ŁACINA

Wykład1 13.10.12

PAREMIE:

1. SCIRE LEGES NON HOC EST VERBA EARUM TENERE, SED VIM AC POTESTANTEM - znać ustawy to nie znaczy trzymać się ich słów, lecz rozumieć ich sens i znaczenie

OBJ: w przepisach powinniśmy szukać sensu a nie trzymać się scisle słów

2. LEX LEGE TOLLITUR - ustawę uchyla się ustawą

OBJ: ustawę może zmienić tylko organ ustawodawczy, poprzez zastąpienie starej ustawy nową

3. LEX NON OBLIGAT NISI PROMULGATA - ustawa nie obowiązuje jeśli nie została ogłoszona

OBJ: warunkiem obowiązywania uchwał jest ich ogłoszenie w celu zapoznania się podmiotów

4. NON OMNE QUOD LICET HONESTUM EST -nie wszystko co dozwolone jest uczciwe

OBJ: nie wszystko co jest nawet prawnie dozwolone jest zgodne z normami etyki

5. HOMINUM CAUSA OMNE IUS CONSTITUTUM EST - wszelkie prawo jest ustanawiane ze względu na człowieka

OBJ: prawo jest ustanawiane dla ludzi aby im służyło, nie dla konkretnego obywatela ale dla dobra ogółu

6. OMNIS DEFINITIO IN IURE CIVILI PERICULOSA EST - wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna (ryzykowna)

OBJ: każdy może interpretować prawo inaczej, może ona być użyta niewłaściwie co prowadzi do bezprawia

7. SUMMUM IUS, SUMMA INIURIA - najwyzsze prawo (może być) najwyzszym bezprawiem

OBJ: poprzez złą interpretację przepisów prawa można doprowadzić do bezprawia

8. MALE IURE NOSTRO UTI NON DEBEMUS - nie powinniśmy źle korzystać z przysługującego nam prawa

OBJ: nie można robić złego użytku ze swego prawa które prowadziłoby do nadużycia

9. VOLENTI NON FIT INIURIA - chcącemu nie dzieje się krzywda

OBJ: jeśli ktoś wyraża zgodę na wyrządzenie mu szkody, nie może mieć żadnych roszczeń z tego tytułu

10. NON SUNT IUDICANDAE LEGES - ustawy nie podlegają osądzeniu

OBJ: sędzia powinien powstrzymywać się od oceny ustaw

11. MANIFESTUM NON EGET PROBATIONE - to co oczywiste nie wymaga dowodu

OBJ: fakty powszechnie znane nie wymagają żadnych dowodów

12. AUDIATUR ET ALTERA PARS - należy wysłuchać drugiej strony

OBJ: w procesie obydwie strony mają prawo do obrony, nikt nie może zostać skazany bez wysłuchania

13. EI INCUMBIT PROBATIO QUI DICIT NON QUI NEGAT - ciężar (obowiązek) przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym co twierdzi a nie kto zaprzecza

OBJ: powód (oskarżyciel) musi udowodnić swoje racje a nie ten, kto jest pozwany

14. NEMO EX SUO DELICTO MELIOREM SUAM CONDITIONEM FACERE POTEST - nikt nie może polepszyć własnej sytuacji w wyniku własnego czynu bezprawnego

OBJ: prawo nie chroni sytuacji, które powstają w wyniku czynów bezprawnych

15. ADOPTIO NATURAM IMITATUR - adopcja naśladuje naturę

OBJ: stosunki pomiędzy adoptującym a adoptowanym powinny być ukształtowane na podobieństwo naturalnego rodzica i dziecka

16. MATER SEMPER CERTA EST, PATER EST QUEM NUPTIAE DEMONSTRANT - matka jest zawsze znana, a ojcem jest ten na co wskazuje małżeństwo

OBJ: paremia co do ustalenia ojcostwa. W prawie rzymsk im przyjmowano że zawsze ojcem dziecka jest mąż

17. NASCITURUS PRO IAM NATO HABETUR, QUOTIENS DE COMMODIS EIUS AGITUR - dziecko poczęte (płód) nienarodzone, uważa się za już narodzone jeśli chodzi o jego dobro

OBJ: zdolność prawną nabywamy z chwilą urodzenia, przyjmowano fikcję że dziecko już się narodziło kiedy np. chodziło o przyjęcie spadku

18. NUPTIAS NON CONCUBITUS, SED CONSENSUS FACIT - małżeństwo tworzy nie faktyczne pożycie, ale zgodne porozumienie stron

OBJ: W Rzymie ważne było porozumienie, strony które godziły się na małżeństwo nim było. Ustanie pożycia nie było ważne

19. ACTOR SEQUITUR FORUM REI - powód idzie do sądu pozwanego (za sądem)

OBJ: Sąd wytacza sprawę w miejscu zamieszkania pozwanego

20. ACTUS SIMULATUS NULLIUS EST MOMENTI - czynność pozorna jest nieważna

OBJ: jeżeli czynność prawna (oświadczenie woli), które składane jest dla żartu (np. aktor na scenie), jest nieważne, nie pociąga za sobą skutków prawnych

