wzorzec procedury diagnost

Wzorzec procedury diagnostycznej w pedagogice

i psychopedagogice

I. Obuchowska zaproponowała zestaw podstawowych pytań ¹, które stanowią bazę do prawidłowego przeprowadzenia badań diagnostycznych.

Są to następujące pytania:

CO? - czyli jaki problem pragniemy zbadać (jest to pytanie o przedmiot diagnozy oraz pytanie dotyczące rozpoznania diagnozowanego problemu);
KOGO? - zamierzamy diagnozować (to pytanie o podmiot diagnozy, dotyczy identyfikacji jednostki i jej środowiska, w oparciu o dane związane z aktualną sytuacją badanej jednostki, obejmuje płaszczyznę biologiczną, socjologiczną i psychospołeczną);
PO CO? - przeprowadza się badanie (jest to pytanie o cel diagnozy i wynikającą z niego specyfikę procesu diagnozowania, tzn. czy będzie to diagnoza: opisowa, kwalifikacyjna, funkcjonalna, wspierająca czy też normalizująca);
KTO? - podejmuje badania diagnostyczne, inaczej, kim jest osoba prowadząca badania (jakie są jej kompetencje, predyspozycje, umiejętności i ewentualne ograniczenia - czynniki mające wpływ na proces diagnozowania);
JAK? - pytanie o wybór modelu diagnozowania, czyli sposobu, w jaki diagnosta zamierza przeprowadzić swoje badania;
CZYM? - pytanie o metodologię diagnozy (kwestia wyboru i zastosowania określonych metod, technik oraz narzędzi badawczych);
KIEDY? i GDZIE? przeprowadzone ma (-ją) być badanie (-a) - są to pytania o czas i miejsce badań diagnostycznych.

Diagnoza pedagogiczna służy więc rozwiązywaniu konkretnych problemów dydaktyczno oraz projektowaniu zmian, a jej miejsce w procesie rozwiązywania problemów dydaktyczno-wychowawczych ilustruje poniższa tabela.

ETAP ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZYCH	CHARAKTERYSTYKA DANEGO ETAPU
I. Formułowanie problemów dydaktyczno-wychowawczych	ustalenie i opis cech podmiotu (kogo badamy?) oraz przedmiotu diagnozy (co badamy?, jaki problem?)
II. Etap diagnozy	geneza badanego problemu przedmiotu diagnozy) i jego objawy; rozwój (dynamika) badanego problemu - czas pojawienia się problemu, długość jego trwania, intensywność zmian oraz ich dynamika - ewentualne nasilenie lub osłabienie² lub latencja; rozmiary badanego problemu; ocena problemu - przedmiotu diagnozy; analiza i interpretacja danych uzyskanych przy pomocy określonych technik i narzędzi diagnostycznych; wnioski z badań; prognoza (pozytywna lub/i negatywna).
III. Etap projektowania rozwiązań	Przygotowanie zaleceń do rozwiązania określonego problemu pedagogicznego (przedmiot diagnozy) w postaci planu działania, postępowania. Czynności te obejmują: sformułowanie celu dalszych oddziaływań pedagogicznych, określenie rodzaju oddziaływań (działania kompensacyjne, terapeutyczne, korekcyjne, korekcyjno - kompensacyjne, reedukacyjne, resocjalizacyjne, profilaktyczne itp.); dobór form oraz środków ich realizacji; dobór osób i instytucji współdziałających (np. rodzice, lekarz, kurator zawodowy / społeczny, psycholog, pedagog szkolny, poradnia psychologiczno-pedagogiczna, świetlica socjoterapeutyczna itp.).
IV. Etap wdrażania projektu	Podejmowanie konkretnych działań związanych z realizacją projektu (kiedy?, gdzie?, przy pomocy jakich osób lub/i instytucji?, czynniki wspomagające, czynniki ograniczające, monitoring postępu wdrażania projektu).
V. Etap ewaluacji	Etap ten składa się z następujących czynności: opracowanie metodologii badań ewaluacyjnych; ocena (oszacowanie) zastosowanych metod postępowania oraz wprowadzonej strategii; badanie i ocena projektu działań oraz wyników jego realizacji z uwzględnieniem tzw. efektów niezamierzonych; ocena skutków bezpośrednich - udzielenie odpowiedzi na pytanie: czy pod wpływem zastosowanych oddziaływań dokonała się korzystna zmiana (np. w sposobie zachowania się, w sposobie funkcjonowania psychospołecznego, uczenia się itp. podmiotu diagnozy); ocena skutków odroczonych (zmian, które powinny nastąpić po zakończeniu realizacji projektu działań); wnioski z badań ewaluacyjnych (raport z badań).

