W związku z dorocznym Ogólnym Zgromadzeniem Sędziów Trybunału Konstytucyjnego 9 kwietnia, ukazała się "Informacja o istotnych problemach wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w 2012 roku", wydana nakładem Trybunału. Redakcja Obserwatora publikuje ważniejsze fragmenty tego opracowania. Poniżej - wybrane problemy w orzecznictwie z 2012 r.
Zasada równości a dopuszczalność zróżnicowania sytuacji prawnej niektórych grup podmiotów
Konstytucyjna zasada równości zakłada równe traktowanie podmiotów podobnych, wyodrębnionych w oparciu o wspólną im cechę istotną. Wybór cechy relewantnej, mający charakter aksjologiczny, powinien być dokonywany na podstawie zobiektywizowanych i racjonalnych kryteriów (wyrok z 2 października 2012 r., K 27/11). Grupę podmiotów podobnych stanowią osoby, które pracowały za granicą, zajmując takie same stanowiska oraz pobierając takie samo wynagrodzenie (wyrok z 2 lipca 2012 r., P 35/10). Biegli, w zakresie kształtowania wysokości ich wynagrodzenia, stanowią grupę podobną niezależnie od dziedziny specjalizacji (wyrok z 9 maja 2012 r., SK 24/11). Chociaż stosunek pomiędzy ZUS a płatnikiem składek na ubezpieczenie zdrowotne ma, co do zasady, charakter władczy, to w zakresie świadczeń wzajemnych zasada równości zakłada pewną symetrię w regulowaniu pozycji tych podmiotów jako podobnych (wyrok z 19 kwietnia 2012 r., P 41/11).
Ustawodawca może różnicować określone grupy podmiotów podobnych, o ile kryterium zróżnicowania pozostaje w racjonalnym związku z celem oraz treścią danej regulacji. Waga interesów, którym zróżnicowanie ma służyć, musi pozostawać w proporcji do wagi interesów naruszonych przez wprowadzenie zróżnicowania. Poza tym kryterium zróżnicowania musi pozostawać w związku z innymi wartościami konstytucyjnymi, które uzasadniają odmienne traktowanie. Wprowadzenie wśród kategorii osób represjonowanych przez organy państwa obcego zróżnicowania prawa do zadośćuczynienia z tytułu tych represji, opartego na przesłance domicylu, tj. zamieszkiwania wnioskodawcy obecnie w Polsce, nie ma charakteru arbitralnego. Ograniczenie możliwości dochodzenia zadośćuczynienia na podstawie tej przesłanki jest racjonalne, świadczenie to ma bowiem charakter nadzwyczajnego przysporzenia, którego przyznanie wykracza poza wymagania wynikające z zasady demokratycznego państwa prawnego oraz zasady sprawiedliwości społecznej. Racjonalność odnosi się do celu ustawodawcy, jakim w tym wypadku było ograniczenie grona potencjalnych uprawnionych do świadczeń (wyrok z 26 lipca 2012 r., P 8/11).
Podmiot inicjujący postępowanie: Sąd Okręgowy w Szczecinie III Wydział Karny, Sąd Okręgowy w Warszawie VIII Wydział Karny
Czy art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 52 ust. 2 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP w zakresie, w jakim określa podmioty uprawnione do wystąpienia z wnioskiem jako "obecnie zamieszkujących na terytorium RP";
Czy art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w zakresie, w jakim uzależnia przyznanie uprawnienia do ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie osobom represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 roku do dnia 31 grudnia 1956 roku oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od dnia 1 stycznia 1944 roku do dnia 31 grudnia 1956 roku, za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności, od zamieszkiwania obecnie bądź w chwili śmierci na obecnym terytorium Polski, jest zgodny z art. 32 ust 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej;
26 lipca 2012 r. o godz. 9.00 Trybunał Konstytucyjny rozpozna połączone pytania prawne Sądu Okręgowego w Szczecinie III Wydział Karny i Sądu Okręgowego w Warszawie VIII Wydział Karny dotyczące przesłanek warunkujących przyznanie odszkodowania za poniesioną szkodę (uznanie za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego).
Trybunał Konstytucyjny orzeknie w sprawie zgodności:
1. art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 52 ust. 2 i art. 77 ust. 2 konstytucji w zakresie, w jakim określa podmioty uprawnione do wystąpienia z wnioskiem jako "obecnie zamieszkujących na terytorium RP"
2. art. 8 ust. 2a powyższej ustawy w zakresie, w jakim uzależnia przyznanie uprawnienia do ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie osobom represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, działające na obecnym terytorium Polski w okresie od 1 lipca 1944 roku do 31 grudnia 1956 roku oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie Ryskim, w okresie od 1 stycznia 1944 roku do 31 grudnia 1956 roku, za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej działalności, od zamieszkiwania obecnie bądź w chwili śmierci na obecnym terytorium Polski, z art. 32 ust 1 konstytucji.