21. BIS DE EADEM RE AGERE NON LICET - nie można procesować sie dwa razy w tej samej sprawie

OBJ: dziś paremia nie aktualna gdyż poprzez apelację możemy się procesować wiele razy w danej sprawie. W prawie rzymskim sprawa z prawomocnym wyrokiem nie podlegała ponownemu rozpatrzeniu

22. CONFESSUS PRO IUDICATO EST - ten kto sie przyznał uważany jest za zasądzonego

OBJ: kto się przyznaje do winy uważany jest za winnego i zostaje ukarany

23. DIES INTERPELAT PRO HOMINE - termin wzywa za człowieka

OBJ: jeżeli termin wykonania zobowiązania nie jest w umowie zapisany, potrzebne jest wezwanie do zapłaty (interpelatio)

24. DOLUS NON PRAESUMITUR - złego zamiaru nie domniemuje się

OBJ: w razie wątpliwości przyjmuje się działanie w dobrej wierze

25. AMBULATORIA EST VOLUNTAS TESTATORIS USQUE AD MORTEM - wola testatora może być zmieniona aż do śmierci

OBJ: spadkodawca może zmieniać swoją wolę do śmierci, ponieważ testament zaczyna działać po śmierci

26. MORS OMNIA IURA SOLVIT - śmierć rozwiązuje wszystkie prawa

OBJ: z chwilą śmierci tracimy wszelkie prawa

27. NEMO PLUS COMMODI HEREDI SUO RELINQUIT QUAM IPSE HABUIT - nikt nie może pozostawić swojemu dziedzicowi więcej niż sam miał

OBJ: dziedzic nabywa prawa i obowiązki spadkodawcy więc nabywa tylko te prawa które miał zmarły i nie więcej. Nie można przenieść własności czegoś czego nie byliśmy właścicielami

28. NEMO PLUS IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTEST QUAM IPSE HABET - nikt nie może przenieść na drugą osobę więcej prawa niż sam posiada

OBJ: nikt nie może przenieść więcej praw na kogoś innego.

29. NEMO PRO PARTE TESTATUS, PRO PARTE INTESTATUS DECEDERE POTEST - nikt nie może umrzeć rozporządając swoim majątkiem częściowo na mocy testamentu a częściowo na mocy ustawy

OBJ: pierwszeństwo ma testament. Jeżeli nie ma testamentu spadek określa ustawa.

30. IMPOSSIBILIUM NULLA OBLIGATIO EST - zobowiązanie się do rzeczy niemożliwych jest nieważne

OBJ: przedmiot świadczenia w chwili powstania zobowiązania musi być możliwe zarówno pod względem faktycznym i prawnym

31. POENA EX DELICTIO DEFUNCTI HERES TENERI NON DEBET - kara za przestępstwo popełnione przez zmarłego nie może obciążać jego dziedzica

OBJ: na dziedzica nie przechodzą kary z tytułu przestępstw popełnionych za życia przez spadkodawcę

32. IN DUBIO PRO REO - w sprawach wątpliwych orzekaj na korzyść oskarżonego

OBJ: w razie wątpliwości co do winy oskarżonego trzeba orzekać na jego korzyść

33. POENA CONSTITUITUR IN EMENDATIONEM HOMINUM - kara jest ustanawiana w celu poprawy ludzi

OBJ: kara ma zapobiegać powstawaniu kolejnych przestępstw

34. SATIUS ESSE IMPUNITUM RELINQUI FACINUS NOCENTIS QUAM INNOCENTEM DAMNARI - lepiej pozostawić zawinione przez sprawcę przestępstwo bez kary niż skazać niewinnego

OBJ: w razie wątpliwości co do winy oskarżonego lepiej go nie skazywać

35. VIM VI REPELLERE LICET - siłę wolno odpierać siłą

OBJ: tylko w wypadku gdy siła przed którą się bronimy jest bezprawna poważna i bezpośrednia, stosując siłę dla swej obrony

36. GENUS PERIRE NON CENSETUR - uważa się że gatunek nie ginie

OBJ: jeżeli przedmiotem zobowiązania jest rzecz gatunkowo taka sama (np. butelka wina, czy pieniądze) dłużnik nie musi oddawać dokładnie tej samej rzeczy lecz równowartość lub inną butelkę tego samego gatunku

37. NEMO SIBI IPSE CAUSAM POSSESSIONIS MUTARE POTEST - nikt sam nie może sobie zmienić wewnętrznym aktem woli podstawy posiadania

OBJ: nie można samemu przenieść własności jakiejś rzeczy bez porozumienia z obecnym właścicielem

38. NEMO IUDEX IDONEUS IN PROPRIA CAUSA - nikt nie może być sędzią we własnej sprawie

OBJ: nikt nie powinien być sędzią ponieważ może być posadzony o brak obiektywizmu

39. MORA TRAHIT PERICULUM - zwłoka pociąga za sobą ryzyko

OBJ: ryzyko obowiązku płacenia odsetek lub odszkodowania

40. NULLUM CRIMEN SINE LEGE - nie ma przestępstwa bez ustawy

OBJ: tylko ustawa określa granice przestępstwa oraz rodzaje kar, więc nikt z własnej woli nie może wymierzać kar