Źródło: koncepcja własna autorki na podstawie: M. Pomianowska, M. Sieratycki, E. Tołwińska-Królikowska, Awans zawodowy nauczyciela. Poradnik, Warszawa 2000, s. 147.

MIEJSCE DIAGNOZY PEDAGOGICZNEJ

W PROCESIE ROZPOZNAWANIA I ROZWIĄZYWANIA

RÓŻNORODNYCH PROBLEMÓW

DYDAKTYCZNO - WYCHOWAWCZYCH

ETAP	CHARAKTERYSTYKA
I. FORMUŁOWANIE PROBLEMÓW DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZYCH	Problem oznacza zadanie wymagające pokonania jakiejś trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym przy udziale aktywności badawczej podmiotu. Ze względu na przedmiot poznania może on mieć charakter opisowy lub wyjaśniający. Problemy diagnostyczne mogą przyjąć formę pytań typu: rozstrzygnięcia lub dopełnienia. Pierwszy rodzaj pytań rozpoczyna się od partykuły „czy”, drugi - od partykuły: „jak (-a; -i)?”, „który (-a; -e)?”, „kto?”, „co?”, „ile?”, „gdzie?”, „w jakim stopniu?”. Problemy (pytania) diagnostyczne powinny być sformułowane w sposób prosty, jasny, konkretny i wyczerpujący; powinny też określać zakres niewiedzy prowadzącego badania diagnostyczne, a tym samym wskazywać obszar poszukiwań badawczych; winny być rozstrzygalne empirycznie, wartościowe pod względem praktycznym, powinny też zawierać w swojej treści generalne zależności pomiędzy zmiennymi. Formułowanie problemów diagnostycznych łączy się z koniecznością określenia podmiotu diagnozy - tzn. kogo pragniemy objąć badaniem oraz przedmiotu diagnozy - co będziemy badać.
*II. ETAP DIAGNOZY*	Etap ten składa się z następujących po sobie faz: Identyfikacja osoby diagnozowanej (kogo dotyczy problem? - wiek, płeć i inne dane osobowe itp.); Identyfikacja problemu (główne objawy - symptomy); Geneza i dynamika problemu (przyczyny - uwarunkowania zaistniałego problemu). Mogą być: ekonomiczne - tj. np. warunki materialne (w tym źródła utrzymania i dochód w rodzinie przypadający na jednego jej członka), mieszkaniowe, liczba osób w rodzinie itp.; społeczne - tj. np. częstotliwość i rodzaje kontaktów w rodzinie oraz w grupie rówieśniczej, wartości uznawane przez rodzinę i osoby znaczące, stopień patologizacji życia rodzinnego lub jej brak, organizacja czasu wolnego, rodzaj kontaktów z rówieśnikami i pozycja socjometryczna w grupie rówieśniczej itp.; biopsychiczne - uwarunkowania genetyczne, przebyte choroby, istnienie (lub brak) mikrouszkodzeń mózgowych, zaburzenia (lub ich brak) w rozwoju motorycznym, psychospołecznym, emocjonalnym, intelektualnym oraz w rozwoju mowy i myślenia (na tym etapie pedagog powinien bazować na diagnozie medycznej i psychologicznej). Czas trwania, dynamika i rozmiary badanego problemu (od kiedy istnieje problem?; czasookres jego trwania, intensywność przebiegu, okres ewentualnej latencji (okresu utajenia objawów zaburzenia), charakter problemu: okresowy, oznaczający pojawianie się problemu w określonych sytuacjach lub ciągły; dynamika zmian, nasilenie lub osłabienie siły problemu, rozmiary problemu - jednostkowy, grupowy czy społeczny; Analiza i interpretacja wyników badań diagnostycznych (o charakterze jakościowym lub/i o charakterze ilościowym, oparta na założeniach i formułach metodologii badań pedagogicznych); Prognoza (wnioskowanie o skutkach, wyobrażenie przypuszczenie, co do przyszłości badanego problemu/zjawiska). Może być: pozytywna (dotyczy wizji rozwoju problemu oraz jego wpływu na badaną osobę w przypadku, gdy zostaną podjęte określone czynności zaradcze); negatywna (dotyczy wizji rozwoju problemu oraz jego wpływu na badaną osobę w przypadku, gdy określone czynności zaradcze nie zostaną podjęte);
