchner, Max Beckmann, Egon Schiele, Oskar Kokoshka, Emil Nolde; w Polsce był reprezentowany przez formistów, uprawiających sztukę silnie zrytmizowaną, wynikającą z wyobraźni konstrukcyjnej: Andrzej i Zbigniew Pronaszko, Tytus Czyżewski, St. I.Witkiewicz
- w utworach literackich ekspresjonizm pojawiał się u m.in.: Stefana Żeromskiego, Stanisława Brzozowskiego, Stanisława Przybyszewskiego

kierunek w malarstwie i rzeźbie zapoczątkowany w latach 60. XIX w. we Francji, którego celem było maksymalne zbliżenie do natury oraz subiektywne utrwalanie zjawisk jednostkowych.

Stąd wzięła się potrzeba studium krajobrazu prowadzonego w oświetleniu naturalnym i obserwacja zmian koloru w zależności od pory dnia. Główne tematy, takie jak pejzaż i martwa natura, należało namalować tak jak się je dostrzegało w danej chwili, respektując zamgloną warstwę powietrza i eliminując zarówno koloryt lokalny, jak również czerń cienia, który w malarstwie impresjonistycznym był utrwalany w błękitach.

Impresjonizm w literaturze

Impresjonizm oddziaływał silnie również na literaturę, nierzadko współistniejąc z naturalizmem, ekspresjonizmem lub symbolizmem. W prozie narracyjnej spowodował rozluźnienie tradycyjnych więzów formalnych, a zwłaszcza ciągłości czasowej i następstwa przyczynowego akcji. Cechował się także daleko posuniętym subiektywizmem. W liryce zmierzał ku pogłębieniu nastroju oraz posługiwaniu się analogiami z kompozycją muzyczną. Stał się także metodą części krytyki literackiej.

W Polsce oddziaływał szczególnie na twórców Młodej Polski, np. K. Tetmajera, a także m.in. na S. Żeromskiego, W. Reymonta, J. Iwaszkiewicza.

prąd literacki oraz artystyczny ukształtowany we Francji i Belgii w latach 80. XIX w. Do jego głównych twórców należeli: J. Moréas, J. Laforgue, R. Ghil, M. Maeterlinck - nawiązujący do twórczości P. Verlaine'a, A. Rimbauda, Ch. Baudelaire'a i S. Mallarmégo, którego uważali za swego mistrza.

Nazwa pochodzi od manifestu J. Moréasa ogłoszonego 1886 w dzienniku Le Figaro pt. Le symbolisme. Pierwotnie grupa symbolistów składała się z J. Laforgue'a, R. Ghila, G. Kahna, S. Merilla, É. Dujardina i H. de Régniera.

Doktryna estetyczno-literacka symbolizmu traktowała świat realny jako symbol bytu idealnego, do którego poznania zmierzają literatura i sztuka. Symbolizm przeciwstawiał się pozytywizmowi, realizmowi, naturalizmowi i opisowemu parnasizmowi.

Posługiwano się programowo symbolem, nierzadko zbliżonym do alegorii, a także personifikacją. Tym sposobem próbowano oddać stany psychiki i nastroje, przeważnie pełne smutku, melancholii i pesymizmu (dekadentyzm). Kładziono nacisk na muzyczność wypowiedzi osiąganą za pomocą kunsztownych zestawień brzmieniowych wyrazów. Osiągano wysoki stopień metaforyczności utworu, ze szczególnym uwzględnieniem synestezji, tworząc przeważnie obrazy o charakterze impresjonistycznym.

Do wybitnych twórców rozwijających bądź kontynuujących poetykę symbolizmu należeli m.in.: we Francji - P. Claudel, P. Valéry, A. Gide. W Anglii - O. Wilde, W.B. Yeats, T.S. Eliot. W Niemczech - R.M. Rilke, R. Dehmel, S. George, H. von Hoffmanstahl.

Rosyjską odmianę symbolizmu reprezentowali m.in.: K.D. Balmont, D.S. Mereżkowski, I.F. Annienski, W.J. Briusow, A.A. Błok.

Symbolizm oddziałał na literaturę okresu Młodej Polski, szczególnie na takich pisarzy jak: Z. Miriam-Przesmycki, A. Lange, L. Staff, B. Ostrowska, W. Rolicz-Lieder, S. Wyspiański, B. Leśmian, S. Korab Brzozowski i W. Korab Brzozowski. Atakowali ten kierunek pozytywiści, a w okresie międzywojennym - przedstawiciele awangardy.

Symbolizm, kierunek artystyczny rozwijający się na przełomie XIX i XX w., stanowiący jeden z przejawów modernizmu i secesji. Symbolizm głosił dominację ducha nad materią, a jego celem było wypracowanie takiej formy wypowiedzi artystycznej, która - poprzez świadomą deformację rzeczywistości i przypisanie jej elementom dodatkowych znaczeń, czyli poprzez posługiwanie się symbolem - dawałaby wyraz subiektywnym, wewnętrznym przeżyciom człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem wyobraźni, sięgającej poza granice racjonalnego poznania.

Symbolizm
1. Był to kierunek ukształtowany we Francji i Belgii pod koniec XIX wieku
2. Termin pochodzi od tytułu manifestu Jeana Moreasa „Le Symbolisme, ogłoszonego w czasopiśmie „Le Figaro” w 1886
3. Symbolizm głosił dominację ducha nad materią, a jego celem było wypracowanie takiej formy wypowiedzi artystycznej, która - poprzez świadomą deformację rzeczywistości i przypisanie jej elementom dodatkowych znaczeń, czyli poprzez posługiwanie się symbolem - dawałaby wyraz subiektywnym, wewnętrznym przeżyciom człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem wyobraźni, sięgającej poza granice racjonalnego poznania.
4. Symboliści odwoływali się do filozofii Schopenhauera i Bergsona
5. W malarstwie prekursorską rolę w stosunku do symbolizmu odegrało malarstwo Paula Gouguina i nabistów, natomiast w literaturze m.in. poezja Artura Rimbauda i Paula Verlaine’a.
6. Przedstawiciele:
- w sztukach plastycznych: Gustaw Klimt, Edward Munch, Odilon Redon, Pierre Cecile Puvis de Chavannes, Gustaw Moreau, w Polsce: Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Witold Wojtkiewicz
- w literaturze: Oscar Wilde, Reiner Rilke, Leopold Staff, Bolesław Leśmian, Stanisław Wyspiański

(z języka łacińskiego secessio - "wycofanie się, odstąpienie"), kierunek w sztuce europejskiej i amerykańskiej rozwijający się na przełomie XIX i XX w. Secesja zwracała się przeciw tendencjom akademickim (akademizm) i historyzującym (historyzm) oraz naśladownictwu sztuki dawnej. Była też protestem przeciwko masowej produkcji fabrycznej.

