Ekologiczne uwarunkowania turystyki i sportu

(Napór człowieka na biosferę; przekształcanie środowisk)

Losowe czynniki genetyczne; dryf genetyczny czyli losowe zmiany częstości alleli z pokolenia na pokolenie

• Losowe przystępowanie osobników do rozrodu

• Zjawiska rekombinacji materiału genetycznego zachodzące podczas rozmnażania płciowego

Małe populacje są bardziej narażone na wyginięcie w następstwie losowych czynników genetycznych (dryf genetyczny).

Zakłócenia środowiska zanieczyszczenia;

• kwaśne deszcze

• organizmy genetycznie modyfikowane

Zrównoważone korzystanie z zasobów polega na tym, że wykorzystuje się je w tempie nieprzekraczającym szybkości z jaką odnawiają się one w biosferze

model rzeczywistości powinien

• być wewnętrznie spójny

• przewidywać nieznane fakty

• być skuteczny w zastosowaniach praktycznych

ekologia, dział biologii badający wzajemne związki miedzy organizmami a środowiskiem ekologia jest nauką, której przedmiotem zainteresowania jest całokształt oddziaływań między organizmami i ich środowiskiem, zarówno ożywionym jaki i nieożywionym„ (Ernes Haeckel)

Interdyscyplinarność ekologii Ekologia: z nią ma wspólne geografia, genetyka, chemia, fizjologia, ekologia behawioralna, geologia, ewolucjonizm

Ochrona środowiska - praktyczna działalność mająca na celu utrzymanie globu ziemskiego w stanie sprzyjającym podtrzymaniu istnienia ludzkości

Życie Jest to proces endoenergetyczny (możliwy dzięki nieustannemu dopływowi energii z otoczenia) przeprowadzany przez samopowielające się jednostki (organizmy) zbudowane z makrocząsteczek o szkielecie węglowym”

Zdecydowana większość masy w naszym układzie słonecznym jest skupiona w Słońcu (budowa : - zbudowane z wodoru i helu (98% masy) oraz tlenu (0,8%), węgla (0,4%), neonu (0,2%), żelaza i azotu (po 0,1%))

Masa Jowisza przewyższa masę wszystkich pozostałych ciał niebieskich obecnych w naszym układzie (poza Słońcem)

Ziemia ma największą masę spośród ciał skalistych naszego układu słonecznego

Następstwo dnia i nocy --: obrót Ziemi dookoła własnej osi.

Następstwo pór roku : obrót Ziemi dookoła Słońca

Wody lądowe – jeziora, rzeki, morza, oceany, wody podziemne

Wnętrze planety: skorupa płytki płaszcz obszar przejściowy płaszcz głęboki zewnętrzne jądro wewnętrzne jądro

Wierzchnia warstwa płaszcza + skorupa = litosfera

Pedosfera (gleby) - cząstki mineralne, martwa materia organiczna, mikroorganizmy (bakterie, grzyby), woda, powietrze

Proces glebotwórczy, proces pedogenetyczny, zespół zjawisk powodujących powstanie i rozwój gleby, zachodzących na powierzchnilitosfery pod wpływem czynników abiotycznych: klimatycznych, ukształtowania powierzchni, i biotycznych, tj. organizmów żywych.
Pierwszym etapem procesu glebotwórczego jest powstanie substratu (tworzywa) glebowego w wyniku takich procesów jak: wietrzenie skał, procesy aluwialne, deluwialne i eoliczne, gromadzenie się osadów polodowcowych, a także substancji organicznej w postaci torfów,namułów (osadów rzecznych lub spływających po stokach) i gytii (skała macierzysta).
W drugim etapie następuje przeobrażenie substratu glebowego w utwór częściowo ożywiony przy udziale organizmów żywych, głównie drobnoustrojów, które wzbogacają go w próchnicę, witaminy, enzymy, hormony itp.
Uwarunkowany określonymi czynnikami glebotwórczymi proces glebotwórczy prowadzi w efekcie do ukształtowania się określonego typu gleby. Występujące na obszarze Polski gleby kształtowane są najczęściej przez procesy: przemywania (płowienia), bielicowania, brunatnienia imurszenia.