W ocenie sądów pytających ustawodawca w kwestionowanym przepisie różnicując - poprzez wprowadzenie kryterium zamieszkiwania w Polsce - uprawnienia obywateli polskich do dochodzenia roszczeń z tytułu represjonowania przez organy ścigania bądź organy wymiaru sprawiedliwości ZSRR, naruszył konstytucyjną zasadę równości obywateli wobec prawa.
Kryterium miejsca zamieszkania na terenie Polski jako przesłanka ograniczająca uprawnienia przyznane ogółowi obywateli spełniających określone warunki ( w tym przypadku podleganie represjonowaniu przez władze ZSRR za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego ), nie powinna być stosowana bez wyraźnego uzasadnienia i odwołania się do innych wartości określonych w konstytucji - podkreślają sądy pytające.
Wyłączenie z kręgu osób uprawnionych do dochodzenia zadośćuczynienia, obywateli polskich zamieszkałych obecnie poza terytorium Polski, jest zdaniem sądów pytających nieracjonalne. Wiadomym było bowiem, że znaczna część obywateli polskich represjonowanych przez władze ZSRR za swoją działalność niepodległościową w okresie II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu zamieszkuje na terenach dawniej wchodzących w skład Państwa Polskiego, a obecnie należących do Ukrainy, Białorusi i Litwy, bądź też na terenach innych państw powstałych po rozpadzie ZSRR.
Rozprawie będzie przewodniczył sędzia TK Andrzej Wróbel, sprawozdawcą będzie sędzia TK Marek Zubik.
Przesłanki warunkujące przyznanie odszkodowania za poniesioną szkodę; uznanie za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. P 8/11
Kwestionowany przepis w zakresie, w jakim nakazuje sądowi rozpoznającemu wniosek ocenić istnienie aktualnej więzi wnioskodawcy z Państwem Polskim przez spełnienie przesłanki zamieszkiwania wnioskodawcy obecnie w Polsce, jest zgodny z konstytucją.
26 lipca 2012 r. o godz. 9.00 Trybunał Konstytucyjny rozpoznał połączone pytania prawne Sądu Okręgowego w Szczecinie III Wydział Karny i Sądu Okręgowego w Warszawie VIII Wydział Karny dotyczące przesłanek warunkujących przyznanie odszkodowania za poniesioną szkodę (uznanie za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego).
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w zakresie, w jakim nakazuje sądowi rozpoznającemu wniosek ocenić istnienie aktualnej więzi wnioskodawcy z Państwem Polskim przez spełnienie przesłanki zamieszkiwania wnioskodawcy obecnie w Polsce, jest zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 2 konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 77 ust. 2 i art. 52 ust. 2 konstytucji.
Rozpatrywane przez Trybunał zagadnienie nie odnosi się do osób represjonowanych ze względu na działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego będących obywatelami polskimi, mieszkających obecnie w kraju.
Przedstawione Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania prawne dotyczyły jednej z przesłanek warunkujących dochodzenie odszkodowania i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, wynikających z represji dokonywanych przez organy ZSRR względem osób działających na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w latach II Wojny Światowej oraz w okresie po jej zakończeniu. Wypłatę świadczenia ustawodawca uzależnił od tego, czy osoba represjonowana mieszka obecnie w Polsce.
Trybunał Konstytucyjny wyraził głęboki szacunek wobec osób, które narażały swoje życie w walce o niepodległość i suwerenność Państwa Polskiego. Szczególne uznanie dla tych osób jest w pełni zrozumiałe, a przy tym społecznie i konstytucyjnie w pełni akceptowalne. Znajduje swój wyraz choćby w treści wstępu do konstytucji, gdzie mowa jest o wdzięczności "naszym przodkom [.] za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami". Takie podejście ustrojodawcy nie oznacza wszakże nakazu tworzenia przez ustawodawcę rozwiązań prawnych przewidujących przysporzenia finansowe dla osób podejmujących w przeszłości działania o charakterze niepodległościowym.