Istotę secesji stanowiło dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki integracji działań w różnych jej dziedzinach, ze szczególnym uwzględnieniem rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki. Charakterystyczne cechy secesji to: płynne, faliste linie, ornamentacja abstrakcyjna bądź roślinna, inspirowana często wpływami sztuki japońskiej, swobodne układy kompozycyjne, asymetria, płaszczyznowość i linearyzm, subtelna pastelowa kolorystyka.

W poszczególnych krajach ten awangardowy ruch artystyczny przybierał różne nazwy: w Niemczech - Jugendstil, we Francji - Art Nouveau, w Wielkiej Brytanii - Modern Style, we Włoszech - Libertà.

Głównymi reprezentantami secesji byli: A. Beardsley, E. Gaillard, E. Gallé, H. Guimard, V. Horta, R. Lalique, Ch.R. Mackintosh, L. Majorelle, J.M. Olbrich, J. Toorop, H. van de Velde, Ch.F.A. Voysey, P. Wolfers. Zjawiska szczególne w jej obrębie to dokonania architekta hiszpańskiego A. Gaudiego, amerykańskiego złotnika i projektanta szkła L. Tiffany’ego oraz czeskiego malarza i grafika A. Muchy.

W Polsce głównym ośrodkiem secesji był Kraków (Młoda Polska). W sztukach plastycznych reprezentowali ją m.in.: J. Mehoffer, F. Ruszczyc, W. Wojtkiewicz, S. Wyspiański. W architekturze czołowym przykładem secesji jest twórczość F. Mączyńskiego.

Pod znakiem secesji działały stowarzyszenia artystów: Secesja Monachijska (Münchener Sezession, od 1892 - F. von Stuck, W. Trübner, F. von Uhde, H. von Habermann, J. Diez, P. Behrens), Secesja Berlińska (Berliner Sezession, od 1899) i Secesja Wiedeńska.

Secesja
1. Był to kierunek w sztukach plastycznych, ukształtowany na przełomie XIX i XX wieku w Wiedniu.
2. Założenia teoretyczne secesji wywodziły się z pism angielskiego teoretyka sztuki Johna Ruskina
3. Secesja zwracała się przeciw tendencjom akademickim i historyzującym oraz naśladownictwu sztuki dawnej. Była też protestem przeciwko masowej produkcji fabrycznej.
4. Istotę secesji stanowiło dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki integracji działań w różnych jej dziedzinach, ze szczególnym uwzględnieniem rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki.
5. Charakterystyczne cechy secesji to: płynne, faliste linie, ornamentacja abstrakcyjna bądź roślinna, inspirowana często wpływami sztuki japońskiej, swobodne układy kompozycyjne, asymetria, płaszczyznowość i linearyzm, subtelna pastelowa kolorystyka.
6. Przedstawiciele:
- na zachodzie: Willem van de Velde, Emil Galle, Rene Lalique oraz architekt Antonio Gaudi
- w Polsce: Mehoffer, Wyspiański, Wojtkiewicz, Ruszyc, w architekturze Mączyński

termin używany na określenie kierunku występującego na przełomie XIX i XX w., zbliżony do terminów modernizm i Młoda Polska. Zgodnie z nazwą sugerował pokrewieństwo między romantyzmem a zjawiskami występującymi w literaturze polskiej od ok. lat 80. XX w.

Nazywano go także nowym romantyzmem. Przyjęty w epoce Młodej Polski dość powszechnie, m.in. dzięki artykułowi E. Porębowicza Poezja polska nowego stulecia (1902).

Neoromantyzmowi przypisuje się najczęściej idealizm, skłonności do irracjonalizmu, subiektywizm, wybujały indywidualizm, a także dążenia niepodległościowe wyrażane w stylu romantycznym, np. Wyzwolenie S. Wyspiańskiego.

Cechy literatury romantycznej

Literatura miała przede wszystkim wyrażać indywidualne cechy myślenia jednostki twórczej, występując zarazem w imieniu zbiorowości, społeczeństwa, narodu, przy czym poeta kreował się na jego przywódcę, proroka, wieszcza, geniusza zdolnego wszystko przeniknąć. Pomagała mu w tym wyobraźnia i nieskrępowane natchnienie, co prowadziło niekiedy do frenezji (świat przedstawiony jako szaleństwo zbrodni, namiętności, okropności i immoralizmu uwolnionego od rozumowych przesłanek).

W przeciwieństwie do oświecenia, romantyzm zdystansował się od klasycznych wzorców literatury antycznej (tzw. literatura Południa), przeciwstawiając im "literaturę Północy": tradycje narodowe (szczególnie związane ze średniowieczem), twórczość ludową (np. ballada), mitologie ludów Europy, motywy orientalne i biblijne swoiście interpretowane.

Ewolucji uległy także formy literackie, powstały nowe gatunki mieszane, jak poemat dygresyjny, powieść poetycka i powieść historyczna, której twórcą był W. Scott (tzw. walterskotyzm). W Anglii tendencje preromantyczne pojawiły się od poł. XVIII w., szczególnie w wierszach R. Burnsa i W. Blake'a.


PRADY LITERACKIE

Prąd literacki (zwany także nurtem lub kierunkiem literackim) - pojęcie historycznoliterackie węższe w stosunku do okresu literackiego. Jest to ewoluujący zespół cech artystycznych, ideowych, kompozycyjnych oraz stylistyczno-językowych, który pojawia się w utworach literackich w określonym czasie historycznym. Narodziny takiego prądu mogą mieć charakter świadomej działalności twórców literatury (ogłoszenie manifestu lub sformułowanie programu literackiego), lub mogą mieć charakter dyskursu. Elementami tworzącymi nowy kierunek literacki są wspólne idee lub zbieżny światopogląd artystów, podobna poetyka (rozumiana jako sposób organizacji dzieła literackiego), wspólne tematy lub motywy literackie oraz preferowane środki artystyczne (językowe, stylistyczne i kompozycyjne).

Wyróżnia się pięć faz rozwojowych prądu literackiego: faza wstępna (pojawiają się wówczas pierwsze manifesty lub wypowiedzi dyskursywne), ofensywna (kiedy prąd zajmuje pozycję współpanującą wobec nurtów zastanych), faza szczytowa, faza późna (gdy prąd nie wnosi już nowych jakości do życia literackiego i do kultury) oraz faza zanikowa - często powiązana z kresem biologicznym pokolenia literackiego.

W epoce literatur nowożytnych koegzystowały nurty literackie sobie przeciwstawnie (np. klasycyzm i sentymentalizm w oświeceniu).