III. ETAP PROJEKTOWANIA ROZWIĄZAŃ	Diagnoza powinna stanowić punkt wyjścia do projektowania konkretnych oddziaływań dydaktycznych, wychowawczych, korekcyjnych, kompensacyjnych, opiekuńczych, interwencyjnych lub terapeutycznych, służących rozwiązaniu problemów badawczych. Pod pojęciem projektu pedagogicznego należy rozumieć ograniczone w czasie i przestrzeni społecznej przedsięwzięcie o charakterze dydaktycznym, wychowawczym, lub/i pomocowym³. Jest nim zamierzony plan działania, postępowania, pomysł ⁴. Projektowanie określonych działań o charakterze dydaktyczno - wychowawczym, mających na celu rozwiązanie problemów pedagogicznych, jest procesem wieloetapowym, zawierającym kolejno: określenie zakresu tematycznego projektu; sformułowanie celów i zadań do realizacji (ogólnych i szczegółowych); określenie rodzaju zadań (profilaktyczne, terapeutyczne, korekcyjne, korekcyjno-wyrównawcze, korekcyjno-kompensacyjne, ratownicze, pomocowe, wspierające itp.); ustalenie miejsca i harmonogramu realizacji projektu; określenie uczestników projektu - osoby i instytucje współdziałające i współpracujące (lekarz, psycholog, pedagog szkolny, pracownik socjalny, terapeuta, rodzina, opiekunowie prawni, kurator społeczny lub zawodowy, nauczyciel (-e) określonych przedmiotów itp.) oraz osoby będące podmiotem projektu - adresaci działań korekcyjno – pomocowych; określenie przedmiotów i dziedzin objętych projektem (co?- czyli jakie zjawiska, problemy, procesy będą stanowiły obiekt badań); określenie efektu końcowego (rezultatu) projektu - celem projektu i jego efektem końcowym jest zmiana, oznaczająca modyfikację, przekształcenie - odnoszące się do jakiejś struktury lub procesu; pomiar zmiany ma na celu ustalenie zasięgu, dynamiki i rodzaju przemian, jakie zaszły pomiędzy sytuacją wyjściową a sytuacją w momencie zakończenia cyklu oddziaływań pomocowych, reedukacyjnych, korekcyjno-kompensacyjnych, opiekuńczych itp. Zasięg zmiany odnosi się do poszczególnych jednostek, grup lub środowiska (w zależności od tego, kto był adresatem projektu). Zaistnienie zmiany w zachowaniu i funkcjonowaniu psychospołecznym podmiotu, w jego samoocenie, w realnej ocenie problemu oraz w realnej ocenie relacji i wpływów środowiskowych jest miernikiem sukcesu podjętych podczas wdrażania projektu działań.
IV. ETAP WDRAŻANIA PROJEKTU	Etap ten dotyczy realizacji projektu (przeniesienie założeń teoretycznych na grunt praktyczny). Ustalamy w tym przypadku: harmonogram prac wszystkich uczestników projektu, formy aktywności uczestników projektu, realizację zaplanowanych działań.
V. ETAP EWALUACJI	Termin ewaluacja oznacza ocenę, oszacowanie. Ewaluacja „(…) chociaż uwikłana w procesy wartościowania, jest przede wszystkim związana ze zbieraniem informacji i zdawaniem relacji z tego, jak się rzeczy mają (…)”⁵. Jest badaniem i oceną prowadzonych działań i zastosowanych modyfikacji. Nie jest to jednak tylko ocena celów i metod realizacji projektu, lecz również ocena zmian u tych, do których działanie(-a) zostało(-y) skierowane, a także wszystkich pozostałych uczestników projektu⁶. Przeprowadza się ją wówczas, gdy traktuje się ją jako „(…) proces polegający na dostarczaniu dowodów o wartości strategii i metod pracy po to, by ukierunkować podejmowanie decyzji (…)”⁷. Przedmiotem ewaluacji jest to, co dzieje się podczas wdrażania projektu oraz rezultaty, których należy w racjonalny sposób oczekiwać⁸. Ewaluacja może przyjąć formę: a) śródokresowej (ang. mid-term evaluation), badania przeprowadzone są w połowie trwania projektu lub po zakończeniu każdego jego etapu, w celu dokonania oceny dotychczasowych zmian, jakie miały nastąpić w związku z zastosowaniem określonej procedury „naprawczej” oraz zaproponowania ewentualnej korekty. b) ciągłej / bieżącej (ang. on-going evaluation), może przybrać formę badań punktowych lub szeregu badań. Przeprowadza się ją wówczas, gdy koniecznym jest przeanalizowanie problemów pojawiających się w trakcie realizacji projektu⁹; b) końcowej (ang. ex-post evaluation)¹⁰, przeprowadzanej po zakończeniu wdrażania projektu, badania służą ocenie rezultatów i długookresowych efektów; Efektem procesu ewaluacji jest raport ewaluacyjny (sprawozdanie), którego wnioski służą refleksji nad: prawidłowym doborem i zastosowaniem metod, technik oraz środków oddziaływań pedagogicznych, zastosowanych w projekcie; sposobami pracy / współpracy wszystkich podmiotów procesu. Faza ewaluacji zamyka proces rozwiązywania problemów diagnostycznych, dlatego też na tym etapie należy dokonać oceny zastosowanych strategii postępowania, a także oceny jego wyników (w dziedzinie wychowania, terapii, reedukacji, opieki nauczania i kształcenia).

