Anna Legeżyńska, Dom na ziemi niczyjej.
Poezja H jest świadectwem poczucia bezdomności ( motyw ten często występuje w polskiej poezji powojennych emigrantów ) w kontekście powszechnej świadomości kryzysu kultury europejskiej XX, oraz życia w PRL-u
U H uwidacznia się człowiek nieodsiadły, podróżnik. Przestrzenie w wierszach H są wertykalne, horyzontalne, otwarte i punktowe, najczęściej etycznie nacechowane, mogą istnieć realnie ( Kraków, Wawel..._) lub nie - Piekło, Niebo, Raj. Mapa wędrówki Pana Cogito składa się z trzech kręgów: Domu, Miasta, Kraju, Świat jako uniwersum.
DOM POD NIEOBECNĄ GWIAZDĄ
Legeżyńska w swej pracy, przywołuje kilka utworów H, gzie pojawia się motyw domu, zazwyczaj jest on metaforą.
W wierszu Dom, przywołana jest wizja dzieciństwa, dom to symbol dzieciństwa bez zmartwień, pełne nadziei, najbezpieczniejsze schronienie.
U H spotkać też można domy chore i umierające, jak w wierszu Pokój umeblowany, gdzie opisane są dwa pokoje - w pierwszym, prawdziwym bo opisanym w czasie teraźniejszym, nic się nie dzieje, totalna pustka, brak dowodów zadomowienia. W drugim, fikcyjnym pokoju ( temat obrazu, który wisi na ścianie w pierwszym pokoju ), toczy się życie. Opis tych pomieszczeń to wg Legeżyńskiej obraz niejednoznaczności sytuacja człowieka, który nie żyje w „ holenderskiej arkadii” ( tej z obrazu) ale nie godzi się też na życie w soc- utopii, fundującej swym mieszkańcom życie na niby, bez celu.. Brak celu i form codziennego bytowania jest naturalnie efektem degradacji systemów wartości, które teraz są bezkształtne i puste. Między przestrzenią mieszkalną a stanem psychicznym człowieka kształtują się analogie, stąd w wierszach H personifikacja rzeczy cierpiących nędzę egzystencji.
Dom umarły, przestrzeń zagrożenia ludzkiej godności i buntu. Dom to ironiczna metafora sytuacji zniewolenia ( Pana Cogito zapiski z martwego domu )
ARKADIA I ANTY - UTOPIA
Dom u H
mityczne reminiscencje Domu
poetyckie rekonstrukcje teraźniejszości, w której dom nie istnieje, a nazwa zastępuje pokój, przechowalnię, szpital , więzienie, miasto, kraj,
Arkadia H jest nie tyle przestrzeniom, co depozytem świata wartości, który P. C przejmuje wraz z doświadczeniem egzystencjalnym przodków, a utrwala dzięki tekstom kultury śródziemnomorskiej
Utopia H wg Barańczaka progresywna wizja doskonałości i ładu społecznego, ale poeta ujmuje ją w ironiczny cudzysłów i przedstawia anty - utopię czyli terytorium realnego bytowania współczesnego mieszkańca Europy środkowowschodniej.
Anty - utopia jest ziemią niedostatku ( obskurny pokój, spalony ), wizerunek ten związany z rzeczywistymi warunkami życia społeczeństwa powojennego. Życie w brudzie, nędzy, o głodzie. Takie warunki doprowadzają do rozkładu społ., zaczyna się walka o podstawowe potrzeby, redukcja wyższych form duchowości.
OGRODY RZECZY
W przestrzeni anty - utopii rzeczy przechowują pamięć Arkadii. Sedno rzeczy nie ujawni się ludzkim zmysłom, możemy się tylko go domyślać. Na podstawie uważnej obserwacji trybu trwania tych przedmiotów. Rzeczy widziane w swych materialnych formach kryją się niewidzialne, acz znane człowiekowi cnoty: trwałość, niezmienność, suwerenność. Przedmioty, mają swoje indywidualne charaktery, szlachetne lub podłe, mają też podstawowe wartość - dobroć, mądrość i honor. Antropomorfizowane - mówią w imieniu wspólnym - człowieka i rzeczy.
Te rozważania odnoszą się też do domu ( wiersz Nigdy o tobie ) lecz tu, dom został zniszczony wskutek katastrofy albo też przedwcześnie opuszczony dla realizacji zgubnych celów - stąd wniosek, ze droga z Arkadii prowadzi tylko na „ krawędź nicości”
ZIEMIA NICZYJA
Michnik rozważając nad anty - utopią H jako właściwe miejsce „ zadomowienia” Herberta wskazuje ZIEMIĘ NICZYJĄ istniejącą równie metaforycznie co Arkadia i Utopia - w pamięci poety. Pamięć przeszłości, dzieciństwa, praw natury. Pamięć sprawiedliwa bo nikt nie może jej zawłaszczyć, przeinaczyć.
Analizując wiersz Elegia na odejście, kluczem do interpretacji jest bezdomność.
Domem człowieka jest tylko jego świadomość i pamięć. Więc może być on tam, gdzie P C podąża.
BEZDOMNOŚĆ CZY WYKORZENIENIE
Utrata domu nie jest równoznaczna z wykorzenieniem. Może być co najwyżej utożsamienia z wydziedziczenia jeśli jej przyczyną była przemoc - na przykład wojenna ( wydziedziczenie -pozbawienie jednostki tego, co przysługiwało jej z racji narodzin w danym miejscu )
Wykorzenienie to pozbawienie jednostki świadomości dziedzictwa, które może być odebrane, lecz nie musi być zapomniane. Pan Cogito, świadomy zniszczenia, kultury, tradycji, religii. Ma jednak pamięć o tych rzeczach. Dlatego ostatecznie brak Domu - jest paradoksalnie najważniejszą przyczyną i dowodem istnienia w poetyckiej pamięci mitu domu. Poezja o bezdomności to poezja o potrzebie zachowania bądź odnalezienia korzenie, potwierdzenie tożsamości osoby. Ocalenie pamięci Domu jest nakazem, powinnością i potrzebą:
I jeśli Miasto padnie a ocaleje jeden
On będzie niósł Miasto w sobie
Po drogach wygnanie
On będzie Miasto.