(franc. avant garde – "straż przednia") – zespół tendencji i trendów w sztuce na początku XX wieku odrzucający dotychczasowe style, kreujący własny świat, nie naśladujący rzeczywistości, szukający odrębnego języka wyrazu. Twórcy awangardy odrzucali dorobek kulturowy i poszukiwali nowych, oryginalnych rozwiązań ideowo-artystycznych. Zjawisko pojawiło się ok. 1910 roku i wiązało się z powstaniem nowych kierunków w sztuce takich jak:

Stefan Morawski[1] jako cechy przysługujące wszystkim kierunkom awangardy wylicza:

Termin jest wykorzystywany również obecnie dla określenia dokonań artystycznych, które wykraczają poza schematy i nie poddają się prostej klasyfikacji, np. muzyka awangardowa.

Awangarda w literaturze

Podstawą dla awangardzistów była twórczość opozycyjna wobec wzorców będących spadkiem po romantyzmie i Młodej Polsce. Jedną z podstawowych zasad działania ruchów awangardowych XX wieku było dążenie do zamknięcia nowej wizji poezji w wyraźnym programie. Poeci awangardowi szukali teoretycznego uzasadnienia swojego działania twórczego. Wychodzili z założenia, że tworzenie nie jest dziełem przypadkowym, ale wyrazem pewnych przekonań, które da się przedstawić w formie jasno sformułowanych zasad. Stąd na początku XX wieku pojawiło się wiele manifestów artystycznych, w których twórcy przedstawiali nową wizję poezji. Prawie każdy ruch awangardowy uważał niemal za swój obowiązek opublikowanie manifestu. Ta zasada nie była obca także polskim awangardystom.

(choroba wieku) – nurt światopoglądowy i artystyczny, który swój początek miał około 1890 roku. Pojęcie to wywodzi się od francuskiego słowa décadence, oznaczającego schyłek.

Termin dekadentyzm był używany już w XVIII wieku i można go znaleźć na przykład u Monteskiusza. Określał on wówczas tendencję w poezji poetów rzymskich okresu końca starożytności, którą charakteryzował irracjonalizm, pesymizm i emocjonalizm. Początkowo termin miał charakter pejoratywny, jednak w XIX wieku poeci francuscy zaczęli mu nadawać znaczenie pozytywne. W ten sposób można interpretować użycie tego słowa przez Théophile'a Gautiera w 1868 w przedmowie do Kwiatów zła Charles'a Baudelaire'a. Podobną wymowę ma słowo décadence użyte w wierszu Paula Verlaine'a Langueur. Termin został spopularyzowany przez Anatola Baju, który założył w 1886 czasopismo Le Décadent. Dekadentyzm silnie inspirowany był również romantyczną powieścią gotycką, Wyznaniami angielskiego opiumisty Thomasa de Quinceya oraz twórczością Edgara Allana Poego, Johna Keatsa i mniej znanego George Crabbe'a. Za tzw. "biblię dekadentyzmu" uważa się Na wspak Jorisa-Karla Huysmansa.

Swoje korzenie filozoficzne dekadentyzm znalazł w dziełach Schopenhauera i Nikolaia Hartmanna. Jednym z jego źródeł było popularne w XIX wieku porównywanie społeczeństwa do organizmu – wierzono, że po okresie intensywnego rozwoju nastąpić musi obumieranie. Wyznawcy tego światopoglądu byli przeświadczeni o kryzysie współczesnej cywilizacji i nadchodzącym zmierzchu kultury europejskiej. Kwestionowali oni wszelkie wartości moralne i społeczne (sceptycyzm). Ich dzieła są pełne apatii i przekonania o bezsensowności ludzkiej egzystencji.

Jednocześnie z dekadentyzmem łączy się poczucie wyższości wobec zwykłych ludzi (tj. nie będących artystami), przeradzające się nawet w nienawiść. Charakterystyczne dla dekadentów jest również dążenie do izolacji oraz fascynacja zjawiskami parapsychicznymi i spirytyzmem.

Dekadentyzm stał się jednym z podstawowych nurtów światopoglądowych modernizmu. Jego stylistykę i ideologię można odnaleźć m.in. w utworach Paula Verlaine'a i Arthura Rimbaud. Dzieła zgodne z duchem dekadentyzmu można odnaleźć także w twórczości polskich literatów m.in.: Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Antoniego Langego, Stanisława Koraba-Brzozowskiego, Leopolda Staffa i Stanisława Przybyszewskiego.

- prąd intelektualny, powstały u schyłku XIX wieku we Francji i Anglii, akcentujący samoistną wartość sztuki.

Za głównego ideologa estetyzmu uważa się eseistę Waltera Patera. Estetyzm nawiązywał blisko do dekadentyzmu, który rozwinął się w tym samym czasie głównie we Francji. Esteci byli zatem głosicielami znikomości bytu, smutku istnienia oraz subiektywizmu prawdy. Sensem życia był natomiast intensywna kontemplacja śladów piękna w świecie. Estetyzm był też reakcją na szybką zmianę mód artystycznych. Estetyzm doszukuje się w sztuce tego, co zawsze piękne, pozwala na odkrycie piękna w dziełach historycznych i z innego punktu widzenia być może nieaktualnych. Również negatywnie reagował na pozytywistyczny utylitaryzm przypisujący sztuce ważkie powinności społeczne. Sztuka miała być stanowczo oddzielona przede wszystkim od etyki, artysta powinien wyłącznie wyrażać siebie, nie ma pełnić roli moralnego autorytetu, przewodnika, jest natomiast „kapłanem” stojącym ponad powszechnie akceptowanymi normami moralnymi.

W okresie modernizmu estetyzm budził zdecydowane protesty wielu twórców, wybitnych krytyków literackich – choćby Stanisława Brzozowskiego[1]. Wbrew powszechnym opiniom, uproszczeniom, w okresie Młodej Polski estetyzm wcale nie obejmował całej sztuki, ale jedynie wąski krąg zjawisk artystycznych, o których z reguły dość szybko zapomniano. Obok Patera do przedstawicieli estetyzmu zalicza się również Oscara Wilda. Polemikę z estetami prowadził natomiast Gilbert Keith Chesterton a na gruncie polskiem Antoni Lange, Zenon Przesmycki oraz Stanisław Przybyszewski, choć czerpali z tego kierunku w swej twórczości sami.

(łac. futurus - przyszły) – awangardowy kierunek w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji.

Futuryści agresywnie atakowali dziedzictwo kulturowe. Traktowali tradycję jako „nienawistny hamulec”, który krępuje swobodę twórczą. W swych agresywnych wystąpieniach futuryści włoscy porównywali przeszłość i tradycję do dwóch spluwaczek. Uważali, że trzeba niszczyć zabytki, bo są „bardziej zaraźliwe niż cholera”. Futuryści zachęcali do niszczenia bibliotek, muzeów, pamiątek. Polscy futuryści głosili: „cywilizacja i kultura jest chorobliwością na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech”; „ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie mickiewiczów i słowackich”.