I. FORMUŁOWANIE

PROBLEMÓW DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZYCH

Problem oznacza zadanie wymagające pokonania jakiejś trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym przy udziale aktywności badawczej podmiotu. Ze względu na przedmiot poznania może on mieć charakter opisowy lub wyjaśniający. Problemy diagnostyczne mogą przyjąć formę pytań typu: rozstrzygnięcia lub dopełnienia. Pierwszy rodzaj pytań rozpoczyna się od partykuły „czy”, drugi - od partykuły: „jak (-a; -i)?”, „który (-a; -e)?”, „kto?”, „co?”, „ile?”, „gdzie?”, „w jakim stopniu?”.

Problemy (pytania) diagnostyczne powinny być sformułowane w sposób prosty, jasny, konkretny i wyczerpujący; powinny też określać zakres niewiedzy prowadzącego badania diagnostyczne, a tym samym wskazywać obszar poszukiwań badawczych; winny być rozstrzygalne empirycznie, wartościowe pod względem praktycznym, powinny też zawierać w swojej treści generalne zależności pomiędzy zmiennymi.

Formułowanie problemów diagnostycznych łączy się z koniecznością określenia podmiotu diagnozy - tzn. kogo pragniemy objąć badaniem oraz przedmiotu diagnozy - co będziemy badać.

II. ETAP DIAGNOZY

Etap ten składa się z następujących po sobie faz:

Identyfikacja osoby diagnozowanej (kogo dotyczy problem? - wiek, płeć i inne dane osobowe itp.);
Identyfikacja problemu (główne objawy - symptomy);
Geneza i dynamika problemu (przyczyny - uwarunkowania zaistniałego problemu). Mogą być:

ekonomiczne - tj. np. warunki materialne (w tym źródła utrzymania i dochód w rodzinie przypadający na jednego jej członka), mieszkaniowe, liczba osób w rodzinie itp.;
społeczne - tj. np. częstotliwość i rodzaje kontaktów w rodzinie oraz w grupie rówieśniczej, wartości uznawane przez rodzinę i osoby znaczące, stopień patologizacji życia rodzinnego lub jej brak, organizacja czasu wolnego, rodzaj kontaktów z rówieśnikami i pozycja socjometryczna w grupie rówieśniczej itp.;
biopsychiczne - uwarunkowania genetyczne, przebyte choroby, istnienie (lub brak) mikrouszkodzeń mózgowych, zaburzenia (lub ich brak) w rozwoju motorycznym, psychospołecznym, emocjonalnym, intelektualnym oraz w rozwoju mowy i myślenia (na tym etapie pedagog powinien bazować na diagnozie medycznej i psychologicznej).

