Gawriił Dzierżawin (1743-1816)

Gabriel Dzierżawin był najwybitniejszym poetą epoki klasycyzmu. Takie miano zyskał dzięki swoim walorom moralnym i intelektualnym. Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Pierwszymi wychowawcami Dzierżawina byli nauczyciele drobnej szlachty. Później chłopiec uczęszczał do szkoły Rosego, Niemca zesłańca. Przeszedł również kurs arytmetyki i geometrii. Matka, która starała się o dobre wykształcenie syna zapisała go do nowo otwartego gimnazjum w Kazaniu. Powołany do wojska, po 10 latach bycia zwykłym żołnierzem (początkowo mieszkał w koszarach razem z szeregowcami rekrutującymi się spośród chłopów), w 1772 roku uzyskał stopień oficerski. Po powstaniu Pugaczowa, w czasie którego pracował we frontowej tajnej komisji śledczej, przeszedł do służby cywilnej, w której szybko awansował. Rozpoczął karierę od posady urzędnika senatu, następnie dwukrotnie był gubernatorem (w Pietrozawodsku i Tambowie), aby dojść po szczeblach służby państwowej do godności senatora i członka Rady Państwa. Zajmując te wysokie stanowiska pozostał przy prostocie, swoistym demokratyzmie, szczerości, prawdzie Ostatnie lata życia spędził w Petersburgu albo w swoim majątku ziemskim w Zwance.

Pierwsze próby pisania wierszy podjął jeszcze w latach szkolnych. W druku po raz pierwszy wystąpił w 1773 roku.¹ Jego twórczość rozwijała się na gruncie literackiej działalności Łomonosowa i Sumarokowa, jako jego najwybitniejszych poprzedników, a zatem należała do nurtu klasycyzmu rosyjskiego. Zarazem jednak występują w niej pewne elementy romantyzmu, a nawet, co jest jeszcze ważniejsze, pierwiastki „poezji rzeczywistości”. Dzierżawin, który na równi z rozumem za swojego przewodnika uważa uczucie, w swej istocie metody twórczej jest sensualistą. ² W jego wierszach możemy dostrzec całe jego życie. Dzierżawin pierwszy spośród poetów rosyjskich przenosi się w sferę codziennego życia ludzkiego, jego wiersze nasycone są realną rzeczywistością, która go otacza. Poeta potrafił odtworzyć w poezji pełny obraz współczesności między innymi dzięki swoim podróżom służbowym, które pozwoliły mu zetknąć się z różnymi dziedzinami życia narodu, wyjątkowymi ludźmi pochodzącymi z różnych klas społecznych i pełniącymi różne role w społeczeństwie. Świat w utworach Dzierżawina jest prawdziwy, konkretny, jest światem rzeczy w całej swej uchwytności zmysłowej, dotykalności i odczuwalności, pełen barw, dźwięków, tonów, odcieni. Jego poezja skrzy się i mieni „złotem”, „srebrem”, „lazurem”, „purpurą”, „aksamitem”, „szkarłatem”.³ Przyroda u Dzierżawina jest promienna i olśniewająca.

Szerszym kołom czytelników przedstawił się jako wybitny poeta w 1779 roku, publikując anonimowo odę: На смерть князя Мещерского (Na śmierć księcia Mieszczerskiego). Dzierżawin umiał w swoich rozmyślaniach filozoficznych wznieść się ponad swoją epokę, dostrzec jej ograniczoność i to, że jest skazana na zagładę. Na radosne, anakreontyczne przyjmowanie życia, beztroski epikureizm, naiwnie materialistyczne używanie wszelkich dóbr, na to że od samego niemal początku rzuca cień jedno widmo, jedna myśl o kruchości, ulotności, nieuchronnym przemijaniu- myśl o śmierci. ⁴W utworze myśl o nieuniknionej śmierci przewija się jak tragiczny motyw w radosnej, triumfalnej poezji Dzierżawina. Utwór ten powstał pod wrażeniem zgonu bogatego wielmoży i miał formę listu poetyckiego. Dla poety spokój życia to horacjańskie rozkoszowanie się życiem. To właśnie możemy odczytać w zakończeniu utworu.

Oda Бог ukazała się w 1784 roku i przyjęta została entuzjastycznie przez współczesnych. W XIX wieku uważana była za przejaw filozoficznej głębi i wyraz kunsztu poetyckiego. Tłumaczono ją na wiele języków obcych, nawet po kilkanaście razy. Poeta wystąpił w odzie przeciwko wolnomyślicielstwu i filozofii Oświecenia francuskiego. Autor sławi wielkość Stwórcy w stworzeniu, ale również człowieka, który choć „w proch się obraca”, to dzięki rozumowi „piorunom rozkazywać może”. Nie odnajdziemy tu nastroju mistycznego rozmodlenia. Za pomocą deistycznych argumentów kreśli świecką wizję świata i natchniony wizerunek człowieka, jako jego części.