Ciepło właściwe – ciepło potrzebne do zwiększenia temperatury ciała o jednostkowej masie o jedną jednostkę. Woda odznacza się wysokim ciepłem właściwym.

Duże masy wód zmniejszają amplitudy temperatur powietrza Polska północna – ciepłe zimy ale chłodne lato duże masy wód wolno się nagrzewają i powoli oddają. Ciepło Polska północna – chłodne wiosny ale ciepłe jesienie

Powierzchnia kuli:

Powierzchnia koła :

Oddychanie: procesy życiowe związane z uzyskiwaniem przez organizmy energii użytecznej biologicznie:

1. Oddychanie zewnętrzne, respiracja, oddychanie – zespół procesów fizjologicznych, podczas których ze środowiskiem wymieniane są gazy oddechowe.

2. Oddychanie komórkowe, oddychanie wewnętrzne, utlenianie biologiczne, oddychanie – proces metaboliczny polegający na uzyskiwaniu energii użytecznej biologicznie podczas utleniania substratów

Oddychanie : wzrost, rozmnażanie, utrzymanie ciała.

Rozmnażanie, reprodukcja – proces biologiczny polegający na wytwarzaniu nowych osobników tego samego gatunku (osobników potomnych, potomstwa) przez organizmy rodzicielskie (komórki rodzicielskie, rodziców). Podstawowa właściwość wszystkich organizmów leżąca u podstawy procesu życia i umożliwiająca trwanie organizmów żywych oraz kontynuację gatunków. Istotą rozmnażania jest przekazanie potomstwu własnych genów.

Wyróżniane są dwa zasadnicze rodzaje rozmnażania, w zależności od pochodzenia komórek rodzicielskich: płciowe i bezpłciowe.

Produkcja pierwotna – to ilość materii wytworzonej przez producentów, tzw. produkcja roślin zielonych rozumiana jako szybkość gromadzenia energii promieniowania słonecznego wmaterii organicznej, z której zbudowane jest ciało tych roślin.

Wyróżnia się:

• Produkcja pierwotna brutto - całość związanej energii w procesie fotosyntezy w jednostce czasu, zmagazynowanej w postaci materii organicznej;

• Produkcja pierwotna netto - stosunek energii związanej w procesie fotosyntezy do energii traconej w procesach katabolicznych, w jednostce czasu.

DEKOMPOZYCJA: Przetwarzanie materii organicznej wyprodukowanej w procesie foto (chemo) syntezy do prostych związków nieorganicznych (dwutlenek węgla, woda, jony wodorowe, kationy, aniony), przeprowadzany przez organizmy w celu uzyskania energii niezbędnej do kontynuowania procesów życiowych (wg. Weiner 2003)

Dekompozycja: proces rozkładu substancji organicznych na proste związki mineralne (głównie dwutlenek węgla, wodę, amoniak, azotany, fosforany, siarczany) z jednoczesnym uwolnieniem energii, dokonany przez drobnoustroje (reducenty). 

Proces ten przebiega w warunkach tlenowych i beztlenowych. W warunkach tlenowych zachodzi proces utlenienia substancji organicznych z udziałem mikroorganizmów, którego produktem finalnym są następujące proste związki mineralne: siarczany, azotany, fosforany. Z kolei w warunkach beztlenowych zachodzą procesy redukcji związków organicznych, których końcowymi produktami są toksyczne związki, np. siarkowodór, amoniak, kwas ortofosforowy. 

Mineralizacja może przebiegać wieloetapowo, np. mineralizacja białka przebiega w czterech fazach: rozszczepienie białek, uwolnienie poszczególnych aminokwasów, uwolnienie prostych związków amonowych, powstanie azotanów.

Mineralizacja umożliwia wielokrotne wykorzystanie przez rośliny mineralnych składników pokarmowych pochodzących ze szczątków obumarłych organizmów.

Dwutlenek węgla jest jednym z gazów cieplarnianych. Emisja dwutlenku węgla do atmosfery Największe źródła emisji to spalanie paliw kopalnych w elektrowniach, transport samochodowy i lotniczy oraz procesy związane z produkcją towarów przemysłowych. Od końca lat ’50 XX wieku koncentracja CO₂ w atmosferze wzrosła z 315 ppmv do poziomu 385 ppmv i wzrost ten jest coraz szybszy.