41. SERVITUTIBUS CIVILITER UTENDUM EST – służebności należy wykonywać w sposób oględny

OBJ: wykonywać w sposób najmniej uciążliwy dla osoby obciążonej (np. jak najmniej ograniczać prawo do nieruchomości właściciela)

42. NULLI RES SUA SERVIT – nie można mieć służebności na rzeczy własnej

OBJ: właściciel nieruchomości nie potrzebuje pozwolenia na np. przechodzenie przez posiadłość więc służebność (przyzwolenie) gaśnie

43. SEMEL HERES, SEMPER HERES – kto raz został dziedzicem, jest nim na zawsze

OBJ: kto został powołany do spadku, nie może zostać z niego odwołany

44. PRIOR TEMPORE, POTIOR IURE – kto pierwszy w czasie ten lepszy w prawie

OBJ: przy hipotece i zastawu kto pierwszy ten lepszy

45. ACCESSIO CEDIT PRINCIPALI – przyrost przypada temu co główne

OBJ: własność rzeczy głównej rozciąga się na rzecz uboczną

46. SPECIES PERIT EI CUI DEBETUR – rzecz oznaczona indywidualnie ginie na ryzyko wierzyciela

OBJ: przypadkowe uszkodzenie rzeczy indywidualnie oznaczonej zwalnia dłużnika z obciążenia

47. COGITATIONIS POENAM NEMO PATITUR – nikt nie ponosi kary za myślenie

OBJ: sam zamiar nie uzasadnia pociągnięcia do odpowiedzialności

48. HEREDITAS VIVENTIS NON DATUR – nie przyznaje się spadku po żyjącym

OBJ: spadek otwiera się w chwilą śmierci spadkodawcy

49. LEX NON DISTINQUIT – ustawa nie rozróżnia

OBJ: prawo jest równe dla wszystkich obywateli

50. SALUS REI PUBLICAE SUPREMA LEX ESTO – dobro publiczne powinno być najwyższym prawem­

OBJ:_­­ prawo jest ustanawiane dla dobra ogółu a nie jednostki

WYKŁAD 27.10.12

Dyftongi –połączenia dwóch liter czytane jako jedna litera np. aegiptus, czytamy egiptus

Zasada akcentowania:

Jeżeli druga sylaba od końca jest długa czyli ma nad sobą kreseczkę – to akcent pada na drugą sylabę

Jeżeli druga sylaba od końca jest krótka czyli ma nad sobą ~ - to akcent pada na trzecią sylabę

Odmiana przymiotników, rzeczowników przez przypadki liczby i rodzaje to deklinacja (jest pięć)

Odmiana czasowników przez osoby tryby czasy to koniungacja (są cztery)

NAZWY PRZYPADKÓW:

Mianownik – nominativus (kto? co?)- nom

Dopełniacz – genetivus (kogo? czego?) - gen

Celownik – dativus (komu? czemu?) - dat

Biernik – accusativus (kogo? co?) - acc

Wołacz – vocativus (O!) - voc

Narzędnik – ablativus (kim? czym?) - abl

Miejscownik – locativus (gdzie?)

DEKLINACJA I

Nom. -a gen. -ae

W deklincji I odmieniają się rzeczowniki lub przymiotniki których temat kończy się na –a. Należą do nich rzeczowniki rodzaju żeńskiego których mianownik l poj kończy się na –a w genetivie –ae, np. schola-scholae – szkoła, villa-villae – willa, poeta-poetae – poeta, agricola-agricolae – rolnik, persa-persae – pers

Odmiany rzeczowników uczymy się z nominativu i genetivu bo pomoże ona odróżnić daną deklinację

Wzór odmiany rzeczowników:

Liczba pojedyncza - singularis

N puella pulchra- ładna dziewczyna amica bona – dobra przyjaciółka

G puellae pulchrae amicae bonae

D puellae pulchrae amicae bonae

Acc puellam pulchram amicam bonam

V puella pulchra! amica bona!

Abl puella pulchra amica bona

Liczba mnoga - pluralis

N puellae pulchrae amicae bonae

G puella- rum pulchra- rum amica- rum bona- rum

D puellis pulchris amicis bonis

Acc puellas pulchras amicas bonas

V puellae pulchrae amicae bonae

Abl puellis pulchris Amicis bonis

W łacinie podmiot jest zawsze w nominativie, orzeczenia znajdują sie na końcu zdania Terentia ancillam vocat – orzeczenie-vocat wołać (kto woła), pomiot terentia woła kogo? Niewolnice acc

CZYTANKA I

Tulla puella romana est. Terentia matrona Romana est. Terentia mater Tulliae est Iulia, Aemiliae filia, Tulliae amica est. Terentia Syram vocat „Syra! Tulliae tunicam novam da!” “Quo properas, Tullar?” –Syra rogat. “In silvam cumamica proper”- responder Tullia.