Parafraza psalmu LXXXI- Властителям и судям jest wymierzona przeciw złym monarchom. Z patosem biblijnego proroka woła o grom, co by poraził „nieprawych i złych”, „możnych tego świata”, ziemskich bogów. Nad tym utworem pracował poeta wiele lat, kilka razy go przerabiał (1780-1787). Kiedy Dzierżawin próbował ogłosić drugą redakcję w piśmie Санкт-Петербургский Вестник, na żądanie władz pismo, w którym wiersz ten umieszczono na stronie tytułowej, zostało wycofane i zastąpione inną stroną. Dzierżawin musiał wytłumaczyć, że parafrazę psalmu 81 ułożył „bez żadnej złej myśli”, ponieważ dowiedział się, że sędzia śledczy Tajnej Ekspedycji Szeszkowski otrzymał nakaz przesłuchania go i zbadania, dlaczego pisze tak „zuchwałe wiersze”. ⁵Ostatecznie Katarzyna nie udzieliła poecie zgody na publikację utworu. Również za panowania Pawła I, cenzura nie zezwoliła na wydrukowanie nawet ostatniej redakcji ody. Istotnie, strofy ody są śmiałe, a ich ton jest surowy i gniewny. Zwłaszcza w ostatniej strofie. Dzierżawin woła o sąd boży nad ziemskimi władcami.

Kolejny z jego wybitnych dzieł liryk Евгению. Жизнь Званска, utrzymany w tradycjach horacjańskich. Utwór ten został napisany w 1807 roku i był dedykowany biskupowi Eugeniuszowi Wołchowitinowowi, z którym łączyła poetę przyjaźń. ⁶Opisane w nim były, w bardzo malowniczy i plastyczny sposób, rozkosze życia na wsi. W odtwarzaniu życia i pracy chłopów pańszczyźnianych, przejawia się duch owych czasów, szlachecki pogląd Dzierżawina na świat. Autor pomija to, co ciężkie i smutne w życiu chłopstwa. Jego chłopi są weseli i zadowoleni, służą swoim panom zręcznie i ochoczo.

Właściwości jego talentu najdobitniej ujawniły się w odzie Фелица (Felica), która przyniosła mu prawdziwy rozgłos. W utworze tym Dzierżawin łączy subtelne pochwały pod adresem cesarzowej Katarzynie II z celnymi i ostrymi atakami na jej „mirzów”- faworytów i najbliższych dworzan. Katarzyna natychmiast szczodrze go wynagrodziła i po paru dniach przyjęła go osobiście w pałacu. Poeta nawiązał w nim bowiem, co zostało zasygnalizowane w pełnym tytule utworu, do wątków, które podjęła Katarzyna w utworze Сказка о царевиче Хлоре. W bajce chan Kirgizkajsacki porwał królewicza. Chan obiecał uwolnić uwięzionego pod warunkiem, że ten znajdzie różę bez kolców. Dzięki pomocy córki chana Felicy i jej syna Rozsądku, bohater odnajduje różę i odzyskuje wolność.⁷

Pierwotny tytuł utworu brzmiał: Ода к премудрой киргиз-кайсацкой царевне Фелице, написанная некоторым мурзою, издавна поживающим в Москве, а живущим по делам своим в Санкт-Петербурге. Нереведена с арабского языка 1782 г. ⁸Czytelnikom bardzo spodobał się ten utwór ze względu na przełamanie w nim manifestacyjnie typu uroczystej ody Łomonosowa. Dzierżawin ukazał malowniczy opis rzeczywistości zamiast abstrakcyjnych rozważań, postaci mitologicznych i hiperbolizacji cech bohaterki. Poeta z wielkim entuzjazmem i mistrzostwem poetyckim kreślił postać Katarzyny jako prostej, mądrej i dzielnej królewny kirgisko-kajsackiej, w niczym nie przypominającej swych leniwych i zniewieściałych mirzów. Odstąpił również od głównej zasady klasycyzmy- czystości gatunku. Poeta przeciwstawił postaci dobrej i mądrej Felicy jej piewcę, który uosabia dworską gnuśność, co pozwoliło mu wprowadzić do utworu słownictwo języka potocznego. Panegiryczna oda na cześć cesarzowej stała się zarazem złośliwym pamfletem na jej najbliższe otoczenie.