„Biomem można nazwać fragment biosfery odznaczający się typowymi warunkami środowiskowymi, determinującymi tempo produkcji i dekompozycji, a w konsekwencji – rozwój charakterystycznych gleb i roślinności (wg. Weiner 2003 ”

Ekosystem : Ogół organizmów zamieszkujących dany obszar, pozostających we wzajemnych relacjach, wraz z ich abiotycznym środowiskiem (wg. Weiner 2003)

• biocenoza (złożona z gatunków)

ekosystem – biologiczna koncepcja gatunku Ogół osobników, pomiędzy którymi może zachodzić wymiana materiału genetycznego (produkują one płodne potomstwo)

Elementy ekosystemu: (poziom troficzny)

• Producenci – wytwarzają materię organiczną w procesie fotosyntezy i chemosyntezy

• Konsumenci – wykorzystują istniejącą żywą lub martwą materię organiczną

• Destruenci – rozkładają żywą lub martwą materię organiczną

EKOSYSTEM NATURLANY – fragment przyrody stanowiący funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana między jej częścią żywą – biocenozą, a nieożywioną – biotopem. W jego skał wchodzą: woda, gleba, temperatura, rzeźba terenu, klimat. KAŻDY EKOSYSTEM NATURALNY: 1) Stanowi układ otwarty 2) Funkcjonuje dzięki przepływowi energii (jednokierunkowym strumieniem w układzie otwartym) wykorzystywanej do: - podstawowych procesów metabolicznych - budowy własnych struktur organizmów - część tracona jest bezpowrotnie w postaci ciepła. 3) Istnieje dzięki krążeniu materii

Ekosystemy silnie przekształcone przez człowieka stanowią coraz istotniejszy składnik krajobrazów. Zrozumienie ich funkcjonowania (i struktury) niezbędne jest do prawidłowego gospodarowania (kształtowania, zarządzania) w ramach rozwoju zrównoważonego. Z tego względu badania podstawowe mogą być szybko wykorzystane w gospodarce (badania stosowane).

Najbardziej typowymi ekosystemami antropogenicznymi i ważnymi z gospodarczego punktu widzenia są urbicenozy i agrocenozy (wraz z całą różnorodnością siedlisk lądowych i wodnych).

RÓWNOWAGA EKOSYSTEMU: równowagę biologiczną", zwaną też "stabilnością ekologiczną" i "równowagą biocenotyczną". W synekologii określa tak się stan, w którym biocenoza nie ulega większym zmianom ilościowym i jakościowym (biomasa i skład gatunkowy producentów, konsumentów kolejnych rzędów oraz destruentów pozostają przez dłuższy czas niemależe bez zmian). Silne zaburzenie równowagi ekosystemu rozstraja go powodując np: masowe pojawienie się pewnych producentów (np: zakwity sinic w ekosystemach wodnych) czy masowe pojawy konsumentów I rzędu (np: gradacje roślinożernych owadów w lasach). W podręcznikach szkolnych zazwyczaj przyjmuje się, że główną przyczyną naruszenia równowagi ekosystemu jest działalność człowieka, a ekosystemy o wysokim stopniu naturalności (np: rafa koralowa, las nauralny) są odporniejsze na zakłócenia równowagi od ekosystemów stworzonych przez człowieka (jak pole uprawne, sad czy plantacja leśna).

Czynniki decydujące o liczebności producentów, konsumentów i reducentów

• Rozrodczość -czynniki biofizyczne działające hamująco na rozrodczość populacji); opór środowiskowy podobnie jak rozrodczość maksymalna wpływa na rozrodczość populacji ogółem; wyróżnić można dwie strategie rozrodczości: strategia "r" (stawia na ilość: dużo potomstwa, za to brak opieki nad nim), oraz strategia "k" (inwestuje w jakość: mało potomstwa, za to wychowywanie i troskliwa opieka nad nim)

• zagęszczenie - ilość osobników danej populacji przypadająca na jednostkę powierzchni;

