Legenda o św. Aleksym
Legenda o świętym Aleksym jest to wierszowany utwór polskiego anonimowego autora, będący przekładem łacińskich tekstów. Pochodzi z XV wieku. Należy do nurtu średniowiecznej literatury hagiograficznej. Legenda o św. Aleksym posiada cechy łączące epicki poemat i kazanie. Świadczy o tym budowa utworu: propositio jest to część zapowiadająca treść utworu, invocatio– wezwanie do Bożej pomocy oraz narratio, czyli właściwe opowiadanie.
Ideał świętego-ascety w Legendzie o św. Aleksym
Święty Aleksy jest ideałem ascety, ponieważ jako syn z książęcego rodu wyrzeka się wszelkich dóbr doczesnych dla służby Bożej. Rzymski panicz opuszcza dobra rodzinne, oddaje wszystko, co posiada, ubogim, udaje się w podróż ku jednemu celowi: osiągnięciu szczęścia wiecznego. Swoją postawą Aleksy udowadnia, że rzeczy doczesne, takie jak przedmioty, zasługi, są nietrwałe. Co więcej, zgubne są często ludzkie uczucia, nie oparte na służbie Bogu – miłość ojca może go zaślepić do tego stopnia, że nie rozpozna on własnego syna. Aleksy poświęca swoje życie na poszukiwanie wartości trwałych, duchowych, nie wychodzących się z tego wątłego, marnego świata. Święty jest bogobojny, pokorny, zdyscyplinowany (nakazywał też cnotę i surowość dla swojej żony Famijany). Zdaje sobie sprawę, że jego wytrwałość nie pochodzi od niego samego, lecz od Boga; że świętość jest łaską. Aleksy jest cierpliwy i rozkochany w Bożej mocy i wielkości. Nie gniewa się na prześladowców. Umartwia się z radością, bo poświęca to jako dar dla swego Stwórcy. Aleksy wie, że ojciec ziemski jest tylko czasowym opiekunem. Miłość do Eufamijana objawia się w modlitwach Aleksego i jego silnej woli do wypełniania służby Bożej - tak, jakby Aleksy stał się przybranym synem Bożym (Bóg – najważniejszy Ojciec). Święty uczy swoim przykładem, jak znosić próby, na jakie wystawiane jest życie ascety. Jest człowiekiem wiernym przyjętym zasadom, z których najważniejsza jest miłość do Boga i patrzenie na miłość do ludzi przez pryzmat szczęścia wiecznego.
Legenda o św. Aleksym – streszczenie
Utwór rozpoczyna się inwokacją do Mesjasza z prośbą o trojakie łaski dla tego, kto będzie opowiadał dzieje świętego (w. 1-6). Wezwanie do Chrystusa Króla już na początku sugeruje, że święty naśladował Zbawiciela w ubóstwie, pokorze i miłosierdziu – zgodnie ze słowami Pisma Św.
Wszystko, co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili (w. 7-8)
P. Stępień pisze, że:
wstępna modlitwa do władcy całego stworzenia, którego człowiek dostrzec ma w najuboższym z bliźnich, harmonijnie przystaje (...) do legendy o księciu, co wyrzekłszy się wszystkiego poszedł za Chrystusem jako żebrak.
Modlitwa ta wiąże się z wiarą, że tylko Duch Święty może dać człowiekowi łaskę mądrości, wysłowienia się, mocy, umiejętności. Autor legendy prosi zatem o takie wsparcie. Fragment ten podkreśla również kontrast między grzesznym człowiekiem a Bogiem. Autor utworu, podobnie jak święty Aleksy, naśladujący Chrystusa, stara się więc o największą pokorę. Następuje teraz powołanie się na księgę jako źródło wiedzy o Aleksym (w. 9-10). Ten fragment wskazuje na średniowieczny szacunek do księgi, która w tamtym okresie otaczana była czcią, na niej właśnie opierała się cała kultura tamtej epoki.
Po modlitewnym wstępie rozpoczyna się opowieść dziejów rodziny Aleksego: ojca, matki oraz narodziny przyszłego świętego (w. 11-32). Małżeństwo Eufamijana i Aglijas mieszkało w Rzymie, mieście o ważnej symbolice i randze dla Kościoła. Żona Eufamijana (w tłumaczeniu: wróżącego szczęście, pomyślnego) była bezpłodna. On zaś miał szlachetne pochodzenie, liczne dobra, swoich rycerzy, był blisko cesarza. Aglijas cechowało miłosierdzie dla ubogich. Małżonkowie żyli pobożnie i usilnie prosili Boga o potomka.
Wreszcie rodzi się Aleksy. Cud narodzin syna z niepłodnej kobiety łączy Aleksego z dziejami świętych mężów: Jana Chrzciciela, Samuela, Izaaka. Aleksy jest pięknym, posłusznym chłopcem. Przynosi chlubę i nadzieję ojcu. Autor legendy pisze, że syn był od ojca lepszy w wykonywaniu służby Bożej, w wielu czynnościach książęcych. Rzymski książę, Eufamijan, osiąga największe ziemskie szczęście, kiedy syn Aleksy staje na ślubnym kobiercu z córką zwierzchnika panów ziemi, czyli samego cesarza. Dziewczyna o imieniuFamijana jest dla Aleksego (i pośrednio dla całej rodziny Efamijana) cesarskim darem. Ślubu udziela sam papież. Aleksy ma wtedy 24 lata. Po uroczystości weselnej oboje młodzi udają się do łożnicy. I wtedy Bóg upomina się o syna Efamijana. Młody mężczyzna opuszcza żonę i dom ojca jeszcze przed skonsumowaniem małżeństwa. Ból i żałość Eufamijana można porównać do uczuć miotających Abrahamem, kiedy miał złożyć w ofierze swego jedynego syna Izaaka. Aleksy wybiera służbę Bogu. Dla rodziny książęcej staje się umarły. Wielka radość doczesna zamienia się w głęboki smutek i rozczarowanie.