Puella, ae – dziewczynka rogat – pyta

Romana, ae – rzymska silva, ae – las

In z acc – do matrona, ae – kobieta, pani

Cum z abl – z (kim czym) filia, ae – córka

Propero – idę, śpieszę się amica, ae – przyjaciółka

Respondet – odpowiadać vocat – woła

Quo properas – dokąd idziesz tunica, ae – tunika

Quo- cum properas – z kim idziesz noca,ae- nowa

Quo – dokąd properas – idziesz

Tulia jest rzymską dziewczynka Tulla. Terentia jest rzymska kobieta. Terentia jest matką Tulii. Iulia, córka Aemilii jest przyjaciółką Tulii. Terentia woła Syre. Syro daj Tulii nową tunikę. Dokad idziesz tulio pyta syra. Ide z przyjaciolka do lasu odpowiada Tulia

KONIUNGACJA I

Czasowniki –a~

Obejmuje czasowniki które kończa się na –a~ po odcięciu końcówki –re

Infinitivus – bezokolicznik voca`- re

Singularis pluralis

Voco- wołam voca-mus - wolamy

Vocas-s – wołasz voca-tis - wolacie

Voca-t woła voca-nt – wolaja

Tryb rozkazujacy

Voca! Wolaj! Voca-te! Wolajcie

KONIUNGACJA II

Czasownik –e`

Ride-re – śmiać sie

Singularis Pluralis

Ride`-o smieje się ride`-mus smiejemy sie

Ride-s smiejesz się ride`-tis smiejecie sie

Ride-t smieje się ride-nt smieja sięTryb rozkazujący

Ride! – smiej się ride-te! Smiejcie się

CZYTANKA II

Tullia et Iulia puellae Romanae sunt. Tunicae puellarum albae sunt. Puellae in silvam properant, in silva cantant et saltant. Syra puellas vocat: “Tulia! Iulia! Properate! Cena parata iam est!” Puellae Syrae obtemperant, in villiam properant, sed Tullia maesta est et flet. Genae puellae lacrimis madidae sunt. “Cur, Tullia, fles?” Syra puellam rogat.Et Tullia: “Poenam timeo-inquit-, nam tunica nova iam sordida est. Syra ridet et puellam nova tunica ornat. O, quam bona es, Syra” – puellae ancilliam laudant

Alba – biała lacrimis ladida – mokry od łez in silva – w lesie

Lacrima –łza canto – spiewac salto – skakać

Vovo – wołać cena – obiad parata – przygotowana

Iam – już obtempero – być posłusznym villa – willa

Mo, ornane – stroic ubierać sed – lecz maesta – smutna

Flet – płacze gena – policzek madida – wilgotna, mokra

Gena madida – policzek mokry poena – kara timeo – boje się

Inquit – mówi, powiada nam – albowiem iam – już

Sordida – brudna ridet – śmieje się quam – jak

Bona – dobra es – jesteś laudo, laudare~- chwalić

Tulia i Julia są rzymskimi dziewczynami. Tuniki dziewczyn są białe. Dziewczyny idą do lasu, w lesie śpiewają i tańczą. Syra woła dziewczyny. Tulia julia chodźcie, obiad jest gotowy. Dziewczynki posłuszne Syrze idą do willi lecz Tulia jest smutna i płacze. Policzki dziewczynki sa mokre od łez. Tulio dlaczego płaczesz syra pyta dziewczynke. Tulia odpowida- Boję się kary, moja nowa tunika jest brudna. Syra śmieje się i ubiera dziewczynce nową tunikę. O syro jaka jesteś dobra, dziewczynki chwalą niewlonicę

Słowo posiłkowe esse – być Czas Przeszły

Sing Plu Sing Plu

Sum – jestem sumus- jesteśmy Eram- byłem eramus- byliśny

Es – jesteś estis- jesteście Eras- byłeś eratis- byliscie

Est - jest sunt – są Errat- był erant- byli

Es!- bądź este – bądźcie

DEKLINACJA II

Rzeczowniki -o

Rzeczowniki zakończone na samogłoskę –o w genetivie liczby mnogiej.

Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na –us i –er oraz nijakiego zakończone na –um

Wszystkie rzeczowniki maja końcówke –i w gen l.poj

Wszystkie rzeczowniki we wszystkich deklinacjach maja taki sam nominativ i vocativ z wyjątkiem II deklinacji sing

Sing

N dominus severus- surowy pan puer aeger – chory chlopiec oppidum pulchrum ładne city

G domini severi pueri aegri oppidi pulchri

D domino severo puero aegro Oppido pulchro

Acc dominum severum puerum aegrum oppidum pulchrum

V domine severe puer aeger oppidum pulchrum

Abl domino severo puero aegro oppido pulchro

Plu

N domini severi- surowi panowie pueri aegri- chorzy chłopcy opppida pulchra- piękne city

G domino-rum severo-rum puero-rum aegro-rum oppido-rum pulchro-rum

D dominis severis pueris aegris oppidis pulchris

Acc dominos severos pueros aegros oppida pulchra

V domini severi pueri aegri oppida pulchra

Abl dominis severis pueris aegris oppidis pulchris

KONIUNGACJA IV

Czasowniki –i, -ire

Punire - karać

Sing Plu

1 os. Puni-o puni-mus

2.os puni-s puni-bis

3.os puni-t puni-unt

Puni! Punite!

