Opisz zjawiska plutoniczne i wulkaniczne na Ziemi.

   Przemieszczająca się w litosferze magma wywołuje wiele zjawisk wewnątrz skorupy ziemskiej (tzw. zjawiska plutoniczne), a gdy dociera do powierzchni i ją przekracza wyzwala zjawiska wulkaniczne.

Zjawiska plutoniczne: Są to procesy polegające zarówno na krzepnięciu magmy w skorupie ziemskiej jak i obejmujący wszelkie przemiany skał, które z nią sąsiadują.

Wyróżniamy następujące formy plutoniczne:

• lakolit

• batolit

• lopolit

• fakolit

• żyły pokładowe

• dajki

Lakolit - jest to lawa, która wciska się między warstwy skalne, gdzie ulega zastygnięciu w formie soczewek; forma ułożenia - jest zgodna z warstwowaniem otaczających skał.

Batolit - są to nieregularne bloki granitowe o bardzo dużych rozmiarach występujących pod powierzchnia ziemi, powstają z zastygłej magmy.

Lopolit - są to tzw. intruzje magmy w postaci spodka; ich ułożenie jest zgodne z warstwowaniem otaczających skał.

Fakolit - są to tzw. drobne intruzje magmy pomiędzy warstwami skał sfałdowanych, zgodnie z ich położeniem.

Żyły pokładowe - tzw. sille, są to intruzje magmy, które powstają ze skał magmowych tworząc płyty, ułożone są zgodnie z płytowym rozmieszczeniem skał osadowych.

Dajki - są to pionowe żyły skał magmowych, które ułożone są w poprzek skał starszych.

Zjawisko wulkaniczne:  Migrująca magma wypływa na powierzchnię ziemi w postaci lawy. Lawa i towarzyszące jej pary, gazy oraz fragmenty skalne wydostają się na powierzchnię ziemi w wyniku erupcji. Wszystkie zjawiska natury związane z wybuchami wulkanów i wydostawaniem się na powierzchnię ziemi produktów stałych, ciekłych i gazowych nazywamy wulkanizmem

W zależności od sposobu wydostawania się produktów erupcji na powierzchnię Ziemi wyróżnia się erupcje:

• centralne - takie, których produkty erupcji wydobywają się z krateru będącego elementem wulkanu.

• linijne - lawa i inne produkty wydostają się na powierzchnię szczelinami.

W trakcie erupcji wulkanicznych wydobywają się:

1. lawa

2. materiał piroklastyczny

3. gazy i pary

1. Lawy - można podzielić ze względu na chemizm:

   • kwaśne - mają dużą lepkość, są gęste, tworzą krótkie potoki i krzepną bardzo szybko od miejsca erupcji

   • zasadowe - mają małą lepkość, są rzadkie stąd są ruchliwe, płynne; potoki lawy zasadowej poruszają się bardzo szybko

2. Utwory piroklastyczne:

   • bomby wulkaniczne - bryły lawy wyrzucone i zastygłe w powietrzu; 

   • lapille - (z wł. małe kamyki) są to fragmenty wielkości orzecha powstałe z rozdrobnionej lawy

   • piaski i popioły wulkaniczne - (najdrobniejszy materiał) są wynikiem gwałtownych wybuchów pod dużym ciśnieniem gazu, które powodują rozpylenie lawy; Popioły są wyrzucane na wielkie wysokości, aż do stratosfery i rozprzestrzeniają się na dużych obszarach; popioły wulkaniczne osadzone na lądzie noszą nazwę tufów, zaś osadzone w środowisku wodnym - tufitów

   • pumeks - to wyrzucone w powietrze fragmenty gorącej lawy bogatej w gazy, które wydobywają się z niej w trakcie stygnięcia w powietrzu, wskutek tego opadłe fragmenty zakrzepłej lawy są przepełnione drobnymi pęcherzykami

3. Gazy i pary:
   
         Wśród gazów wydobywających się z wulkanu najwięcej jest pary wodnej; oprócz tego występują: chlor, siarkowodór, dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, wodór i metan. Gazy wydobywają się z wulkanu znacznie dłużej niż trwa wypływ lawy.