Cechą futuryzmu była gwałtowność, agresywność, kult przemocy, wojny: „chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata”. Futuryzm cechował aktywizm, rozpęd działania. Celem było przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury. Chcieli chwalić przygodę, odwagę, bunt. Marinetti mówił: „Ryczący samochód (...) piękniejszy od Nike z Samotraki”. Czas aktualności dzieła oceniali na 24 godziny - jutro dzieło będzie antykiem, a więc trzeba szybko tworzyć. Odrzucali dziedzictwo romantyzmu, psychologizm, antropoceptyzm: precz z psychologicznym, metafizycznym niepokojem. Wprowadzali materię jako jedyny motyw godny poezji – Marinetti pisał: „gorąco kawałka drzewa lub żelaza roznamiętnia nas bardziej niż uśmiech i łzy kobiety”; ból ludzi jest tak samo interesujący jak ból lamp. Tytus Czyżewski zalecał kochać maszyny elektryczne, nie kobiety. Kryterium futuryzmu było dążenie do oryginalności, odrzucenie tradycji. Wypowiedzieli wojnę fantazji i marzycielstwu.

Sztuce wysunięto postulat oryginalności. Chciano stworzyć nowy język poetycki, wyzwolony z ograniczeń regułami. Chciano stworzyć język pozarozumowy. Żądano uwolnienia słowa z niewoli rozumu „Należy uwolnić słowa udręczone i storturowane tyranią myśli, należy stworzyć uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami, lecz słowo - dźwięk objąłby nieznaną i rewelacyjną treść”. W nowym języku odrzucano przyimki, spójniki, a głównie znaki interpunkcyjne. Stosowano m.in. nowy sposób obrazowania polegający na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności; ekstrawagancję w zakresie formy typograficznej, na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionkę łamaną w różne figury geometryczne.

(kultyzm) kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej XVII wieku. Jego cechą charakterystyczną była zawiła konstrukcja i wyszukany, przesadnie kwiecisty styl. Nazwa gongoryzm pochodzi od nazwiska poety Luisa de Góngora y Argote.

Pokrewne style w literaturze barokowej innych krajów europejskich to marinizm we Włoszech (od nazwiska poety Giambattista Marino) oraz eufuizm w Anglii (od poematu Euphues Johna Lyly'ego).

(ang. gothicism) – nurt kultury europejskiej, stanowiący jeden z jej przedromantycznych prądów. Dążył on do przywrócenia rangi i znaczenia utworom i budowlom pochodzącym ze średniowiecza. Prądowi nadano nazwę gotycyzmu, gdyż tradycje średniowieczne były wiązane przede wszystkim z gotyckim stylem architektonicznym.

Gotycyzm narodził się w latach 60. XVIII wieku w Wielkiej Brytanii. Postrzegany jest jako reakcja na oświecenie, jako nawrót do estetyki średniowiecza, wydobycie elementów irracjonalnych i emocjonalnych w zbyt zracjonalizowanej epoce XVIII wieku. Pierwszą powieścią gotycką w literaturze światowej była powieść grozy – Zamczysko w Otranto (1764, wydanie polskie w 1974) Horace'a Walpole'a. Podobne do obecnych na Wyspach Brytyjskich tendencje można znaleźć także w utworach francuskiego trubaduryzmu, który nawiązywał do dorobku i tradycji trubadurów, oraz niemieckiego Sturm und Drang, np. w utworach Christiana Augusta Vulpiusa czy Gottfrieda Augusta Bürgera. Pojawienie się gotycyzmu w literaturze europejskiej spowodowało ożywienie w szwedzkim gotyzmie, który funkcjonował w tym skandynawskim państwie nieprzerwanie od czasów średniowiecza.

W Polsce gotycyzm rozwinął się w pierwszej połowie XIX wieku. Autorami powieści gotyckich byli m. in. Zygmunt Krasiński i Anna Mostowska.

Gotycyzm przejawił się także w architekturze, doprowadzając do powstania neogotyku. Wspomniany wyżej Horace Walpole zainicjował go przebudową swojej rezydencji Strawberry Hill. Ważnym elementem ruchu gotycystycznego było zainteresowanie średniowieczem w środowiskach wolnomularskich końca XVIII wieku i w XIX wieku.

- styl poetycki stosowany często w literaturze barokowej. Charakteryzowała go efektowna forma utworu, nadużywanie metafor oraz różnorodne chwyty stylistyczne, takie jak: aliteracje, anafory, paradoksy, inwersje, parentezy, hiperbole i tym podobne, by osiągnąć pożądany efekt. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy - Giambattisty Marino. Główne założenie tej poezji brzmi: zaszokować odbiorcę nowym konceptem, czyli wyrafinowanym pomysłem. Na tej bazie w Hiszpanii i we Włoszech powstał nurt nazywany konceptyzmem, który dążył do budowania wypowiedzi poetyckiej na wyszukanym pomyśle. W Polsce reprezentowany był głównie przez Jana Andrzeja Morsztyna. Jego naśladowcy, popisujący się niezwykłymi pomysłami osiągali prawdziwą wirtuozerię formy poetyckiej; mariniści, tak jak ich mistrz, pisywali zwykle utwory erotyczne. W epoce baroku, bardzo łatwo mieszano doświadczenia religijne i miłosne; ten sam zabieg dostrzegamy u poetów dwudziestolecia, a przede wszystkim u Bolesława Leśmiana, u którego gwałtowność erotyzmu miesza się z nieograniczoną dobrocią Boga (np. ballada STRÓJ).

(neo- + klasycyzm – łc. classicus ‘pierwszorzędny’) – zespół dwudziestowiecznych, różnorodnych tendencji w sztuce, literaturze, muzyce i architekturze nawiązujących do nurtu klasycystycznego lub baroku. Określany jest także jako nurt kontynuacyjny klasycyzm, konserwatywny w sztuce i literaturze XIX w. w okresie dominacji romantyzmu.

Literatura

Neoklasycyzm oparty jest na ideale czystej poezji, czyli niezależnej od treści życiowej; liryka intelektualna, pełna aluzji filozoficznych w formie nawiązywania do klasycznych wzorców. W literaturze francuskiej przedstawicielami neoklasycyzmu byli Paul Valéry i James Tissot, w angielskiej - Thomas Stearns Eliot, w rosyjskiej tzw. akmeiści, a w polskiej m.in. Mieczysław Jastrun, Jarosław Marek Rymkiewicz, Krzysztof Cwiklinski.

(z łac. orientalis - wschodni) - szczególnie utrwalona w kulturze Zachodu forma egzotyzmu polegająca na uzewnętrznieniu i akcentowaniu w tworach kultury fascynacji kulturami Wschodu, zwłaszcza indyjską, japońską, arabską, perską, chińską.