KONIUNGACJA III

Czasowniki- spółgłoska

Czasowniki zakończone na spółgłoskę. Musi zostać dołączona spójka czyli samogłoska łącząca

Scrib e re – pisać (spójka to literka e)

Sing Plu

1 os scrib-o scrib-imus

2 os scrib-is scrib-itis

3os scrib-it scrib-unt

Scribe! Scribite!

Różnica między koniungacjami - W koniungacji II spójka jest samogłoską długą a w III krótką. Będzie to zaznaczone kreseczką przy II lub haczykiem przy III nad literą

KONIUNGACJA W CZASIE PRZESZŁYM

W I i II koniungacjach do tematu dodajemy końcówkę –ba a w III i IV –ba oraz końcówki osobowe które dodawaliśmy

Wyjątek to 1 os l.poj gdzie występuje końcówka „m”

-bam -bamus

-bas -batis

-bat -bant

Ornabam – ozdabiałem (I koniungacja bo onra|a| bam)

Sing plu

1 os. Ornabam ornabamus

2 os. Ornabas ornabatis

3 os. Ornabat ornabant

Tenere (II koniungacja)

1 os tenebam tenebamus

2 os. Tenebas tenebatis

3 os. Tenebat tenebat

Scribere (III koniungacja)

1os. Scrib-e-ba-m- pisałem scribebamus

2 os. Scribebas scribebatis

3 os. Scribebat scribebant

Dornire – spać (IV koniungacja bo dorni|re)

1 os. Dorni-e-bam – spałem dorni-e-ba-mus

2 os. Dorni-e-ba-s dorni-e-ba-tis

3 os. Dorni-e-ba-t dorni-e-ba-nt

KONIUNGACJA W CZASIE PRZYSZŁYM

I, II III, IV

-bo -bimus -am -emus

-bis -bitis -es -etis

-bit -bunt -et -ent

Tworzymy poprzez dodanie w I i II koniungacji do tematu cechy czasowej –b jako spójki samogłoskowej oraz końcówek osobowych jak w czasie teraźniejszym

W III i IV dodanie spójki –a, dla 1 os l.poj a spójki –e, dla pozostałych osób oraz końcówek osobowych jak w czasie teraźniejszym. W 1 os l.poj końcówką osobową jest m

Monstrare – pokazywać (I koniungacja) monstra| re

1 os monstra-b-o – będę pokazywać monstra-b-imus

2 os monstra-b-is monstra-b-itis

3 os monstra-b-it monstra-b-unt

Tenere – trzymać (II koniungacja) tene|re

1 os. Tene-b-o będę trzymać tene-b-imus

2 os. Tene-b-is tene-b-itis

3 os. Tene-b-it tene-b-unt

Ducere - prowadzić (III koniunhacja) duce|re

1 os duc-a-m duc-e-mus

2 os duc-e-s duc-e-tis

3 os duc-e-t duc-e-nt

Audire – słuchać (IV koniungacja) audi|re

1 os audi-a-m bede słuchać audi-e-mus

2 os audi-e-s audi-e-tis

3 os audi-e-t audi-e-nt

CZYTANKA III

Marcus Tullius Cicero clarus vir Romanus est. Tullius Tulliolam filiam et Marcum filium valde amat. Tullius Marcum vocat: “Marce! Prope`ra ad me!” Puer Prope`rat et Tullius filio librum pulchrum dat. Marcus Tulliolae librum monstrat. En, Titus Marcum visitat. Titus Marci amicus est. Marcus amico quoque librum novum monstrat et fabulam recitat. “O. Tite, -inquit- quam bonus pater meus est”. Marcus Tullius Cicero Arpinum, oppidum in Latio situm, valde amat, nam ibi natus est. Tusculum etiam, oppidum parvum, saepe visitat; ibi villam pulchrum habet, ubi cum amicis saepe de philosophia disputant

Clarus, clara, clarum – sławny oppidum – miasto vir, viri – mąż

Sirus, sita, situm – położony vir romanus – rzymianin valde – bardzo, mocno

Amo, amare – kochać ad z acc – do; ad me – do mnie liber, libri – książka

Pulchra – ładny monstro – pokazywać disputo – rozprawiać

En – oto, wiem amicus – przyjaciel quoque – także

Novus, noca, novum – nowy fabula – opowiadanie, bajka recito – głośno czytac

Inquit – mówi, powiada quam – jak bonus – dobry

Meus, mea, meum – mój, moja, moje nam – albowiem ibi – tam

Natus est – urodził się etiam=quoque – także parvus, parva, parvum – mały

Saepe – często

Marcus Tullius Cicero jest sławnym rzymianinem. Tulliius bardzo kocha córke Tulliolam i syna Marca. Tullius woła Marca: Marc chodz do mnie! Chłopak podchodzi i Tullius daje synowi ładną książkę. Marc pokazuje książke Tullioli. Wtedy Marca odwiedza Tytus. Tytus jest przyjacielem Marca. Marc pokazuje nową ksiązke przyjacielowi i czyta opowiadanie. O Titusie, jaki mój ojciec jest dobry”. Tullius Cicero bardzo kocha Arpinum, miasto położone w Lati, ponieważ tam się urodził. Często odwiedza także male miasto Tusculum, ma tam piękną wille gdzie często rozprawia z przyjaciółmi o filozofii.