Czas trwania, dynamika i rozmiary badanego problemu (od kiedy istnieje problem?; czasookres jego trwania, intensywność przebiegu, okres ewentualnej latencji (okresu utajenia objawów zaburzenia), charakter problemu: okresowy, oznaczający pojawianie się problemu w określonych sytuacjach lub ciągły; dynamika zmian, nasilenie lub osłabienie siły problemu, rozmiary problemu - jednostkowy, grupowy czy społeczny;
Analiza i interpretacja wyników badań diagnostycznych (o charakterze jakościowym lub/i o charakterze ilościowym, oparta na założeniach i formułach metodologii badań pedagogicznych);
Prognoza (wnioskowanie o skutkach, wyobrażenie przypuszczenie, co do przyszłości badanego problemu/zjawiska). Może być:

pozytywna (dotyczy wizji rozwoju problemu oraz jego wpływu na badaną osobę w przypadku, gdy zostaną podjęte określone czynności zaradcze);
negatywna (dotyczy wizji rozwoju problemu oraz jego wpływu na badaną osobę w przypadku, gdy określone czynności zaradcze nie zostaną podjęte);

III. ETAP

PROJEKTOWANIA ROZWIĄZAŃ

Diagnoza powinna stanowić punkt wyjścia do projektowania konkretnych oddziaływań dydaktycznych, wychowawczych, korekcyjnych, kompensacyjnych, opiekuńczych, interwencyjnych lub terapeutycznych, służących rozwiązaniu problemów badawczych.

Pod pojęciem projektu pedagogicznego należy rozumieć ograniczone w czasie i przestrzeni społecznej przedsięwzięcie o charakterze dydaktycznym, wychowawczym, lub/i pomocowym³. Jest nim zamierzony plan działania, postępowania, pomysł ⁴.

Projektowanie określonych działań o charakterze dydaktyczno - wychowawczym, mających na celu rozwiązanie problemów pedagogicznych, jest procesem wieloetapowym, zawierającym kolejno:

określenie zakresu tematycznego projektu;
sformułowanie celów i zadań do realizacji (ogólnych i szczegółowych);
określenie rodzaju zadań (profilaktyczne, terapeutyczne, korekcyjne, korekcyjno-wyrównawcze, korekcyjno-kompensacyjne, ratownicze, pomocowe, wspierające itp.);
ustalenie miejsca i harmonogramu realizacji projektu;
określenie uczestników projektu - osoby i instytucje współdziałające i współpracujące (lekarz, psycholog, pedagog szkolny, pracownik socjalny, terapeuta, rodzina, opiekunowie prawni, kurator społeczny lub zawodowy, nauczyciel (-e) określonych przedmiotów itp.) oraz osoby będące podmiotem projektu - adresaci działań korekcyjno – pomocowych;
określenie przedmiotów i dziedzin objętych projektem (co?- czyli jakie zjawiska, problemy, procesy będą stanowiły obiekt badań);
określenie efektu końcowego (rezultatu) projektu - celem projektu i jego efektem końcowym jest zmiana, oznaczająca modyfikację, przekształcenie - odnoszące się do jakiejś struktury lub procesu; pomiar zmiany ma na celu ustalenie zasięgu, dynamiki i rodzaju przemian, jakie zaszły pomiędzy sytuacją wyjściową a sytuacją w momencie zakończenia cyklu oddziaływań pomocowych, reedukacyjnych, korekcyjno-kompensacyjnych, opiekuńczych itp. Zasięg zmiany odnosi się do poszczególnych jednostek, grup lub środowiska (w zależności od tego, kto był adresatem projektu). Zaistnienie zmiany w zachowaniu i funkcjonowaniu psychospołecznym podmiotu, w jego samoocenie, w realnej ocenie problemu oraz w realnej ocenie relacji i wpływów środowiskowych jest miernikiem sukcesu podjętych podczas wdrażania projektu działań.