Wulkany i ich rodzaje:

Elementy wulkanu:

• stożek wulkaniczny - kształt i wysokość zależą od rodzaju i ilości materiału wydobywającego się w trakcie erupcji

• komin wulkaniczny (kanał) - nim na powierzchnię ziemi są dostarczane produkty erupcji

• krater - zakończenie komina wulkanicznego; 

• ognisko (komora magmowa) - źródło erupcji wulkanicznej

• kaldera - koliste zagłębienie. Tworzy się gdy dochodzi do wysadzenia szczytowej części stożka wulkanicznego. Wówczas w szczytowej partii stożka wulkanicznego powstaje koliste zagłębienie

• stożki pasożytnicze 

W zależności od rodzaju produktów erupcji można wyróżnić wulkany:

1. wyłącznie lawowe

2. wyłącznie eksplozywne

3. wulkany mieszane

1. Wulkany lawowe mogą być dwojakiego rodzaju:

   1. wulkany tarczowe

   2. kopuły lawowe

   3. Wulkan tarczowy - tworzy się wówczas, gdy lawa jest płynna i wypływając z krateru rozlewa się szeroko, tworząc wzniesienie o łagodnych stokach (np. wulkany hawajskie - Mauna Loa największy wulkan tarczowy na świecie)

   4. kopuła lawowa (wulkan kopułowy) tworzy się jeśli lawa ma dużą gęstość, wówczas nie może ona daleko odpłynąć od krateru i gromadzi się w jego sąsiedztwie (wulkan Merapi na Jawie)

2. Wulkany eksplozywne - wyrzucają tylko materiał piroklastyczny

3. Wulkany mieszane (stratowulkany) - stanowią zdecydowaną większość wszystkich wulkanów kuli ziemskiej; są zbudowane z na przemian ułożonych law i utworów piroklastycznych (Etna, Wezuwiusz)

Podział wulkanów ze względu na aktywność:

• czynne - okresy spokoju przerywane częstymi erupcjami (Etna, Wezuwiusz, Stromboli)

• drzemiące - erupcje za pamięci ludzkiej ale od dłuższego czasu nie notowane (Fudżi jama, Tambora)

• wygasłe - erupcje nie notowane za pamięci ludzkiej (w Polsce - Ślęża)

Skutki erupcji wulkanicznych dla człowieka i otaczającego go środowiska:

Negatywne:

• potoki lawowe zagrażają uprawom i siedzibom ludzi

• w wyniku erupcji eksplozywnych całe miasta mogą zostać zasypane popiołem wulkanicznym (np. Pompeje i Herkulaneum 79 r. n.e.)

• duszące gazy wydobywające się z wulkanu powodują śmierć osób i zwierząt

• towarzyszące wybuchom wulkanu zapylenie atmosfery powoduje obniżenie temperatury powietrza

Pozytywne:

• na zboczach stratowulkanów uprawia się winolatorośl gdyż gleby wykształcone na popiołach wulkanicznych są bardzo żyzne

• często wulkany występują grupowo tworząc charakterystyczne krajobrazy górskie (Jawa)

Rozmieszczenie wulkanów na kuli ziemskiej:

Najwięcej wulkanów znajduje się wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego - "Ognisty pierścień"

W Europie najwięcej czynnych wulkanów jest we Włoszech (Etna, Wezuwiusz, Vulkano, Stromboli) oraz na Islandii (Askja i Hekla)

W Polsce nie występuje czynny wulkanizm. Działalność wulkaniczna występowała w odległej przeszłości geologicznej (orogeneza hercyńska i alpejska) - Ślęża , Miękinia i Tęczynek oraz G. Świętokrzyskie

Zjawiska powulkaniczne:

• wulkany błotne

• solfatary - gorące wyziewy gazów wulkaniczny i nie tylko - źródła siarkowe koło Neapolu

• gejzery - źródła gorącej wody, gdzie woda wytryskuje rytmicznie (Yellow Stone - Stany Zjednoczone, Nowa Zelandia)