CZYTANKA IV

In villa opulenti viri Romani multi servi laborant. Multi domini severi sunt, servos saepe vituperant et puniunt. Servi severos dominos non amant, sed timent. Bonos dominos servi laudant et amant. Etiam Marcus Tullius Cicero multos servos habet. Tiro servus dominum suum et Marcum, domini filium, valde amat. “Ubi Tiro est?” – Marusc rogat. At pater, “Tiro in cubiculo suo manet, nam aeger est.” Tullius medicos vocat et rogat: “o viri boni! Servum meum curate! Tiro vir bonus, doctus, et amicus meus est.” Medici periti servum currant, Cicero medicis gratias agit et praemium dat

Opulentus – bogaty multi, multae – wielu, liczni laboro – pracować

Dominus – pan severus – surowy vitupero – karcić

Puniunt – karzą sed – lecz habeo – mieć

Suus, sua, suum – swój cubiculum – sypialnia maneo – przebywać

Medicus – lekarz curo – leczyc doctus – uczony

Peritus – doświadczony praemium – nagroda

W domach bogatych rzymian pracuje wielu niewolników. Wielu panów jest surowych, często karzą niewolników. Niewolnicy nie lubią surowych panów, lecz boją się. Dobrych panów niewolnicy chwalą i lubią. Także Cicero ma wielu niewolników. Niewolnik Tiro, bardzo lubi swojego pana i jego syna Marca. „ gdzie jest Tiro” pyta Marc. A ojciec „Tiro jest w swojej sypialni ponieważ jest chory”. Tullius wzywa medyków i pyta: o dobrzy mężowie! Leczcie mojego niewolnika! Tiro jest dobrym człowiekiem, doświdczonym i jest moim pryjacielem”. Doświadczeni medycy leczą niewolnika, Cicero dziękuje lekarzom i daje im nagrodę

CZYTANKA V

Latium in Italia est. Incolae Latii Latini erant. Latium patria linguae Latinae erat. Multae et pulchrae villae virorum Romanorum in Italia errant. “Cur heri in schola non eras?” – Titus Marcum rogat. Et Marcus :Cum paedagogo meo – inquit – in villa nostra eram. Tusculanum pulchrum est. Placet – ne tibi villa nostra?” “Valde mihi placet – Titus respondet, et Tusculanum vestrum libenter visito; in horto ubi plantae pulchrae sunt, ambulare nihi placet.

Incola – mieszkaniec heri – wczoraj pedagogus – wychowawca

Placeo, ere – podobać się libenter – chętnie hortus – ogród

Ambulo – spacerować planta – roślina

Latia jest (leży) w Italii. Mieszkańcy Latii byli latynami. Językiem ojczystym Latii była łacina. W Italii było wiele pięknych posiadłości rzymian. Dlaczego wczoraj nie byłeś w szkole? Tytus pyta Marca. Marcus odpowiada byłem z moim nauczycielem w naszej posiadłości. Tusculanum jest ładny. Placet – nie podoba ci się nasza posiadłość? Bardzo mi się podoba – odpowiada Tytus i chętnie odwiedzam wasze Tusculanum. Lubię spacerować po ogrodzie w którym są piękne rośliny

DEKLINACJA III

Deklinacja III nasuwa pewne trudności, ponieważ obejmuje wielką grupę rzeczowników, o różnych tematach i różnych końcówkach nomativie singularis, a ponadto dzieli się na trzy grupy deklinacyjne. Do III deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów. Temat ich jest zakończony albo na spółgłoskę, albo na samogłoskę –i. a w dwóch wypadkach na samogłoskę –u

GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA

RODZAJ MĘSKI RODZAJ ŻEŃŚKI RODZAJ NIJAKI

SING

N. Senator- senator lex- ustawa Carmen- pieśń

G. Senator- is leg-is carmin-is

D. Senator- i leg-I carmin-i

Acc. Senator- em leg-em carmen

V. Senator! Lex! Carmen!

Abl. Senator-e leg-e carmin-e

PLU

Senator-es - senatorowie leg-es - ustawy carmin-a- pieśni

Senator-um leg-um carmin-um

Senator-ibus leg-ibus carmin-ibus

Senator-es leg-es carmin-a

Senator-es! Leg-es! Carmin-a!