•  śmiertelność - czyli stosunek liczby osobników zmarłych do liczebności populacji; śmiertelność maksymalna w sumie z oporem środowiska daje śmiertelność rzeczywistą;

•  rozprzestrzenianie - czyli przemieszczanie się jednostek do lub z populacji;

•  rozmieszczenie (struktura przestrzenna); może być ono skupiskowe (jak np. u antylop), losowe (jak w wypadku much) lub równomierne (jak w przypadku pingwinów);

• - migracje czyli ruchy z populacji poza areał na jaki się ona znajduje (emigracja) lub przybywanie nowych osobników z innych populacji spoza obszaru bytowania populacji, do której przybywają (imigracja).

• Miara podatności populacji na dryf genetyczny i chów wsobny – zależy od liczby osobników uczestniczących w wymianie genów (rozmnażaniu)

EKOSYSTEM (ZMIENNOŚĆ – SUKCESJA) - SUKCESJA – sekwencja następujących po sobie grup organizmów i towarzyszących im zmian środowiska abiotycznego, występująca w rozwoju ekosystemów

Klimaks – w klasycznej teorii sukcesji to końcowe, stabilne stadium rozwojowe biocenozy (zobacz sukcesja ekologiczna). Stan końcowy rozwoju biocenozy uwarunkowany jest lokalnym klimatem.

Klimaks to końcowe, stabilne stadium rozwoju roślinności i gleby, osiągające równowagę produkcji, dekompozycji i liczby gatunków, zdolne do regeneracji po zaburzeniu. Koncepcja "klimaksu" dość dobrze pasuje do pojęcia ekosystemu, ale zastosowana do biocenozy może prowadzić do sprzeczności. Ekosystem i biocenoza to różne próby opisania tej samej przyrodniczej rzeczywistości, próby opisania biosfery, w obu pojęciach nacisk jest położony na inne aspekty funkcjonowania układów ekologicznych. Ekosystem to podejście bardziej funkcjonalne i procesowe, biocenoza to podejście bardziej "taksonomiczne" i quasi-organizmalne (biocenoza jako superorganizm dobrze wyodrębniający się ze środowiska).

Ekosystemy lądowe związane są z koncepcja biomów (jednostki ekologiczno-geograficznych), które w procesie sukcesji przystosowują się do warunków glebowych i klimatycznych osiągając stadium klimaksu.

Stadia sukcesji pierwotnej:

• Stadium 1 – niesukcesyjne (obnażenie lub pokrycie)

• Stadium 2 – imigracja (przypadkowe organizmy z sąsiednich biocenoz – zwykle są to glony, mchy

i porosty – tzw. organizmy pionierskie)

• Stadium 3 – kolonizacja (imigracja trwa do wypełnienia wolnej przestrzeni)

• Stadium 4 - współzawodnictwo (powodzenie kolonizacji w odniesieniu do organizmów lepiej

przystosowanych do określonego biotopu, wypieranie konkurentów)

• Stadium 5 – stabilizacja lub stadium klimaksu (stosunki dominacji stabilizują się, zespoły samo odnawiają się ) występuje wtedy kiedy biocenoza charakteryzuje się trwałością, równowaga dynamiczną, bioróżnorodnością, oraz nie podlega dalszej progresywnej sukcesji.