Świadczenie przewidziane w art. 8 ust. 2a ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (dalej: ustawa lutowa) ma charakter szczególny. Wiąże się bowiem z wypłatą świadczeń w kontekście działań podejmowanych przez organy obcego państwa - ZSRR, przy czym nie stanowi przejęcia odpowiedzialności za te działania. Wykracza przez to poza konstytucyjnie determinowany standard odpowiedzialności odszkodowawczej Państwa Polskiego za działania jego organów. Ewentualny brak przyznania odszkodowań za takie represje nie mógłby być zatem traktowany jako niekonstytucyjny.
Odszkodowanie przysługujące osobom represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe jest świadczeniem bezterminowym, ma charakter jednorazowy, nie jest powiązane z wymogiem posiadania obywatelstwa polskiego i nie jest uzależnione od sytuacji finansowej wnioskodawcy. Nie może być zatem traktowane jako forma zabezpieczenia społecznego przysługującego osobom prowadzącym w przeszłości działalność niepodległościową.
Trybunał Konstytucyjny uznał za dopuszczalne uzależnianie możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy lutowej od wykazania przez wnioskodawcę więzi z aktualnym społeczeństwem polskim. Posłużenie się przez ustawodawcę przesłanką "mieszkania obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce" nie ma charakteru arbitralnego. Dotyczy świadczenia o charakterze ex gratia, które zostało wykreowane przez ustawodawcę w ramach przysługującej mu swobody. Ustawodawca nie miał przy tym konstytucyjnego obowiązku takiego ukształtowania świadczeń przewidzianych w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej, aby przysługiwały one wszystkim podejmującym w przeszłości działania o charakterze niepodległościowym. Miał tu większy zakres swobody, niż w przypadku pozostałych dwóch kategorii podmiotów, które mogą ubiegać się o świadczenia przewidziane w ustawie lutowej, a więc osób, wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia wydanego przez polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe oraz tych, wobec których wydano decyzję o internowaniu w związku w wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego na podstawie przepisów uznanych już przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z rozwiązaniami konstytucyjnymi.
Trybunał Konstytucyjny nie dopatrzył się niekonstytucyjności kwestionowanej przesłanki z punktu widzenia zasady równości (art. 32 ust. 1 konstytucji). Zdaniem Trybunału zastosowana przesłanka ma charakter racjonalny. Wymóg legitymowania się aktualnym związkiem ze społeczeństwem polskim jest uzasadniony zarówno szczególnym charakterem świadczenia przewidzianego przez ustawodawcę, jak również przez sposób finansowania tego świadczenia przez aktualnego podatnika. Bardzo istotny jest przy tym sam sposób wyrażenia kwestionowanej przesłanki w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej. Należy podkreślić, że ustawodawca - posługując się określeniem - "zamieszkuje [.] w Polsce" pozostawił sądom pewną swobodę oceny tego, czy wnioskodawca faktycznie legitymuje się aktualnymi związkami z Polską, możliwymi do zidentyfikowania przy użyciu kwestionowanej przesłanki. Świadczy o tym m.in. brak wykorzystania w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej cywilnoprawnego terminu "miejsce zamieszkania" (art. 25 kodeksu cywilnego), na co zwracał uwagę Sąd Apelacyjny sądowi zadającemu pytanie prawne. W rezultacie ograniczenie podmiotowe wynikające z art. 8 ust. 2a ustawy lutowej, związane z przesłanką "zamieszkiwania w Polsce", nie ma charakteru nadmiernego. Umożliwia natomiast sądom badającym stosowne wnioski stwierdzenie, czy w okolicznościach badanej sprawy wnioskodawca wykazał istnienie określonych więzów z Polską warunkujące ubieganie się o odszkodowanie. Kwestionowana przez pytające sądy przesłanka jest racjonalnie powiązania z podstawowym celem ustawodawcy, a więc ograniczeniem grupy potencjalnych uprawnionych do odszkodowań z tytułu represji dokonywanych przez organy ZSRR. Kryterium zamieszkiwania wyrażone w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej służy racjonalnemu dookreśleniu grupy podmiotów uprawnionych do odszkodowań stając się przez to jednym z elementów kształtujących zakres takich świadczeń.
Trybunał uznał natomiast art. 52 ust. 2 i art. 77 ust. 2 konstytucji za nieadekwatne wzorce do rozpatrzenia sprawy, w świetle przejętego w rozstrzygnięciu znaczenia przesłanki określonej w art. 8 ust. 2a ustawy lutowej.
Rozprawie przewodniczył sędzia TK Andrzej Wróbel, sprawozdawcą był sędzia TK Marek Zubik.
Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.