Senator-ibus leg-ibus carmin-ibus

Rzeczowniki rodz żeńskiego w nom sing –as -is -aus -is -ix -do -go -io -es -s

Rzeczowniki rodz nijakiego w nom sing -a -e -c -l -n -t -ar -ur -us

Rzeczowniki rodz męskiego w nom sing -or -os -er

GRUPA SAMOGŁOSKOWA. TEMAT –i

Do grupy samogłoskowej należą rzeczowniki zakończone w I os l.poj na –e –al –at. Są to rzeczowniki rodzaju nijakiego

SING PLU

N. exemplar – wzór mare – morze exemplari-a mari-a

G. exemplaris maris exemplari-um mari-um

D. exemplari mari exemplaribus maribus

Acc. Exemplar mare exemplaria maria

V. exemplar! Mare! Exemplari-a! mari-a!

Abl. Exemplari mari exemplaribus maribus

GRUPA MIESZANA

Do tej grupy należą rzeczowniki równo i nierównozgłoskowe.

Równozgłoskowe W nom i gen w l. poj mają takie same liczby sylab. Muszą mieć końcówkę –is lub -es

Nierówno mają w gen większą liczbę sylab niż w nom l.poj. przed końcówką genetivu -is mają dwie lub więcej spółgłosek

Wszystkie rzeczowniki wg tej deklincji są rodzaju żeńskiego.

SING PLU

N. Navis – okręt urbs – miasto naves urbes

G. navis Urbis navi-um urbi-um

D. navi urbi navibus urbibus

Acc. Navem urbem naves urbes

V. navis! Urbs! Naves! Urbes!

Abl. Nave urbe navibus irbibus

CZYTANKA VI

Pueri Romani cum paedagogis in scholam properant. Paedagogi, viri docti, sed servi erant. Puellae domi manent. Pueros magister legere, scriber, recitare docet. Puellas mater domi docet. In tabula magistrum et discipulos videtis. Magister librum habet, pueri tabulaset stilos tenant. Pueri in tabulis sententias scribunt, deinde recitant. Magister bonus pulchre recitat, pueri libenter audiunt; magiser malus male recitat; pueri dormiunt. Sed magister virgam habet et pueros verberat. Orbilius, Horatii poetae magister, severus erat; Horatius Orbilium per iocum “plagosum” dicit, nam saepe pueris plagas dabat. DIscipuli magistri verba memoria tenant: “Discite pueri! Non scholae, sed vitae discimus!”

Domi – w domu malus- zły magister – nauczyciel

Male – źle doceo – uczyć dormio – spać

Tabula – obrazek virga – gałązka discipulus – uczeń

Verbero – bić video, videre – widzieć iocus – żart

Stilus – rylec per iocum – w żarcie, żartem teneo, tenere –trzymać

Plaga – uderzenie sententia – zdanie, myśl plagas dare – wymierzać razy, bić

Deinde – następnie, potem plago sus – skłonny do bicia pulchre – ładnie

Memoria teneo – pamiętać libenter – chętnie disco, discere – uczyć się

Audio, audire – słuchać

Rzymscy chłopcy idą do szkoły z nauczycielami. Nauczyciele, lecz byli niewolnicy. Dziewczyny zostają w domu. Nauczyciel uczy chłopców czytać, pisać, recytować. Matki uczą dziewczęta w domu. Na obrazku widać nauczyciela i uczniów.Nauczyciel ma książkę, chłopcy trzymają tabliczki i rycel. Chłopcy pisza na tabliczkach zdania a potem recytują. Dobrzy nauczyciele czytają ładnie, chłopcy chętnie słuchają. Zły nauczyciel źle czyta, chłopcy śpią. Lecz nauczyciel na rózgę i bije chłopców. Orbiliusz, nauczyciel poety Horacego, był surowy. Horacjusz nazywa Orbilisza żartem skory do bicia ponieważ często bije chłopców. Uczniowie pamiętają słowa nauczyciela, uczcie się chłopcy, uczymy się nie dla szkoły lecz dla życia.

CZYTANKA VII

Graeci et Romani multos deos et multas deas colebant, multis deis deabusque apud aras et in templis sacrifibicant. In Foro Romano rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgines Vestales ignem perpetuum custodiebant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgines Vestales habitabant. Etiam matronae Romanae deabus sacrificabant et festa dearum celebrabant

Graecus – grek virgines vestales – dziewice westalki Romanus - rzymianin

Ignis – ogień deus, dei – bóg perpetuum - wieczny

Dea, deae – bogini custodio – strzec, pilnować colo, re – czcić

Procul – daleko ara, arae – ołtarz apud – przy, u

atrium vestae – mieszkania vesty templum, templi – świątynia celebro – celebrować

rotundus – okrągły forum – forum, rynek festum – święto

sacrifico – składać ofiary habito - mieszkać

Grecy i rzymianie czcicli wielu bogów i wiele bogiń, wielu boginiom i bogom przy ołtarzach i świątyniach składali ofiary. Na rynku w rzymie była okrągła świątynia bogini vesty gdzie kapłanki pilnowały wiecznego ognia. Niedaleko było Atrium Vesty gdzie kapłanki vestalki mieszkały. Także rzymianki składały ofiary bogom i uroczyście świętowały

DEKLINACJA IV

-u

Rzeczowniki o temacie zakończonym na –u. Są to rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone w nom sing na –us oraz rodzaju nijakiego w nom sing na –u