SYSTEM KLIMATYCZNY ZIEMI : Słońce jest źródłem energii, która zasila nasz system klimatyczny. Ta energia jest przekazywana w postaci promieniowania w przestrzeni kosmicznej. Jeśli występują małe zmiany aktywności Słońca albo orbity Ziemi wokół Słońca to ma to bezpośredni wpływ na nasz klimat. jest głównym tematem pierwszych czterech pól tematycznych Encyklopedii Klimatologicznej. Zmiany aktywności Słońca są zasadniczo dość regularne i wydaje się, że w ciągu ostatniego tysiąclecia nie były one aż tak duże aby w znaczący sposób wpływać na nasz klimat gazy cieplarniane, np. dwutlenek węgla, zatrzymują energię słoneczną przy powierzchni Ziemi.  złożone procesy chemiczne zachodzące w tej warstwie atmosfery i wpływ substancji wydzielanych w naturalny sposób przez rośliny oraz wpływ substancji dostających się do atmosfery wskutek pożarów lasów mają wpływ na system klimatyczny. Zwracamy także uwagę na znaczenie ozonu troposferycznego, który może powodować latem smog w miastach. Kolejną warstwą atmosfery, znajdującą się powyżej chmur, jest stratosfera, rozciągająca się do wysokości około 50 km, . Tam znajduje się warstwa ozonowa, dzięki której jesteśmy chronieni przed niebezpiecznym promieniowaniem ultrafioletowym. Wyjaśniamy Troposfera i stratosfera stanowią łącznie ponad 99% masy całej atmosfery. Zjawiska pogodowe, które obserwujemy na Ziemi zachodzą w najniższej warstwie o grubości około 15 km. Ruch obrotowy Ziemi i regionalne różnice w dopływie promieniowania słonecznego (prowadzące do tworzenia się ciepłych stref okołorównikowych i zimnych okołobiegunowych), wraz z obecnością oceanów i kontynentów, oraz zróżnicowaniem rodzaju powierzchni terenu są czynnikami powodującymi, że pogoda i jej zmiany są bardzo skomplikowanym zagadnieniem.

Typy klimatów : Podstawowe typy klimatu wyróżnia się, biorąc pod uwagę wyniesienie terenu, odległość od oceanów i położenie w stosunku do nich, roczną zmienność temperatury i opadów. Są to klimaty:

• górski – kształtujący się pod wpływem wysokości, z charakterystycznym piętrowym zróżnicowaniem temperatury i opadów

• morski – o niewielkich wahaniach temperatury, dużych opadach zwłaszcza w porze zimowej; występuje głównie w strefie umiarkowanej.

• kontynentalny – o dużych rocznych wahaniach temperatury i stosunkowo małych opadach z maksimum w lecie.

• śródziemnomorski – ciepły, z suchym latem i deszczową zimą; charakterystyczny dla strefy podzwrotnikowej

• monsunowy – o regularnej zmienności sezonowej, z suchą zimą i deszczowym latem; występuje w strefie międzyzwrotnikowej, podzwrotnikowej i umiarkowanej

• stepowy – o skąpych opadach niewystarczających do wegetacji drzew, ale dostatecznych dla wzrostu traw

• pustynny – skrajnie suchy; występuje zarówno w strefie zwrotnikowej, jak i w głębi kontynentów strefy podzwrotnikowej i umiarkowanej.

ZRÓŻNICOWANIE KLIMATYCZNE POLSKI

Na klimat Polski wpływa położenie geograficzne pomiędzy 49 i 55 stopniem szerokości geograficznej północnej oraz 14 i 24 stopniem długości geograficznej wschodniej oraz brak wyżyn o kierunku południowym. Przebieg Sudetów i Karpat o kierunku równoleżnikowym oraz sąsiedztwo Bałtyku powoduje określone warunki działania podstawowych czynników klimatotwórczych. Brak przeszkód terenowych dla mas atmosferycznych napływających ze wschodu zachodu i północy oraz niewielkie odległości od powierzchni mórz i oceanów powodują występowanie zarówno klimatu morskiego i kontynentalnego.

Zmienność klimatu Polski

Na obszarach Polski często występuje znaczna zmienność typów pogody nawet w ciągu kilku godzin mogą występować znaczne zmiany wielkości meteorologicznych. W zależności od występowania typów pogody w poszczególnych latach zdażają się istotne odchylenia od średniej wieloletniej.

KONTRASTOWOŚĆ KLIMATU POLSKI

W wyniku przejściowości i zmienności powstają w poszczególnych rejonach Polski wyraźne różnice klimatyczne. Pierwszą próbę wyodrębnienia rejonów klimatycznych wykonał w 1949 r. Romer wykorzystując metodę izograbientów. Na podstawie cech diagnostycznych obejmujących opady i temperaturę powietrza Romer wyodrębnił 7 stref klimatu Polski:

1. Klimat Bałtycki - występuje w pasie morskim wzdłuż wybrzeża i w delcie Wisły. Kształtuje się pod wpływem Bałtyku, charakterystyczne cechy tego klimatu są następujące: dość ciepłe łagodne zimy, na ogół chłodne lata, stosunkowo silne częste wiatry - późną wiosną zimne, jesień sucha i pogodna, opady roczne od 600-700 mm, w delcie Wisły od 500-600 mm.

