Metoda Pięciu Kroków została opracowana i z powodzeniem wdrożona na początku lat 90. przez brytyjską inspekcję pracy (HSE). Od kilku lat jest promowana i zalecana przez polską Państwową Inspekcję Pracy (PIP).
Metoda Pięciu Kroków jest bardzo prostym, sprawdzonym od wielu lat w kraju i za granicą, sposobem oceny ryzyka zawodowego w miejscu pracy, przydatnym szczególnie w małych i średnich przedsiębiorstwach. Już przed wieloma laty przekonano się, że właściwe zarządzanie bezpieczeństwem pracy jest najskuteczniejszym sposobem zapewnienia bezpieczeństwa, nie tylko odpowiadającego społecznym oczekiwaniom, lecz także sprzyjającego uzyskaniu lepszych efektów ekonomicznych. Również z moralnego, humanitarnego punktu widzenia, dobrze jest zapewnić pracownikom bezpieczne i zdrowe warunki wykonywanej przez nich pracy.
Ocena, dokumentowanie i informowanie pracowników o ryzyku zawodowym jest bardzo ważnym elementem zarządzania bezpieczeństwem pracy. Jednak wywiązywanie się pracodawców z tego obowiązku budzi sporo zastrzeżeń. Pracodawcy, szczególnie małych zakładów, w których z reguły nie tworzy się służby BHP, często nie radzą sobie z tymi zagadnieniami. W efekcie nie podejmują tych pożytecznych działań lub podejmują je w sposób szablonowy, aby tylko formalnie wywiązać się z nałożonego prawem obowiązku.
Skuteczne zajmowanie się (zarządzanie) bezpieczeństwem pracy polega głównie na umiejętności przewidywania i zapobiegania pojawianiu się zagrożeń, nie zaś na walce z nimi dopiero wówczas, gdy wystąpią i spowodują niekorzystne skutki.
Niezbędne działania powinny obejmować przede wszystkim:
Ocenę ryzyka zawodowego.
Stosowanie środków profilaktycznych zmniejszających to ryzyko.
Zapewnienie pracownikom niezbędnych informacji i szkoleń na temat ochrony przed zagrożeniami.
1. KROK PIERWSZY - identyfikacja zagrożeń
Na czym polega - w ocenie ryzyka - identyfikacja zagrożeń? Etapy postępowania powinny być następujące, a zauważane nieprawidłowości notowane:
Najpierw należy sporządzić spis wszystkich stanowisk pracy, jakie występują w przedsiębiorstwie i na których zamierzamy przeprowadzić ocenę ryzyka zawodowego.
Następnie, ze sporządzonym spisem stanowisk, trzeba przeprowadzić przegląd miejsc, w których pracują i przebywają pracownicy. Należy obserwować i zastanawiać się, co powoduje, bądź może spowodować, zagrożenie. Spostrzeżenia powinny być notowane na bieżąco. Przeglądem należy objąć - zależnie od typu zakładu - pomieszczenia produkcyjne i magazynowe, pomieszczenia sanitarnohigieniczne i biurowe, a także wejścia i wyjścia, drogi oraz przejścia komunikacyjne (progi, schody, drzwi), nie wolno pominąć sprawdzenia stanu oświetlenia, ogrzewania i wentylacji. Ważną grupą czynności jest kontrola stanu używanych maszyn, urządzeń i narzędzi - szczególnie osłon i ochron zabezpieczających przed urazami mechanicznymi, przed porażeniem prądem elektrycznym oraz oddziaływaniem chemicznych i fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia.
Należy poobserwować pracowników podczas pracy - patrzeć, co i jak wykonują, czy stosują przydzielaną odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej.
Dobrze jest porozmawiać z pracownikami - pozwoli to dowiedzieć się, co im utrudnia pracę, co wpływa ujemnie na ich zdrowie. Należy pytać pracowników wprost o zagrożenia, które towarzyszą ich pracy. Nawet pozornie nieistotne narzekania mogą przerodzić się w znaczące problemy.