Orientalizm występował czasem już w kulturze starożytnej. W kulturze średniowiecza, gdy Daleki Wschód był słabo znany, uznawano go za bajeczną krainę szczęśliwości i dostatku - jako taki Wschód występuje szczególnie często w romansie średniowiecznym, a także w epice barokowej.

Nową postać zainteresowanie Wschodem zyskało w literaturze oświecenia. Wschód służył w niej często jako "zwierciadło" cywilizacji Zachodniej - widać to np. w Listach perskich Monteskiusza, powiastkach Woltera, twórczości Jana Potockiego. Ponadto liczne prądy i motywy orientalne w sztuce, literaturze i zdobnictwie (np. chinoiserie) stanowiły w kulturze oświecenia element preromantyczny.

Druga połowa XVIII wieku przyniosła, szczególnie w Niemczech, szybki rozwój orientalistyki i zainteresowania Wschodem. Powstały też liczne przekłady z literatur orientalnych. Rozwój wiedzy o cywilizacjach Wschodu przyczynił się do powstania fali orientalizmu w literaturze romantycznej. Orientalność umożliwiała kreację pożądanych przez romantyków walorów literackich - niepospolitego bohatera, lokalnego kolorytu, bajecznego, odmiennego, tajemniczego i nieznanego świata. Obok ludowości orientalizm stał się jednym z podstawowych atrybutów literatury romantycznej (w tzw. "romantyzmie niskim" nabierając cech sztafażu), znajdując wyraz w krytyce literackiej Friedrica Schlegla i w twórczości najwybitniejszych pisarzy epoki - Goethego (np. Dywan Wschodu i Zachodu), Byrona (np. Giaur), Wiktora Hugo, w literaturze polskiej Mickiewicza (np. Sonety krymskie) i Słowackiego (np. Ojciec zadżumionych).

W epoce wiktoriańskiej szczególnie silne w kulturze europejskiej były motywy indyjskie - Indiamii interesowali się Schopenhauer, Nietzsche, Deussen. Wzmogły się one znacznie w okresie modernizmu i symbolizmu, łącząc się ze spirytualizmem i ezoteryzmem. W tym samym okresie po raz pierwszy wielką popularność zobyła sobie kultura japońska. W literaturze polskiej przełomu XIX i XX w. orientalizm widoczny jest szczególnie mocno w twórczości Leśmiana, Antoniego Langego, Wincentego Koraba-Brzozowskiego, Wacława Rolicz-Liedera i Micińskiego.

– początkowo nazwa grupy poetyckiej spod znaku Charles'a Leconte'a de Lisle'a, później prąd literacki oficjalnie zapoczątkowany we Francji w drugiej połowie XIX wieku, którego korzenie sięgają lat 40. XIX wieku. Parnasizm był głównym nurtem epoki przejściowej między romantyzmem a symbolizmem, oddziałując również na modernizm oraz pokolenie Młodej Polski. Związany jest z wzorcami klasycznymi, charakteryzuje się dążeniem do doskonałości formalnej, refleksyjno-filozoficznym tonem oraz obiektywizmem.

Poezja francuskich parnasistów wyróżniała się niechęcią do bezpośrednich wyznań, tak lubianych przez romantyków, dążeniem do obiektywnego opisu, poszukiwaniem motywów w kulturach archaicznych i egzotycznych. Postulowała przeciwko funkcjom społecznym poezji (motywy narodowo-wyzwoleńcze, poezja tyrtejska). Parnasiści kładli nacisk na ukształtowanie formalne tekstu poetyckiego: o dbałość wersyfikacyjną, rymy, idealną rytmizację. Pozwoliło im to w pełni zapanować nad budową utworu. Swoją pracę nad tekstem chętnie porównywali do działań rzemieślnika, który precyzyjnie opracowuje każdy najdrobniejszy fragment dzieła, dbając przy tym o wygląd i odbiór całości. Głównymi ideami parnasistów były:

Proza i dramat

Parnasizm oddziałał także na prozę i dramat, a jego odpowiedniki pojawiły się w literaturach różnych krajów europejskich. W Polsce posługiwano się terminem parnasizmu dość dowolnie, na ogół nadając mu znaczenia oddalone od koncepcji wypracowanej we Francji.

- nurt poezji barokowej zapoczątkowany przez angielskiego poetę Johna Donne'a. Występowała na przełomie XVI i XVII w. Łamiąc wcześniejsze reguły poeci wprowadzali do liryki język nauki, filozofii i teologii. Wiersze tego typu mieszały tematykę religijną, filozoficzną i erotyczną, przy czym znakomicie wyrażały atmosferę sceptycyzmu i niepewności, charakterystyczną dla czasów po gwałtownym zmierzchu renesansu.

Reprezentanci poezji metafizycznej to: John Donne, Thomas Traherne, Richard Crashaw, George Herbert, Henry Vaughan. Związani ze światopoglądem chrześcijańskim i postawą żarliwej wiary, modlitwy, tworzyli poezję intelektualną wyrosłą z europejskiego barokowego niepokoju, atmosfery niepewności, świadcząc utworami lirycznymi o wielkości i głębi zawierzenia Bogu. Twórczość poetów odnosiła się do rozwiązania zagadki ludzkiego bytu. Cechował ją intelektualizm i powaga tematu.

W Polsce poezję metafizyczną pisali m.in. Mikołaj Sęp Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski i Sebastian Grabowiecki. Poruszała problematykę przemijania człowieka, marności i nietrwałości istnienia (np.Sonet I, O krótkości i niepewności żywota na świecie żywota człowieczego,Sonet IV, O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem, Sonet V, O nietrwałej miłości rzeczy świata tego- Mikołaj Sęp Szarzyński, Krótkość żywota, Marność, Do Anny- Daniel Naborowski ), wyrażała nadzieję na zbawienie i ratunek w Bogu (Sęp Szarzyński w swoim cyklu sonetów) a także nawiązywała do pokus, słabości i namiętności doczesnego życia człowieka, w świecie materialnym; wyraża postawę człowieka rozdartego pomiędzy cielesnością a życiem wiecznym, który jest świadomy tego, że powinien żyć tak, aby dojść do zbawienia, ale jednocześnie nie może oprzeć się pokusom na jakie wystawia go szatan i świat, w którym żyje, nie potrafi pokonać swoich słabości.

Poezja metafizyczna wpłynęła na lirykę współczesną (m.in. na takich twórców jak: Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski, Wojciech Bąk, Anna Kamieńska, Jan Polkowski, Marek Skwarnicki, Witold Maj, księża poeci).