2. Klimat Pojezierzy (pojezierze Pomorskie i Mazurskie). Tereny dość wzniesione n.p.m. i na znacznej powierzchni urzeźbione, co powoduje lokalne zróżnicowanie klimatu. Klimat surowy, dość chłodne i długie zimy, późne przymrozki wiosenne. Duża wilgotność powietrza, okres wegetacyjny najkrótszy na obszarze Polski nizinnej. Opady roczne od 600-700 mm.

3. Klimat krainy wielkich dolin obejmuje największy obszar Polski. Część zachodnia cieplejsza, ale suchsza wczesną wiosną i z dłuższym okresem wegetacyjnym. Część wschodnia chłodniejsza z dłuższą bardziej mroźną i śnieżną zimą oraz krótszym okresem wegetacyjnym. Region szczególnie w części środkowej ma najniższe opady w kraju (450-500 mm) i największe niedobory wodne w rolnictwie.

4. Klimat wyżyn środkowych (śląskiej, lubelskiej z roztoczem). Znaczną część powierzchni zajmują tereny pagórkowate stąd duże zróżnicowanie lokalne klimatu. Dominują cechy klimatu kontynentalnego, średnie temperatury roczne są dość wysokie, stosunkowo duża częstotliwość ulew, największa w kraju częstość opadów i szkód gradowych, roczna ilość opadów od 600-700 mm.

5. Klimat podgórskich nizin i kotlin (nizina śląska, kotlina sandomierska). Klimat stosunkowo łagodny, szczególnie nad Odrą. Najkrótsza zima i najdłuższe lato w kraju. Na ogół korzystnie dla rolnictwa rozłożone opady. Najdłuższy w Polsce okres gospodarczy i wegetacyjny.

6. Klimat górski i podgórski (Karpaty, Sudety, ich podnóża). Powierzchnie silnie urzeźbione i znacznie wyniesione n.p.m. Występują duże kontrasty w obrębie klimatu lokalnego. Klimat dość chłodny o znacznej ilości opadów. Wyżej w górach temperatury niskie a opady wysokie.

7. Klimat zaciszy górskich. Charakteryzuje się wielkimi kontrastami temperatur dnia i nocy zróżnicowaniem warunków solarnych, wietrznych itd.

BIORÓŻNORODNOŚĆ BIOSFERY

bioróżnorodność – oznacza zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji. Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej^[1] (podpisaną w 1992 r. w czasie konferencji Narodów Zjednoczonych pn. Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro) różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich żywychorganizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią. Dotyczy ona różnorodności w obrębiegatunku (różnorodność genetyczna), pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. Bioróżnorodność jest często stosowanym określeniem dla sumy gatunków lub ekosystemów analizowanych lub porównywanych obszarów.

Istnieje wiele definicji różnorodności biologicznej oraz sposobów jej określania i pomiaru. W celu porównywania różnorodności biologicznej rozmaitych środowisk lub różnorodności biologicznej zespołów organizmów zamieszkujących jakieś środowisko stosuje się rozmaite wskaźniki, do najczęściej stosowanych należą:

• bogactwo gatunkowe (liczba znalezionych gatunków),

• bogactwo rzadkich gatunków (liczba gatunków znalezionych w określonym, niewielkim odsetku próbek),

Dla zachowania i wzbogacania różnorodności biologicznej duże znaczenie ma zróżnicowanie siedlisk i oddziaływania człowieka, w szczególności ochrona siedlisk słabo lub wcale przekształconych (naturalnych).

Kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej mają:

• zadrzewienia śródpolne,

• oczka wodne i torfowiska,

• miedze,

• ekstensywnie użytkowane łąki i pastwiska.

Na terenach leśnych kluczowe znaczenie dla utrzymania różnorodności biologicznej mają:

• spróchniałe drzewa i powalone pnie (martwe drewno),

• starodrzewy,

• torfowiska i polany śródleśne.