Trzeba przeanalizować, które z zaobserwowanych zagrożeń i nieprawidłowości mogą doprowadzić do znacznego niebezpieczeństwa i w jaki sposób. Należy upewnić się, czy organizacja stanowisk pracy oraz metody i sposoby jej wykonywania są zgodne z obowiązującymi przepisami, czy podczas pracy na danych stanowiskach nie dochodzi do niedbalstwa, braku wyobraźni, brawury itp. (np. Lekceważenia przez pracowników zagrożeń, tolerowania bałaganu, stosowania tzw. „prowizorek" itp.).
Należy przeanalizować wyniki lekarskich badań profilaktycznych i absencję chorobową - szczególną uwagę należy zwrócić, co zrozumiałe, na dokumentację dotyczącą pracowników narażonych na czynniki szkodliwe dla zdrowia.
Pomocne i zalecane jest korzystanie z poradników, prasy fachowej i podręczników ochrony pracy, nie wszystkie bowiem zagrożenia dla życia lub zdrowia są oczywiste i łatwe do wychwycenia.
Następnie należy ustalić, czy istniejące zabezpieczenia są wystarczające. W razie potrzeby należy określić, jakie działania powinny być podjęte w celu usunięcia zagrożeń i nieprawidłowości.
Zdecydować, które zagrożenia i nieprawidłowości powinny być zlikwidowane lub przynajmniej ograniczone w pierwszej kolejności.
Ocenę ryzyka trzeba przeprowadzić na nowo w przypadku zmian zachodzących w miejscu pracy, np. gdy została zmodyfikowana technologia produkcji, wprowadzono nowe maszyny, urządzenia i narzędzia, a także, gdy nastąpiły zmiany personalne wśród pracowników itp.
Jeżeli w przedsiębiorstwie jest grupa podobnych stanowisk, na których są wykonywane takie same zadania w takich samych warunkach, to wystarczy wówczas przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego na jednym z tych stanowisk i przyjęcie, że na pozostałych stanowiskach z tej grupy poziom ryzyka jest taki sam.
2. KROK DRUGI - określenie, kto może być zagrożony i w jaki sposób
Każdy pracodawca ma obowiązek zwracać szczególną uwagę na swoich pracowników. Zagrożenia stwierdzone podczas przeglądu stanowisk mogą się jednak odnosić nie tylko do pracowników na tych stanowiskach, lecz także np. do pracowników, których stanowiska sąsiadują ze stanowiskami zagrożonymi, do pracowników technicznych naprawiających uszkodzone urządzenie, do osób sprzątających lub nawet gości, jeśli mają możliwość wstępu.
Podczas oceny ryzyka trzeba zwrócić szczególną uwagę na tych pracowników, dla których następstwa występujących zagrożeń mogą być szczególnie ciężkie (osoby zatrudnione przy pracach niebezpiecznych, kobiety ciężarne, młodociani i osoby niepełnosprawne).
Nie można zapominać o tych pracownikach, którzy nie mają stałego miejsca pracy, jak np. sprzątaczki, kontrolerzy, pracownicy ochrony czy utrzymania ruchu.
Koniecznie należy informować o ryzyku związanym z pracami wykonywanymi przez własnych pracowników, ale także np. przez podwykonawców, jeśli istnieją okoliczności, które mogą stanowić dla nich zagrożenie z powodu prac wykonywanych przez pracowników własnych.
3. KROK TRZECI - oszacowanie ryzyka zawodowego na podstawie zarejestrowanych zagrożeń
Mając spis występujących zagrożeń oraz stanowisk, na których były zaobserwowane, należy się zastanowić, jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych następstw (skutków) każdego ze zidentyfikowanych i zarejestrowanych zagrożeń oraz jak ciężkie mogą być te następstwa. Podczas szacowania poziomu ryzyka powinno się uwzględnić stosowane środki ochrony (zbiorowe i indywidualne) przed zagrożeniami. Nawet jeśli zastosowane zostały wszystkie środki zapobiegawcze, zawsze pozostaje pewien margines zagrożeń (tzw. ryzyko resztkowe).
