Kategoria gramatyczna:

a)syntaktyczna (podmiot, dopełnienie, przydawka)

b)morfologiczna

-kategoria fleksyjna: przypadka, liczby, osoby, czasu

-kategoria słowotwórcza: nazwy wykonawców czynności itp.

TYP DERYWACJI ZE WZGLĘDU NA FUNKCJĘ FORMANTU:

- FUNKCJA STRUKTURALNA – formant tworzy nowe słowo

TAUTOLOGIA – znaczy to samo

np. powrócić/wrócić

siąść/usiąść

- FUNKCJA SYNTAKTYCZNA – zmiana właściwości składniowych wyrazu (widoczne w różnicy części mowy)

TRANSPOZYCJA – przesuniecie jednej części mowy do drugiej, bez zmiany znaczenia

np. pisanie – rzeczownik, czasownik

- FUNKCJA SEMANTYCZNA JAKOŚCIOWA – zmieniają się uboczne cechy, zasadnicze znaczenie bazy pozostaje, zmienia się jego część dodatkowa

MODYFIKACJA

np. domek dom

- FUNKCJA SEMANTYCZNA PRZEDMIOTOWA – derywat oznacza zupełnie inny obiekt niż ten, który oznacza baza

MUTACJA

np. rybak ryba

FORMALNY TYP ZŁOŻENIA – wyznacza się za pomocą wzajemnego stosunku członów złożenia:

- ZŁOŻENIE WSPÓŁRZĘDNE – człony nie określają się nawzajem

np. cudzoziemiec, noworodek, korkociąg

- ZŁOŻENIE NADRZĘDNO-PODRZĘDNE – jeden z członów określa drugi

np. żelazobeton (czyli: żelazo i beton), chlorowodór (czyli: chlor i wodór)

Części zdania:

a)podmiot

b)orzeczenie

c)przydawka – określa rzeczownik, zaimek rzeczowny

d)dopełnienie – przedmiot czynności wyrażonej orzeczeniem lub podmiotem

e)okolicznik – określa czasownik

Związki wyrazowe:

a)zgody – takie same formy wyrazów

b)rządu – jedna forma rządzi drugą

c)przynależności – relacja pomiędzy czasownikiem, a wyrazem określającym

Najczęściej podmiot zostaje wyrażony w mianowniku, czasem zdarza się jednak, że ta część zdania występuje w dopełniaczu. Z takim podmiotem mamy do czynienia wówczas gdy:

a)rolę orzeczenia w zadaniu pełni czasownik oznaczający brak lub nadmiar czegoś. Ewentualnie przybywanie lub ubywanie (Ubywało pieniędzy, przybywało wydatków.)

b)w sąsiedztwie podmiotu mamy liczebnik główny (powyżej 5), liczebnik zbiorowy lub rzeczownik wyrażający ilość (Sześć dziewcząt stanęło do konkursu).

Imiesłów - forma czasownika mająca cechy przymiotnika bądź przysłówka.

a)imiesłów przymiotnikowy czynny – odnosi się do wykonawcy czynności w teraźniejszości; tworzy się go tylko od czasowników niedokonanych za pomocą końcówek "-ący, -ąca, -ące", np. robiący

b)imiesłów przymiotnikowy bierny – odnosi się do przedmiotu czynności; tworzy się go za pomocą końcówek: -ny, -na, -ne i -ty, -ta, -te, -ony, -ona, -one, tylko od czasowników przechodnich, np. zrobiony, umyty

c)imiesłów przymiotnikowy przeszły czynny – nazywa cechy, które oznaczają wykonywanie czynności w przeszłości; tworzy się go za pomocą końcówki: "-ły", np. zgorzkniały, posiwiały, powstały

d)imiesłów przysłówkowy współczesny – informuje o czynności odbywającej się jednocześnie z czynnością wyrażoną czasownikiem; tworzony jest tylko od czasowników niedokonanych za pomocą zakończenia "-ąc", np. czytając, wołając, idąc

e) imiesłów przysłówkowy uprzedni – nazywa czynność wcześniejszą od tej wyrażanej przez orzeczenie; tworzony jest tylko od czasowników dokonanych za pomocą końcówki: "-wszy", "-łszy", np. zrobiwszy, poszedłszy

Derywat jest to jednostka złożona, o dwudzielnej budowie formalnej. Część zwana tematem słowotwórczym pokrywa się z wyrazem-bazą; pozostała część, czyli formant (formatyw), decyduje o różnicy między bazą a derywatem i sprawia, że derywat staje się strukturą.

Derywat, wyraz motywowany, złożony z podstawy słowotwórczej i formantu słowotwórczego; wyraz pochodny, np.: domowy od dom, przedszkole od przed szkołą, przebieg od przebiegać.