Główne czynniki chorobotwórcze w populacji ludzkiej; świat i Polska,

Zmiany chorobowe są wywołane czynnikami powodującymi za­chwianie równowagi między organizmem a otaczającym go środo­wiskiem. Czynnikami tymi są najczęściej bodźce o sile działania przewyższającej próg prawidłowej reakcji organizmu, a więc bodźce wywołujące objawy chorobowe. Są to czynniki chorobotwórcze albo patogenne. Czynników chorobotwórczych w otaczającym człowieka świecie jest bardzo dużo. Ich działanie na organizm, a głównie skutek ich działania jest jednak uzależniony nie tylko od siły działającego bodźca, ale też od miejsca i mechanizmu działania, jak również od stanu, w jakim znajduje się organizm. Tym tłumaczymy często spo­tykane w życiu zjawiska odmiennych reakcji dwóch organizmów, na które działają w takich samych Warunkach jednakowe bodźce. Poszczególne czynniki chorobotwórcze łączymy w zespoły czynni­ków. Wśród nich wyróżniamy: 7 CZYNNIKI BIOLOGICZNE — są to organizmy żywe, głów­nie drobnoustroje, które działając na makroorganizm wywołują choroby. Zaliczamy do nich bakterie, wirusy, pierwotniaki i inne drobnoustroje chorobotwórcze (zarazki), a także organizmy wyżej zorganizowane. Czynniki biologiczne wywołują choroby zakaźne i choroby pasożytnicze.

CZYNNIKI FIZYCZNE — stanowią różnorodną grupę czyn­ników. Wyróżniamy wśród nich szereg podgrup. Jedną z nich sta­nowią czynniki mechaniczne. Są to ostre i tępe narzędzia, maszyny, pojazdy mechaniczne, pociski itp. Są one przyczyną złamań, zwich­nięć, potłuczeń, przerwania ciągłości tkanek (zranienie). Inną pod­grupę stanowią czynniki termiczne (wysoka lub niska temperatura). Mogą one działać miejscowo (oparzenie, odmrożenie) lub na cały organizm (przegrzanie, porażenie cieplne, przeziębienie, zamarznię­cie). Do czynników fizycznych zaliczamy też energię elektryczną (ra­żenie prądem lub piorunem), energię promienistą (choroba popro­mienna, porażenie słoneczne) i zmiany ciśnienia atmosferycznego (choroba kesonowa, choroba górska i lotnicza).

CZYNNIKI CHEMICZNE są to wszelkiego rodzaju sub­stancje chemiczne wywołujące w naszym organizmie zmiany cho­robowe. Mogą nimi być niektóre pierwiastki chemiczne i ich związ­ki w postaci kwasów, zasad lub soli stosowanych w przemyśle, rol­nictwie, ogrodnictwie i gospodarstwie domowym oraz w postaci używek (nikotyna, alkohol, narkotyki). Czynnikami tymi mogą stać się również nieodpowiednio dawkowane leki. Czynniki chemiczne wywołują zatrucia lub są powodem oparzeń chemicznych.

CZYNNIKI SPOŁECZNE są to bodźce wypływające z ży­cia człowieka w społeczeństwie. Są to więc jakieś nieporozumienia, silne bodźce psychiczne, zmartwienia itd. Ich nadmierne natężenie i duża częstotliwość mogą wywołać zmiany chorobowe pod posta­cią stanów niedostosowania społecznego, nerwic lub chorób psy­chicznych. CZYNNIKI GENETYCZNE są to czynniki związane z ge­nami autosomalnymi lub płciowymi, przenoszone z pokolenia na po­kolenie. Wywołują one choroby dziedziczne. Dziedziczność odgry­wa dużą rolę w takich chorobach, jak hemofilia, daltonizm, moczów- ka prosta, pewne postacie cukrzycy, bielactwo oraz w niektórych wadach rozwojowych. Chorobę może wywołać także niedobór lub brak jakiegoś czynni­ka niezbędnego dla prawidłowego funkcjonowania lub rozwoju organizmu. Stan niedoboru może dotyczyć jednego lub wielu czyn­ników. Stany takie określa się mianem chorób z niedoboru. Ich przykładem są hipowitaminozy lub awitaminozy, między inny­mi ślepota zmierzchowa (brak witaminy A), gnilec (niedobór wita­miny C), krzywica (niedobór witaminy D), a także niedobory po­szczególnych pierwiastków, np. jodu — wole endemiczne, żelaza — niedokrwistość itp. Wyżej wymienione zespoły grupują większość czynników choro­botwórczych. Niektóre z nich działając na organizm ludzki w okre­sie płodowym są przyczyną wad wrodzonych. Inne działając na organizm ludzki odmiennie reagujący niż ogół ludzi, mogą wywo­łać tzw. choroby alergiczne.