Podczas nocy poślubnej Aleksy oddaje Famijanie pierścień małżeński, wtajemnicza żonę w plan ucieczki na służbę Bogu. Zostawia ją dziewicą i nakazuje pobożne życie dla ubogich i potrzebujących (w. 70-75), a także w zgodzie z rodzicami i szacunku dla samej siebie. Dziewczyna nie boi się o męża, obiecuje żyć, dopóki Aleksy żyć będzie, przysięga wierność i zwrot pierścienia w niebie. W Średniowieczu taka zgoda była dowodem największej miłości ludzkiej, przypieczętowaniem małżeństwa większym niż noc poślubna. Po tej rozmowie, która kończy się o świcie, Aleksy oddala się od pałacu i wszelkie wieści o nim milkną.
Tymczasem Aleksy udaje się w podróż morską. Będzie później patronem pielgrzymów, ponieważ jego losy to tułaczka do jednego celu – do świętości, do raju, do jedności z Bogiem. Życie świętego jest tu alegorią ludzkiej wędrówki do szczęścia, do doskonałości. Aleksy wyrzeka się wszelkich dóbr doczesnych. Szaty rozdaje ubogim, srebro i złoto również. Idzie drogą żebraczą, zdając się całkowicie Opiece Bożej i nieskończonej miłości Stwórcy. Naśladowanie Chrystusa to uniżanie się przed innymi, jak i przed Bogiem, to pokora i służba. Dlatego Aleksy przebywa najczęściej pod progiem świątyni.
Po długim opisie bólu ojca, następuje zwrot, kiedy Efamijan postanawia odszukać syna (w. 125-130). Wydaje fortunę na poszukiwania, rozsyła wszędzie sługi, aby pytali wśród żebraków o Aleksego. Nikt jednak nie rozpoznaje książęcego syna. Małżonkowie popadają w powtórny lament, który świadczy o ich niepogodzeniu się z wolą Bożą. Po 17 latach od odejścia Aleksego z domu ojca, Aleksy i Eufamijan spotykają się na moście (symbolika przejścia od życia doczesnego do życia wiecznego). Drugi raz jednak, i tym razem przez samego ojca, Aleksy nie zostaje rozpoznany. Jest to wielka próba dla świętego.
Kiedy Aleksy mieszka u progu świątyni, zaczyna się nad nim roztaczać cudowna aura, co czyni go sławnym żebrakiem. Jest to kolejna próba dla świętego, aby wyzbyć się pokory i poniżenia.
Rzymski książę, który zstąpił z wyżyn na samo dno doczesnej hierarchii, aby uniknąć niewłaściwego pragnienia wielkości i chwały próżnych zaszczytów, po raz drugi musi zmierzyć się z pokusą nagłego wyniesienia i chwały
. Zjawiają się też w tym dalekim kraju słudzy Efamijana, ale Bóg nie daje im rozpoznać swego pana. Lud chce go okrzyknąć świętym. Aleksy ponownie musi uciekać. Drogą morską przybywa do Rzymu, choć miał inne plany, kiedy wsiadał na okręt. Bóg jednak rzuca go w miejsce, z którego po raz pierwszy Aleksy uciekł, do domu rodziców. Miejsce to okaże się najsroższym wyzwaniem dla świętości Aleksego. Aleksy przez 16 lat mieszka pod schodami domu swojego ojca, ale nie zostaje wtedy przez bliskich rozpoznany. Słudzy Eufamijana znęcają się nad mieszkającym pod ich schodami żebrakiem. Szydzą z niego, dokuczają, karmią resztkami dla zwierząt. Cierpienie potęguje widok Eufamijana, który na sam dźwięk imienia syna płacze i lamentuje. Taki ciężar Aleksy może znosić tylko dzięki łasce Bożej.
W chwili śmierci Aleksego zdarza się cud: rozbrzmiewają w Rzymie wszystkie dzwony kościelne. Jest to znak świętości zmarłego. O świętości Aleksego opowiada teraz młode chłopię, dziecko. Jest to obraz wzmacniający niewinność, czystość życia świętego i jego żony. Poza tym przypominają się słowa Ewangelii, w których Jezus mówi o dzieciach, że są największymi i najdoskonalszymi spośród mieszkańców nieba (Mt 18, 1; 18, 3-4). Następuje też wiele uzdrowień wśród przybyłych na pogrzeb Aleksego. Święta procesja z ciałem odzwierciedla całą hierarchię średniowiecznego świata. Najpierw idą papież i kardynałowie, potem cesarz oraz kapłani, arystokracja, rycerze i wreszcie plebejusze. Zwłoki świętego zaczynają wydawać cudowny aromat. Aleksy trzyma w ręku list. Lecz ani ojciec, ani papież, ani cesarz nie są w stanie wyjąć pergaminu z rąk świętego. Lud modli się i przychodzi Famijana. Żona Aleksego, wierna, czysta, która zachowała cnotę i miłość do swego męża, wyjmuje list. Ręka Aleksego otwiera się przed nią. List ujawnia tajemnicę życia Aleksego – syna Eufamijana, który dla służby Bożej wybrał drogę żebraczą. Akt rozpoznania jest bardzo istotnym elementem legendy – objawieniem zwycięstwa miłości uporządkowanej (Aleksego i Famijany, miłości w łasce Bożej i zgodnie z Jego wolą) nad miłością ślepą i zaborczą (uczuciem Eufamijana, który rozpamiętywał stratę syna, a nie rozpoznał go w żebraku u schodów własnego domu).