TPW Nr albumu 299999
Administracja, studia stacjonarne, I rok II stopnia
Analiza wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 lipca 2012 r. o sygn. akt P 8/111
Sentencja orzeczenia: Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego2 w zakresie, w jakim nakazuje sądowi rozpoznającemu wniosek ocenić istnienie aktualnej więzi wnioskodawcy z Państwem Polskim przez spełnienie przesłanki zamieszkiwania wnioskodawcy obecnie w Polsce, jest zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji RP oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 i art. 52 ust. 2 Konstytucji.
Przyczyny pytań prawnych: Sądy Okręgowe w Szczecinie i w Warszawie w uzasadnieniu przedstawionym Trybunałowi podkreślały, że ustawodawca wprowadzając kryterium zamieszkania w Polsce dla osób dochodzących roszczeń z tytułu represji dokonanych przez organy ZSRR narusza konstytucyjną zasadę równości obywateli wobec prawa. Także zasada swobodnego poruszania się oraz zasada dopuszczalności drogi sądowej zostaje tu ograniczona. Według sądów pytających wyłączenie osób uprawnionych do dochodzenia odszkodowania zamieszkałych poza terenem Polski jest nieracjonalne.
Uzasadnienie TK: Zdaniem Trybunału prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia za represje ze strony organów ZSRR należy obecnie postrzegać jako wyjście poza minimalny konstytucyjny standard odpowiedzialności Państwa Polskiego za działania jego organów. Art. 77 ust. 1 Konstytucji ustanawia prawo do wynagradzania szkody za działania organów władzy publicznej RP, a nie organów ZSRR. Nie stanowi więc żadnej podstawy prawnej do odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa w związku z art. 8 ust. 2 ustawy lutowej. Odpowiedzialność wynikająca z tego artykułu ma wyłącznie charakter ex gratia3, stanowiąc formę moralnego zadośćuczynienia osobom represjonowanym przez organy ZSRR ze względu na podejmowane działania.
Przesłanka z pytań prawnych „zamieszkiwanie obecnie w Polsce” służy ograniczeniu grona potencjalnych uprawnionych do odszkodowań. Według TK ustawodawca mógł uzależnić odszkodowanie od przesłanki domicylu. Trybunał nie jest uprawniony w badanej sprawie do weryfikowania zasadności decyzji legislatora w tym zakresie, nie może poszerzać katalogu uprawnionych osób do odszkodowania. Przesłanka domicylu nie ma charakteru arbitralnego i nie narusza zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Ma za to charakter nadzwyczajny. Jego szczególna forma stanowi wyraz podziękowania osobom podejmującym w przeszłości działalność niepodległościową. Dopuszczalne jest uzależnienie możliwości dochodzenia świadczeń od wykazania aktualnej więzi z Polską osoby domagającej się przyznania takiego świadczenia.
Kryterium działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego prowadzonej tylko na obecnym terytorium Polski jest zgodne także z zasadą sprawiedliwości społecznej. Takie działanie jest racjonalne, mimo że wyłącza wypłacanie rekompensat osobom represjonowanym przez ZSRR na terytorium tego państwa. Przesłanka związku osoby uprawnionej z Polską do odszkodowania należy również rozpatrywać w aspekcie finansowym. Uczyniono tak aby nie obciążać budżetu państwa zbyt dużą ilością wniosków. Wymagało to kompromisu polegającego na zrównoważeniu szczytnych celów odszkodowawczych, opierających się na zasadzie słuszności, z troską i odpowiedzialnością za stan finansów publicznych.
Zdaniem Trybunału nie można porównywać sytuacji osób represjonowanych przez organy polskie i organy ZSRR. Są to 2 odrębne kategorie podmiotów o innym charakterze źródeł represji. Badanie dopuszczalności zróżnicowania sytuacji prawnej osób ubiegających się o to odszkodowanie nie może być dokonywane z pełnym wykorzystaniem reguł ograniczania konstytucyjnych wolności i praw (art. 31 Konstytucji). Ustawodawca mógł swobodnie określać przesłanki przyznawania świadczeń, gdyż wykraczają poza zakres odpowiedzialności odszkodowawczej państwa według Konstytucji. Legitymacja pewnego związku z Polską należy uznać za racjonalne działanie. Świadczenia te przysługują wyłącznie pewnej grupie represjonowanych, mają charakter bezterminowy, nie są powiązane z warunkiem posiadania obywatelstwa, a przy tym finansowane są wyłącznie przez aktualnego podatnika. Odszkodowanie z ustawy lutowej jest jednorazowym świadczeniem i nie stanowi formy zabezpieczenia społecznego wnioskodawcy, nie jest także uzależniona od jego sytuacji finansowej.
Przesłanki zamieszkania nie należy interpretować według znaczenia z art. 25 Kodeksu Cywilnego „miejsce zamieszkania”, gdyż posłużono się terminem „mieszkający obecnie”. To świadome ograniczenie kategorii osób uprawnionych jedynie do tych, którzy utrzymują faktyczny związek z RP. Sąd za każdym razem powinien badać stopień związku osoby ubiegającej się o odszkodowanie z Polską. A także, czy ta więź ma charakter aktualny, na co wskazuje sformułowanie „obecnie”. Według Trybunału kryterium domicylu nie narusza art. 32 ust. 1 Konstytucji. Posiada racjonalny charakter i nie jest nadmiernym ograniczeniem podstawowych praw. Pozostawia sądowi pewną swobodę oceny czy konkretny wnioskodawca legitymuje się aktualnymi związkami z Polską.
Ubieganie się o odszkodowanie według art. 8 ust. 2 ustawy lutowej nie ogranicza w żadnej mierze obowiązku zapewnienia możliwości dochodzenia przez jednostkę naruszonych wolności lub praw na drodze sądowej. Zdaniem TK występuje tu nieadekwatność i brak związku treściowego między przepisami ustawy a gwarancjami wynikającymi z art. 77 ust. 2 Konstytucji. Także art. 52 ust. 2 Konstytucji gwarantujący każdemu możliwość swobodnego opuszczania terytorium RP nie ma zastosowania dla art. 8 ust. 2 ustawy lutowej. Ubieganie się o odszkodowanie po spełnieniu przesłanki domicylu w żadnym stopniu nie ogranicza możliwości korzystania przez jednostkę z gwarancji z art. 52 Konstytucji. Mając więc powyższe na uwadze TK orzekł jak w sentencji.