– prąd literacki, którego początek datuje się na lata 60. XX wieku. Nazwa nurtu nawiązuje do słowa "ponowoczesność" (postmoderna), tzn. okresu, który nastąpił po modernizmie i wiąże się ściśle z filozofią postmodernizmu. W przeciwieństwie do modernizmu, pisarze i poeci postmodernistyczni nie sformułowali żadnego manifestu ani programu literackiego. Można jednak wyróżnić charakterystyczne cechy literatury ponowoczesnej: intertekstualność, ludyczny charakter utworu (gra z odbiorcą), uwolnienie powieści od celów pozaliterackich (utwór nie imituje rzeczywistości, stanowi bowiem dzieło wyobraźni). Dominuje eklektyzm (świadome zmieszanie wielu stylów i poetyk), literacki happening, autotematyzm, parodia, zabawa i czarny humor.

- zespół zjawisk artystycznych, które zapowiadały nadejście romantycznego przełomu w kulturze europejskiej.

Należały do nich:

– nurt stylistyczny, obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, ornamentyce, rzemiośle artystycznym i malarstwie, występujący w sztuce europejskiej w latach ok. 1720-1790. Nurt rokokowy wyróżnia się także w dziejach literatury.

Uważane czasem za końcową fazę baroku, w rzeczywistości zajęło wobec niego pozycję przeciwstawną. Sprzeciwiło się pompatycznemu ceremoniałowi, monumentalizmowi i oficjalnemu charakterowi stylu Ludwika XIV, skłaniając się ku większej kameralności, zmysłowości, wyrafinowaniu i pewnej sentymentalności. Odznaczało się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami egzotycznymi (np. chińskimi). Styl rokokowy najsilniej rozwinął się we Francji i związany był głównie z życiem dworskim.

Wstępem do rokoka był okres regencji Filipa Orleańskiego we Francji (1715-1723), podczas której powstawały dzieła charakteryzujące się większą swobodą i dekoracyjnością. Jego rozkwit nastąpił za Ludwika XV; wówczas też rokoko rozpowszechniło się w Europie, zwłaszcza w Bawarii, Prusach, Austrii, Czechach, Saksonii, na Śląsku, w Polsce i w Rosji.

Rokoko to również kierunek w literaturze uznawany za odmianę schyłkowego baroku, powstały we Francji w XVIII w.. Nazwa ta stosowana była najpierw do określania stylu w sztukach plastycznych i architekturze, a następnie używana także w odniesieniu do zjawisk literackich, w których przejawiały się tendencje analogiczne do występujących w plastyce. Znalazły one wyraz w zainteresowaniu sferą przeżyć osobistych i kameralnych, erotyzmem, wysublimowaną elegancją życia środowisk dworskich. Zarówno w życiu, jak i w sztuce, którą traktowano jako formę wyrafinowanej zabawy, głównymi wartościami estetycznymi były wdzięk i smak. Wprowadziło odmienne od klasycznego rozumienie pojęcia gustu, czyli smaku. Jego przymiotami są czułość, delikatność, trafność. Czułość staje się dyspozycją władz emocjonalnych człowieka stojącego na wysokim poziomie intelektualnym, zmniejszająca natężenie reakcji emocjonalnych, pojawiających się gwałtownie, często prymitywnych. Czułość zawierająca "tkliwość" i delikatność potrafi wydobyć najbardziej wyrafinowane piękności. Szczególny akcent położony został właśnie na trafność jako przymiot smaku. Pomaga on dokonać odpowiednich wyborów co do obrazów i myśli.

Rokokowe ideały realizowały się w takich gatunkach, jak: anakreontyk, epigramat, salonowa komedia, rokokowa odmiana sielanki, a także w formach opartych na grze intelektualnego dowcipu, zaskakujących pointach, m.in. w powiastce filozoficznej i eseju. w Polsce rokoko literackie przejawiało się m.in. w twórczości Franciszka Dionizego Kniaźnina i Tomasza Kajetana Węgierskiego.

– kierunek umysłowy i literacki w Europie,który trwał od lat 70 XVIII wieku do początku wieku XIX, był okresem pomiędzy oświeceniem a romantyzmem. W różnych krajach trwał w róznym czasie. Np. w Anglii rozpoczał sie juz w latach 50 XVIII wieku, a w Polsce w latach 80 tegoż wieku. Jego twórcami byli Jean Jacques Rousseau (we Francji) i Laurence Sterne (w Anglii). Nazwa nurtu pochodzi od dzieła Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna.

Sentymentaliści w centrum zainteresowania stawiali człowieka i jego uczucia, skupiali się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważali, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowali powrót do natury. Metody poznawania świata według nich to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. Główni przedstawiciele w Europie to Jean Jacques Rousseau, Laurence Sterne; w Polsce: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin.

Cechy stylu sentymentalistycznego

Charakterystyka człowieka sentymentalnego:

Poglądy Jeana Jacques'a Rousseau:

Jeana Jacques'a Rousseau obwiniano o niemoralność i propagowanie związków niemoralnych.

– kierunek w sztuce, określany jako metoda twórcza, istniejący od 1934 w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach socjalistycznych. Miał tam oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej i był ideowym oraz propagandowym narzędziem partii komunistycznych.

Formuła realizmu odwoływała się do XIX-wiecznych wzorów prozy realistycznej i poezji społecznej. Standardowe dzieło spełniało postulaty: typowości opisywanych sytuacji, ideologicznej motywacji rozwoju akcji i romantyki rewolucyjnej. Narracja wyrażała przesłanie dydaktyczne. Wyraźnie była zarysowana granica między postaciami pozytywnymi i negatywnymi. Prekursorem prozy socrealistycznej według oficjalnego stanowiska był Maksim Gorki, jako autor powieści Matka. Innymi sztandarowymi przykładami literatury prasocrealistycznej były Opowieść o prawdziwym człowieku Borisa Polewoja, Jak hartowała się stal Mikołaja Ostrowskiego. Założenia socjalizmu najpełniej realizowała tak zwana literatura produkcyjna, której pierwowzorem była powieść Cement Fiodora Gładkowa.

Poezja socrealistyczna cechowała się skrajnie konwencjonalną formą, używaniem wieloosobowego podmiotu lirycznego i patosem, ale główną jej cechą było służalcze, propagandowe zakłamanie.

W Polsce socrealizm w literaturze został oficjalnie ogłoszony za obowiązujący w 1949 na zjeździe ZZLP w Szczecinie. Do głównych osiągnięć realizmu socjalistycznego zaliczano utwory takie jak: Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Obywatele Kazimierza Brandysa, Przy budowie i Władza Tadeusza Konwickiego, w poezji Poemat o Dzierżyńskim i Kantata o Bierucie Leopolda Lewina, Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego, itd.