Oda pochwalna powinna była tylko chwalić, a satyra-ganić. W Felicy nie dająca się uniknąć jednostronność każdego z tych elementów zaciera się. Dzięki temu utwór stanowi znacznie pełniejszy obraz życia. Dzierżawin niekiedy nadaje Katarzynie cechy boskie, jednakże mimo całego szacunku dla cesarzowej odnosi się do niej z pewnego rodzaju żartobliwością, w sposób nieomal poufały. Charakter przeciwstawionej Felicy postaci mirzy zmienia się w toku utworu, w partiach o zabarwieniu satyrycznym staje się jakby uosobieniem ujemnych cech wszystkich wyśmiewanych przez poetę dygnitarzy Katarzyny, chociaż skłonny do autoironii poeta nie szczędzi i siebie. W częściach patetycznych bohater liryczny przypomina Dzierżawina dzięki wprowadzeniu w pewnym stopniu identycznych elementów biograficznych. W Felicy zamiast konwencjonalnego „ja” zjawia się prawdziwa, żywa indywidualność poety, o zróżnicowanych uczuciach i przeżyciach, o złożonym stosunku do rzeczywistości. Poeta wyraża nie tylko swój zachwyt, ale i gniew. Chwali, a zarazem gani, oskarża, ironizuje. Ponadto bardzo ważne jest że ta, po raz pierwszy występująca w rosyjskich odach pochwalnych XVIII wieku, osobowość autora posiada cechy rodzinne, ludowe.⁹

W wyniku bliskich osobistych stosunków z Katarzyną (Dzierżawin przez pewien czas był jej sekretarzem) zaczął się rozczarowywać do jej idealnego obrazu, który stworzył. Zaczął się przekonywać, że nie wszystkie czyny cesarzowej są „w istocie swej piękne” ( o czym wspomniał w swoich autobiograficznych Zapiskach). I przez to właśnie wątek Felicy powoli zanikał w jego twórczości, mimo że Katarzyna jasno i wyraźnie wyraża życzenie by napisał nowe wiersze pochwalne.

Felica napisana jest jambem, składa się z tradycyjnych dla ody pochwalnej dziesięciowierszowych strof. Składa się z 26 decym (strofy mają po 10 wersów). Występują rymy przeplatane i okalające.

Środki stylistyczne występujące w tekście:

Apostrofa:

„Богоподобная царевна Киргиз-Кайсацкия орды!”

Anafora:

„Где праздник для меня дают

Где блещет стол сребром и златом

Где тысячи различных блюд

Там славный окорок вестфальской

Там звенья рыбы астраханской

Там плов и пироги стоят”

Wykrzyknienia:

„Таков Фелица я развратен!”

Pytania retoryczne:

„Где ж добродетель обитает?

Где роза без шипов растет?”

Porównania:

„Где нам ученые невежды

Как мгла у путников тмят вежды?”

„Подобно в карты не играешь

Как я от утра до утра”

Epitety:

„кулачными бойцами”

Bibliografia:

1. D. Błagoj, Historia literatury rosyjskiej XVIII wiek, Warszawa 1955.

2. W. Dymowicz, H. Owsiany, Wybór tekstów literatury rosyjskiej XVIII wieku wraz z komentarzami, Warszawa 1978.

3. W. Jakubowski, Gawriił Dzierżawin, [w:] Literatura rosyjska, pod red. M. Jakóbiec, Warszawa 1970.

4. T. Kołakowski, Gabriel Dzierżawin, [w:] Literatura rosyjska w zarysie, pod red. Z. Barański, A. Semczuk, Warszawa 1975.

---

1. T. Kołakowski, Gabriel Dzierżawin, [w:] Literatura rosyjska w zarysie, pod red. Z. Barański, A. Semczuk, Warszawa 1975.↩

2. D. Błagoj, Historia literatury rosyjskiej XVIII wiek, Warszawa 1955, strona 588.↩

3. Ibidem, strona 581.↩

4. D. Błagoj, op.cit. strona 583.↩

5. Ibidem, strona 570.↩

6. W. Jakubowski, Gawriił Dzierżawin, [w:] Literatura rosyjska, pod red. M. Jakóbiec, Warszawa 1970.↩

7. D. Błagoj, op.cit. strona 562.↩

8. W. Dymowicz, H. Owsiany, Wybór tekstów literatury rosyjskiej XVIII wieku wraz z komentarzami, Warszawa 1978.↩

9. T. Kołakowski, op.cit strona 153.↩