IV. ETAP

WDRAŻANIA PROJEKTU

Etap ten dotyczy realizacji projektu (przeniesienie założeń teoretycznych na grunt praktyczny).

Ustalamy w tym przypadku:

harmonogram prac wszystkich uczestników projektu,
formy aktywności uczestników projektu,
realizację zaplanowanych działań.

V. ETAP EWALUACJI

Termin ewaluacja oznacza ocenę, oszacowanie. Ewaluacja „(…) chociaż uwikłana w procesy wartościowania, jest przede wszystkim związana ze zbieraniem informacji i zdawaniem relacji z tego, jak się rzeczy mają (…)”⁵. Jest badaniem i oceną prowadzonych działań i zastosowanych modyfikacji. Nie jest to jednak tylko ocena celów i metod realizacji projektu, lecz również ocena zmian u tych, do których działanie(-a) zostało(-y) skierowane, a także wszystkich pozostałych uczestników projektu⁶. Przeprowadza się ją wówczas, gdy traktuje się ją jako „(…) proces polegający na dostarczaniu dowodów o wartości strategii i metod pracy po to, by ukierunkować podejmowanie decyzji (…)”⁷. Przedmiotem ewaluacji jest to, co dzieje się podczas wdrażania projektu oraz rezultaty, których należy w racjonalny sposób oczekiwać⁸.

Ewaluacja może przyjąć formę:

a) śródokresowej (ang. mid-term evaluation), badania przeprowadzone są w połowie trwania projektu lub po zakończeniu każdego jego etapu, w celu dokonania oceny dotychczasowych zmian, jakie miały nastąpić w związku z zastosowaniem określonej procedury „naprawczej” oraz zaproponowania ewentualnej korekty.

b) ciągłej / bieżącej (ang. on-going evaluation), może przybrać formę badań punktowych lub szeregu badań. Przeprowadza się ją wówczas, gdy koniecznym jest przeanalizowanie problemów pojawiających się w trakcie realizacji projektu⁹;

b) końcowej (ang. ex-post evaluation)¹⁰, przeprowadzanej po zakończeniu wdrażania projektu, badania służą ocenie rezultatów i długookresowych efektów;

Efektem procesu ewaluacji jest raport ewaluacyjny (sprawozdanie), którego wnioski służą refleksji nad:

prawidłowym doborem i zastosowaniem metod, technik oraz środków oddziaływań pedagogicznych, zastosowanych w projekcie;
sposobami pracy / współpracy wszystkich podmiotów procesu.

Faza ewaluacji zamyka proces rozwiązywania problemów diagnostycznych, dlatego też na tym etapie należy dokonać oceny zastosowanych strategii postępowania, a także oceny jego wyników (w dziedzinie wychowania, terapii, reedukacji, opieki nauczania i kształcenia).

WERYFIKACYJNA ROLA POSTDIAGNOZY

Źródło: koncepcja autorska

I. Obuchowska, Diagnoza psychologiczna w poradniach psychologiczno-pedagogicznych (w:) Problemy poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego, Warszawa 1997, s. 17↩
M. Pomianowska, M. Sieratycki, E. Tołwińska-Królikowska, Awans zawodowy nauczyciela. Poradnik, Warszawa 2000, s. 147↩
E. Kantowicz , Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001, s.139↩
Słownik Wyrazów Obcych, Warszawa 1980, s. 604↩
H. Mizerek (red.), Ewaluacja w szkole. Wybór tekstów, Olsztyn 1997, s. 7↩
E. Kantowicz, Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, op. cit., s.139↩
H. Simons, Słowo wstępne, tłum. H. Mizerek, (w:) H. Mizerek (red.), Ewaluacja w szkole. Wybór tekstów, op. cit., s. 5↩
H. Simons, Proces ewaluacji w szkołach, (w:) H. Mizerek (red.), Ewaluacja w szkole. Wybór tekstów, op. cit., s. 14↩
Ibidem.↩
Por. A. Haber, Ewaluacja ex-post. Teoria i praktyka badawcza, Warszawa 2007↩