SING PLU

MĘSKI NIJAKI MĘSKI NIJAKI

N. exercitus - wojsko cornu- róg exercitus- wojska cornu-a - rogi

G. exercitus cornus exercitu-um cornu-um

D. exercitui cornui exercitibus cornibus

Acc. Exercitum cornu exercitus cornua

V. exercitus! Cornu! Exercitus! Cornua!

Abl. Exercitu cornu exercitibus cornibus

Wyjątki rodzaju żeńskiego:

W tej deklinacji kilka rzeczowników o zakończeniu w nom. Sing. –us jest rodzaju żeńskiego, są to:

Manus – ręka, oddział ; porticus – portyk, krużganek ; tribus – dzielnica rzymska w podziale adminisatracyjnym ; domus – dom ; idus – idy, nazwa trzynastego lub piętnastego dnia miesiąca.

Rzeczownik domus ma w niektórych przypadkach temat –u, a w innych temat –o jest to więc deklinacja mieszana, połączenie II i IV.

SING PLU

N. domus – dom domus

G. domus domo-rum

D. domui domibus

Acc. Domum domos

V. domus domus

Abl. Domo domibus

Locat. Domi- w domu

CZYTANKA VIII

Specta tabulam! En domum Romaum vides. Specta alteram tabulam: domum Romanam Graeco exemplo aedificatam vides. In prima tabula ostiu, vestibulum, atrium, tablinum, cubicula sunt, in altera etiam peristyluim, Graeco modo paratum, statius ornantum est. Post domum hortus erat, ubi pulchrae et multae plantae errant. Tullia amicae rubras et albas rosas et lilia alba dat. Etiam violae pulchrae sunt.

Specto – patrzeć, spojrzeć alter, altera – drugi statua – posąg

Exemplum – przykład, wzrór ornatus – ozdobiony Graeco exemplo – na wzór grecki

Post – po, za, poza ostium – wejście post domum – za domem

Vestibulum – przedsionek hortus – ogród atrium – atrium

Ruber, rubra – czerwony impluvium – zbiornik wody lilium – lilia

Tablinum – pokój, gabinet rosa, rosae – róża peristylium – perystyl

Viola – fiołek modus – sposób

Spójrz na obrazek! Oto widzisz dom rzymski. Spójrz na drugi obrazek. Widzisz rzymski dom zbudowany na styl grecki.Na pierwszym obrazku są wejście, przedsionek, atrium, gabinet, sypialnia. Na drugim także są perystyl urządzony w greckim stylu ozdobiony kolumną. Za domem był ogród gdzie było dużo pięknych roślin. Tullia daje przyjaciółce czerwone i białe róże i białe lilie. Są także ładne fiołki

CZYTANKA IX

Exercitus Romanus de equitatu et peditatu consatbat. Exercitus Romanus pro patria pugnabat et victoria exercituum gloriam magnam patriae parabat. Exercitui Romano populous gratias agebat, nam oppida, vicos, agros, temple deorum defendebat. Poetae saepe laudant exercitus, qui patriam defendant, et de exercituum victoriis saepe narrant. Cornua et tubae exercitum ad pugnam vocant. In tabula militem (żołnierza), qui (który) cornu canit, vides.

Etiam, cervi cornua habent et cornibus certant. Viri, qui (którzy) cervos necant, cornua cervorum servant aut magno pretio vendunt

Equitatus, us – konnica equus, i – koń peditatus,us – piechota

Consto,are – składać się pro patria – za ojczyznę pugno,are – walczyć

Victoria,ae – zwycięstwo gloria,ae – sława, chwała paro, are – zgotować

Populus,i – naród vicus,i – wieś ager,agri – rola, pole

Vendo, vendere – sprzedawać defendo, defendere – bronić saepe – często

Cornu,us – róg tuba,ae – trąba cornu, canere – grać na rogu

Cervus,i – jeleń certo,are – walczyć neco,are – zabijać

Servo,are – przechowywać pretium,i – cena magno pretio – drogo, za dużą cenę

Wojsko rzymskie składało się z konnicy i piechoty. Wojsko rzymskie walczyło za ojczyznę i zwycięstwa przynosiło ojczyźnie wielką sławę. Naród składał podziękowania wojsu rzymskiemu ponieważ broniło miast, wsi, pól i świątyń bogów. Poeci często chwalili wojsko które broniło ojczyzny i często pisali o zwycięstwach wojsk. Trąby i rogi wzywają wojsko do walki. Na obrazku widać żołnierza, który gra na rogu. Mają także rogi jeleni i rogami walczą. Mężowie, którzy zabijają jelenie, zachowują rogi i później drogo sprzedają.

DEKLINACJA V

Do deklinacji należą rzeczowniki o temacie –e rodzaju żeńskiego zakończone w nom.sing. na –es, w gen. Sing, na –ei

Deklincja ta obejmuje nieliczną grupę rzeczowników, z których większość ma tylko singularis, jak np. spes, spei – nadzieja ; fides, fidei – rzetelność, wiara

Sing Plu

N. res – rzecz res - rzeczy

G. rei re-rum

D. rei rebus

Acc. Rem res

V. res! Res!

Abl. Re rebus