Zagadnienie poddawania się pisarzy dyktatowi socrealizmu jest złożone. Po pierwsze znaczna liczba Polaków (zwłaszcza młodych) w tym także pisarzy, po II wojnie światowej szczerze uwierzyła wszechobejmującej, bardzo zręcznej komunistycznej propagandzie. Po drugie, państwo było praktycznie jedynym pracodawcą i miało całkowity monopol (gwarantowany groźbą uwięzienia) na publikowanie czegokolwiek, więc wyborem pisarza było poddać się (częściowo lub całkowicie) lub porzucić pisanie i szukać innej pracy. Nadzieje, że wielu pisarzy będzie "pisać do szuflady" nie spełniły się, gdyż potęga nacisku komunistycznej rzeczywistości nie dawała żadnych nadziei na jej zakończenie w dającej się przewidzieć przyszłości. Pisarzy zniewolonych można było podzielić na dwie, częściowo przenikające się grupy: poddających się minimalnie i z oporami, oraz tych których można by określić mianem "janczarów". W Ministerstwie Kultury oraz we władzach Związku Literatów Polskich dominowała kategoria "Judaszy", którzy narzucali terror i gnębili niepokornych (np. Putrament który groził Gałczyńskiemu: "Towarzyszu Gałczyński! My tego kanarka wygonimy wam z głowy" – i poeta umarł w skrajnej nędzy). Dla wielu pisarzy odrobienie okolicznościowej "pańszczyzny" socrealistycznej było ceną, którą opłacali pozostawienie ich w spokoju. Przed każdym świętem państwowym w redakcjach trwało gorączkowe poszukiwanie okolicznościowych "kawałków" i zamawianie ich u zaprzyjaźnionych literatów.

Literatura stanowiła wówczas ważny element propagandy dla państwa (nazywało ono pisarzy "inżynierami dusz ludzkich"), zatem działalność pisarzy czy np. twórców "pieśni masowych" nie była wtedy moralnie neutralną. Na przykład działacz polityczno-literacki Damski oficjalnie oznajmił na (przymusowym) zebraniu: "Państwo hojnie wynagradza pisarzy za pracę, ale nie ma powodu żeby pisarz-leniuch dostawał stawki takie same co przodownik pracy pisarskiej. Proponuję by Władze Państwowe zróżnicowały stawki autorskie, nadając naszym książkom i artykułom prasowym kategorie zgodne z ich wartością społeczną!"

(zwany także nadrealizmem) – kierunek w sztuce powstały w 1924 we Francji, początkowo występujący wyłącznie w literaturze, później w sztukach plastycznych, filmie i teatrze. Termin ten stworzył w 1917 roku Guillaume Apollinaire.

W założeniach miał to być bunt przeciw klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi i konwencjom w sztuce. Teoretykiem tego nurtu był filozof i poeta André Breton. Rok po ogłoszeniu Manifestu surrealistycznego, w 1925 odbyła się pierwsza wystawa. Od 1924 grupa surrealistów wydawała pismo "Rewolucja surrealistyczna".

W malarstwie założeniem surrealizmu było "wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej". Artyści starali się wykreować obrazy burzące logiczny porządek rzeczywistości. Często były to wizje groteskowe, z pogranicza jawy, snu, fantazji, halucynacji, a odsunięte od racjonalizmu.

Przedstawicielami tego nurtu w malarstwie byli: Salvador Dalí, Giorgio de Chirico, Max Ernst, Hans Arp (również w poezji), Marcel Duchamp, Francis Picabia, Osvaldo Licini, René Magritte. W roku 1924 powstało Biuro Poszukiwań Surrealistycznych stanowiące rodzaj poradni. Poeci tworzący w stylu surrealizmu to m.in.: Philippe Soupault, Louis Aragon, Paul Éluard, Michel Leiris, Benjamin Péret, Tristan Tzara, René Char (jego wczesna twórczość), Aimé Césaire.

Jako istotną inspirację dla dzieł surrealistów przyjmuje się malarstwo Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku. Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu. Natomiast jeśli chodzi o inspirację literacką, ich mistrzem był Comte de Lautréamont, ze względu na książkę, którą napisał w 1868-69 pt. Les Chants de Maldoror (Pieśni Maldorora). W 1938 André Breton nazwał jego poezję "klatką z azbestu zamykającą serce rozżarzone do białości". Z tym samym entuzjazmem przyjmowali gwałtowne zerwanie Lautréamonta z poglądami, które zawarł w Pieśniach Maldorora. Istotna dla surrealistów była także twórczość Rimbauda.

Celem ich działania było zbadanie sfery nieświadomości, uważali bowiem, że człowiekiem rządzą siły niezależne od jego świadomego "ja" – surrealiści zafascynowani byli hipnozą, pismem automatycznym, mediumizmem – jednym słowem zjawiskami, których badaniem zajęła się rozwijająca się w owym czasie psychoanaliza; jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli wówczas Carl Gustav Jung i Zygmunt Freud. Mimo, iż surrealiści odwoływali się do teorii Freuda, on sam pisał po spotkaniu z Salvadorem Dalí: jestem wciąż skłonny uważać surrealistów [...] za stuprocentowych wariatów[1]. Przypisywali ogromną rolę niepohamowanej wyobraźni, czerpali również z niektórych założeń romantyzmu. Pragnęli odnajdywać i kultywować cudowność[2], a także dramatyzować nawet pozornie zwyczajne wydarzenia. Duże znaczenie miał dla nich także element zaskoczenia, absurdu i nonsensu; czerpali z niego wszyscy twórcy surrealizmu, także m.in. Meret Oppenheim. Surrealiści pisali również listy otwarte, m.in. do papieża, Dalajlamy, rektorów uniwersyteckich. Miały one na celu prowokację intelektualną[3].

Grupy surrealistyczne istniały, a niekiedy istnieją do dziś również poza Francją, m.in. w Belgii, Wielkiej Brytanii i w dawnej Czechosłowacji.

— nowatorski nurt w dramacie współczesnym, zapoczątkowany w latach pięćdziesiątych XX wieku we Francji, mający swój renesans w latach 1950-1965, potem odżywający i przekształcany w kolejnych pokoleniach pisarzy. Charakterystyczną cechą teatru absurdu jest widzenie świata, polegające na godzeniu sprzeczności. W teatrze absurdu zostają odwrócone tradycyjne role przypisane tragizmowi i komizmowi - tragizm staje się nośnikiem treści komicznych, a komizm - tragicznych. Równocześnie zostaje zakwestionowane jedno ontologiczne rozstrzygnięcie świata. Głównymi tematami w dramacie absurdu jest niepewność prawdziwości wszystkiego, co otacza współczesnego człowieka; to tragiczny bohater komicznej gry pozorów istnienia.

Działania człowieka w świecie pozbawionym metafizycznego sensu naznaczone są chaosem, a społeczna rzeczywistość bywa często zakłamana przez język i politykę totalitarnego państwa. Co prawda wizja przypadkowego istnienia człowieka w świecie zawierała się w np. tragediach greckich, ale tam odnosiła się do uznanego metafizycznego porządku, natomiast teatr absurdu neguje istnienie takiego porządku. Absurd w tym znaczeniu można traktować nie tylko jako pojęcie estetyczne, ale także jako wyraz pewnej metafizycznej refleksji wobec świata.