Po uwzględnieniu powyższych uwarunkowań można przystąpić do oszacowania, czy ryzyko zawodowe związane z konkretnym stanowiskiem (lub stanowiskami) jest duże, średnie czy małe.
Przy Metodzie Pięciu Kroków zalecanym sposobem oszacowania ryzyka zawodowego na poszczególnych stanowiskach pracy (grupach stanowisk), szczególnie w małych firmach, jest opisana wcześniej skala trójstopniowa, której zależności i układ przedstawia poniższa tabelka.
| Prawdopodobieństwo niepożądanych następstw zagrożenia bezpieczeństwa | Ciężkość prawdopodobnych następstw |
|---|---|
| Małe | |
| Mało prawdopodobne | Małe |
| Prawdopodobne | Małe |
| Wysoce prawdopodobne | Średnie |
Objaśnienia:
Małe - ryzyko jest dopuszczalne. Podejmowanie działań zaradczych nie jest konieczne.
Średnie - ryzyko jest dopuszczalne, pod warunkiem podjęcia działań zaradczych.
Duże - ryzyko jest niedopuszczalne. W tych warunkach praca nie może być wykonywana.
4. KROK CZWARTY - Podsumowanie i sformułowanie wniosków
Przepisy nie narzucają żadnej szczególnej formy dokumentowania oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz oceny stosowanych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko. Jednak pamięć jest ulotna i dlatego prowadzenie zapisków z oceny ryzyka na pewno ułatwi pracę i zapewni większą dokładność i rzetelność przeprowadzonych działań.
Do tego celu można wykorzystać np. zwykły zeszyt, jako tzw. brudnopis, ale w dzisiejszych czasach niezbędne i najlepsze będzie wprowadzenie zebranych danych do komputera.
Spostrzeżenia i notatki sporządzone podczas przeglądu stanowisk pracy powinny być podstawą do sporządzenia wniosków naprawczych i profilaktycznych. Jak sama nazwa wskazuje celem wniosków naprawczych jest naprawa nieprawidłowości, czyli usunięcie stwierdzonych zagrożeń lub wprowadzenie zabezpieczeń obniżających ich poziom, natomiast wnioski profilaktyczne mają na celu przede wszystkim zapobiegnięcie wzrostowi poziomu zagrożeń, a jeśli to możliwe - również obniżenie poziomu dotychczasowego.
Wnioski wynikające z dokonanej oceny ryzyka zawsze należy dokumentować, nie tylko dla własnej wygody, lecz także dlatego, że dokumentowanie jest prawnie wymagane od pracodawcy. Dokumentację oceny ryzyka należy zachować na przyszłość, co najmniej do następnej oceny ryzyka zawodowego na tych samych stanowiskach. Mogą okazać się bardzo cenne i pomocne, np. przypominając, na co należy zwracać uwagę w przyszłości.
5. KROK PIĄTY - Przegląd i aktualizacja oceny ryzyka
Żeby jakiekolwiek czyny uznać za skuteczne trzeba koniecznie sprawdzać, czy działania podjęte w celu likwidacji lub ograniczenia ryzyka i zagrożeń przyniosły efekty. W zależności od rodzaju zakładu i występujących w nim zagrożeń trzeba w szczególności:
Wykonać pomiary kontrolne skuteczności ochrony przed porażeniem prądem elektrycznym.
Skontrolować stan oznakowania i zabezpieczenia miejsc niebezpiecznych.
Sprawdzić, czy przydzielono pracownikom odpowiednie środki ochrony indywidualnej i czy są one właściwie używane.
Czynności sprawdzająco-kontrolne należy przeprowadzać okresowo, szczególnie ilekroć są wprowadzane zmiany w organizacji pracy lub w warunkach bezpieczeństwa wykonywania robót na danych stanowiskach.