Derywaty to pochodne rezyduów. Językowa osłona rezydentów, która ma nadawać działaniom jednostek pozory racjonalności. Derywaty to np. idee, ideologie, religie.

Derywaty dzielimy na:

- transpozycyjne – w stosunku do swoich podstaw mają zmienioną tylko funkcję składniową, a ich znaczenie pozostaje bez zmian, np. “bieganie” to to samo co “biegać”, ale pierwsze to rzeczownik, a drugie to czasownik

- mutacyjne – nowe nazwy desygnatów mają zmienioną funkcję semantyczną w stosunku do swoich podstaw, np. książka → księgarnia

- modyfikacyjne – te same desygnaty co w podstawach. Wniesiona jest tylko pewna modyfikacja znaczenia, np. dom → domek

- tautologiczne - nie pełni funkcji składowej, formant pełni funkcję wyłącznie strukturalną, bez semantycznej i pozostaje poza stosunkiem nadrzędno-podrzędnym, np. głębina → głębia, gęstwa → gęstwina, stronica → strona

Samogłoski prymarne:

a – ustna, środkowa, niska, neutralna, szeroka

u – ustna, tylna, wysoka, zaokrąglona, wąska

i – ustna, przednia, wysoka, wąska, płaska

Samogłoski sekundarne:

o – ustna, tylna, średnia, zaokrąglona

e – ustna, przednia, średnia, płaska

y – ustna, przednia (środkowa), wysoka, płaska

Samogłoski nosowe:

ą – nosowa, tylna, średnia, zaokrąglona

ę – nosowa, przednia, średnia, płaska

Samogłoski niezgłoskotwórcze:

j – ustna, przednia, wysoka

ł – ustna, tylna, wysoka

Spółgłoski prymarne:

p – ustna, bezdźwięczna, dwuwargowa, zwarto-wybuchowa, twarda

b – ustna, dźwięczna, dwuwargowa, zwarto-wybuchowa, twarda

p’ – ustna, bezdźwięczna, dwuwargowa, zwarto-wybuchowa, zmiękczona

b’ – ustna, dźwięczna, dwuwargowa, zwarto-wybuchowa, zmiękczona

m – nosowa, dźwięczna, dwuwargowa, zwarto-otwarta, twarda

m’ – nosowa, dźwięczna, dwuwargowa, zwarto-otwarta, zmiękczona

Spółgłoski sekundarne:

t – ustna, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-wybuchowa, twarda

d – ustna, dźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-wybuchowa, twarda

f – ustna, bezdźwięczna, wargowo-zębowa, szczelinowa, twarda

w – ustna, dźwięczna, wargowo-zębowa, szczelinowa, twarda

f’ – ustna, bezdźwięczna, wargowo-zębowa, szczelinowa, zmiękczona

w’ – ustna, dźwięczna, wargowo-zębowa, szczelinowa, zmiękczona

s – ustna, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, szczelinowa, twarda

z – ustna, dźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, szczelinowa, twarda

ś – ustna, bezdźwięczna, środkowojęzykowa, szczelinowa, miękka

ź – ustna, dźwięczna, środkowojęzykowa, szczelinowa, miękka

n – nosowa, dźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-otwarta, twarda

n’ – nosowa, dźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-otwarta, miękka

h,ch – ustna, bezdźwięczna, tylno-językowa, szczelinowa, twarda

h’ch’ – ustna, bezdźwięczna, tylno-językowa, szczelinowa, zmiękczona

k – ustna, bezdźwięczna, tylno-językowa, zwarto-wybuchowa, twarda

g – ustna, dźwięczna, tylko-językowa, zwarto-wybuchowa, twarda

k’ – ustna, bezdźwięczna, tylno-językowa, zwarto-wybuchowa, zmiękczona

g’ – ustna, dźwięczna, tylno-językowa, zwarto-wybuchowa, zmiękczona

l – ustna, dźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, boczna, twarda

l’ – ustna, dźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, boczna, zmiękczona

sz – ustna, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, szczelinowa, twarda

ż – ustna, dźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, szczelinowa, twarda

c – ustna, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-szczelinowa, twarda

dz – ustna, dźwięczna, przedniojęzykowo-zębowa, zwarto-szczelinowa, twarda

ć – ustna, bezdźwięczna, środkowojęzykowa, zwarto-szczelinowa, miękka

dź – ustna, dźwięczna, środkowojęzykowa, zwarto-szczelinowa, miękka

cz – ustna, bezdźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, zwarto-szczelinowa, twarda

dż – ustna, dźwięczna, przedniojęzykowo-dziąsłowa, zwarto-szczelinowa, twarda

r – ustna, dźwięczna, półotwarta, przedniojęzykowo-dziąsłowa, twarda