W dramatach absurdystów silnie eksponowana jest sztuczność, teatralność; często pojawiają się motywy masek, luster i snu. Postacie dramatu często zestawione są w parach, np. kat - ofiara, gruby - chudy itp., lub też w układach trójkowych, np. dwóch na jednego. Wprowadzany jest także motyw sobowtórów. Absurdyści korzystają chętnie z tradycyjnych motywów farsowych, np. poślizgnięcie się na skórce od banana (Wdowy Mrożka).

W Polsce historia teatru absurdu jest chronologicznie dwuznaczna: premiera teatralna Iwony, księżniczki Burgunda Witolda Gombrowicza była bowiem zaplanowana na wrzesień 1939 roku, i gdyby doszła do skutku, to prawdopodobnie zostałaby uznana przez późniejszych krytyków i historyków literatury] oraz teatru za pierwszą na świecie sztukę mieszczącą się w ramach pojęcia teatr absurdu. Po II wojnie światowej, w latach pięćdziesiątych polski teatr absurdu nie mógł się rozwijać, ponieważ w tamtym czasie w Polsce Ludowej obowiązywała już wyłącznie doktryna realizmu socjalistycznego.

Sztuki teatralne Stanisława Ignacego Witkiewicza są dzisiaj także uznawane za prekursorskie w stosunku do zjawiska teatru absurdu. Jak podaje Jan Błoński we Wstępie do wydania Biblioteki Narodowej Dramatów Witkacego, zakończenie Matki "przypomina chwyty tak zwanego teatru absurdu. W trzydzieści lat później zastosują je Beckett i Ionesco."[3].

Bardziej współcześnie do absurdystów zalicza się Mrożka (Wdowy, Tango, Emigranci) i Różewicza (Kartoteka, Do piachu, Kartoteka rozrzucona), chociaż oni sami odżegnują się od tego nurtu. Polskimi dramatami absurdystycznymi są także np. jednoaktówki Mirona Białoszewskiego, w których wszystkie elementy tworzące teatr zostają zredukowane (tzw. dramat zerowy).

W literaturze turpizmem (łac. turpis = brzydki) nazywa się zabieg polegający na wprowadzeniu do utworu elementów brzydoty w celu wywołania szoku estetycznego. Tendencja występująca w niektórych kierunkach poetyckich 2. połowy XX wieku, której cechą jest antyestetyzm i swoisty kult brzydoty.

W poezji polskiej turpizm pojawił się po 1956 roku i posługiwali się nim: Stanisław Grochowiak, Ernest Bryll, Andrzej Bursa i inni. Programowo przedstawiciele turpizmu włączyli do swoich utworów motywy brzydoty, kalectwa, choroby, śmierci. Opisywali przedmioty, krajobrazy i zjawiska odrażające (zniszczenie, przemijanie, starzenie się, rozkład), co miało służyć uwiarygodnieniu przedstawionej wizji świata, pomóc w afirmacji rzeczywistości ze wszystkimi jej aspektami.

"Wolę brzydotę, jest bliżej krwiobiegu"

napisał Grochowiak w jednym ze swoich wierszy, a w artykule "Turpizm, realizm, mistycyzm" tak odpierał oskarżenia turpistów o efekciarstwo:

"Turpiści - o ile rozumiem nas, turpistów, dobrze - nawet w najdalej posuniętym akcie buntu (czy przeciwko życiu, czy przeciw tradycji literackiej) wyrażają ostatecznie postawę afirmatywną. Żaden turpista nie przeraża tylko po to, by przerażać, żaden nie krzyczy, aby usłyszano, jaki ma silny głos. I znowu nie rekwizyty decydują, ale postawy."

Określenie wprowadzone przez Juliana Przybosia w Odzie do turpistów, w której krytykował Stanisława Grochowiaka, Różewicza i innych twórców zaliczonych przez niego do tej grupy.

Poezja turpistyczna stanowiła protest pokoleniowy.

Turpizm przejawia się też w innych dziedzinach sztuki, na przykład w malarstwie i w muzyce (black metal, death metal).

(z wł. verismo od vero - prawdziwy, prawda, łac. verus, verum, ang. verismo, verism, fr. vérisme, niem. Verismus, ros. верuзм) – kierunek w twórczości artystycznej, głównie włoskiej ostatniego ćwierćwiecza XIX w., będący odmianą naturalizmu. Głosił estetykę skrajnie mimetyczną, postulował wierne odtwarzanie rzeczywistości, prawdę, realizm, interesował się współczesnymi problemami społecznymi, przede wszystkim życiem wsi, krytykował ówczesne stosunki społeczne i sztukę symboliczną. Najwybitniejszym przedstawicielem weryzmu jest Giovanni Verga, głównym teoretykiem L. Capuana. Weryzm wpłynął na literaturę włoską XX w. Mianem weryzmu określa się również kierunek we włoskiej muzyce operowej przełomu XIX i XX w., reprezentowany m.in. przez P. Mascagniego, R. Leoncavalla i G. Pucciniego (wszyscy oni pisali opery do realistycznych librett charakteryzujące się wprowadzaniem na scenę zwykłych, współczesnych ludzi) i w plastyce (przedstawianie życia prostego ludu).

- nurt literacki w drugiej połowie XVIII w. i na początku XIX w., jeden z przejawów preromantyzmu inspirowany twórczością angielskiego pisarza Edwarda Younga, zwłaszcza w jego poematem Myśli nocne o życiu, śmierci i nieśmiertelności (1742-45). Nawiązywała do niego tzw. poezja cmentarna w Anglii, poezja nocy i grobów we Francji i Niemczech. Typowe elementy: opisy nocnej cmentarnej scenerii połączone z moralistyką religijną, tematyką marności ludzkiego życia, rozważaniami o śmierci.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
prądy literackie, P-Ż
Prądy literackie pozytywizmu, Polonistyka, 05. Pozytywizm, OPRACOWANIA
prądy literackie
prądy i typy twórczosci literackiej
TECHNIKA ROLNICZA literatura
Metaphor Examples in Literature
Literature and Religion
rycerz w literaturze europejskiej
061 Literatura firmowaid 6544
nauka pisania literek dla dzieci litera y
Dekonstrukcjonizm w teorii literatury
motywy literackie matura 2016 język polski
Przedstaw dylematy moralne władcy i władzy w literaturze wybranych epok Sciaga pl
LITERATURA
4 Księga Ezdrasza w polskiej literaturze XIX wieku (E Orzeszkowa oraz M Konopnicka i S Witwicki)
Chwasty literackie

więcej podobnych podstron