Zanieczyszczenia gleby, atmosfery i hydrosfery na świecie,

ZANIECZYSZCZENIAMI GLEB i gruntów są wszelkie związki chemiczne i pierwiastki promieniotwórcze, a także mikroorganizmy, które występują w glebach w zwiększonych ilościach. Pochodzą m.in. ze stałych i ciekłych odpadów przemysłowych i komunalnych, gazów i pyłów emitowanych z zakładów przemysłowych (chemicznych, petrochemicznych, cementowni, hut, elektrowni itp.), gazów wydechowych silników spalinowych oraz z substancji stosowanych w rolnictwie (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin).

Zanieczyszczenia zmieniają gleby pod względem chemicznym, fizycznym i biologicznym. Obniżają jej urodzajność, czyli powodują zmniejszenie plonów i obniżenie ich jakości, zakłócają przebieg wegetacji roślin, niszczą walory ekologiczne i estetyczne szaty roślinnej, a także mogą powodować korozję fundamentów budynków i konstrukcji inżynierskich, np. rurociągów.

Zanieczyszczenia gleb mogą ulegać depozycji do środowiska wodnego na skutek wymywania szkodliwych substancji. Powodują tym samym zanieczyszczenie wód.

Zanieczyszczenia powietrza są głównymi przyczynami globalnych zagrożeń środowiska. Najczęściej i najbardziej zanieczyszczają atmosferę: dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz pyły. Powietrze zanieczyszczają wszystkie substancje gazowe, stałe lub ciekłe, znajdujące się w powietrzu w ilościach większych niż ich średnia zawartość. Ogólnie zanieczyszczenia powietrza dzieli się na pyłowe i gazowe. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje powietrze zanieczyszczone jako takie, którego skład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie człowieka, roślin i zwierząt, a także na inne elementy środowiska (wodę, glebę). Zanieczyszczenia powietrza są najbardziej niebezpieczne ze wszystkich zanieczyszczeń, gdyż są mobilne i mogą skazić na dużych obszarach praktycznie wszystkie komponenty środowiska. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są:

• uprzemysłowienie i wzrost liczby ludności,

• przemysł energetyczny,

• przemysł transportowy,

• źródła naturalne(największe źródło).

Rosnące zapotrzebowanie na energie uczyniło ze spalania główne źródło zanieczyszczeń atmosferycznych pochodzenia antropogenicznego.

Najważniejsze z nich to:

• dwutlenek siarki (SO₂),

• tlenki azotu (N_xO_y),

• pyły węglowe (X₂)

• lotne związki organiczne (gł. węglowodory emitowane do atmosfery),

• tlenek węgla (CO),

• dwutlenek węgla (CO₂),

• ozon troposferyczny (O₃),

• ołów (Pb),

• pyły.

źródłami zanieczyszczeń powietrza są m.in.:

• chemiczna konwersja paliw,

• wydobycie i transport surowców,

• przemysł chemiczny,

• przemysł rafineryjny,

• przemysł metalurgiczny,

• cementownie,

• składowiska surowców i odpadów,

• motoryzacja.

Naturalne źródła zanieczyszczeń powietrza to:

• wybuchy wulkanów,

• wietrzenie chemiczne skał,

• pożary lasów i stepów,

• wyładowania atmosferyczne,

• pył kosmiczny,

• procesy biologiczne.

ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA są wchłaniane przez ludzi głównie w trakcie oddychania. Przyczyniają się do powstawania schorzeń układu oddechowego, a także zaburzeń reprodukcji ialergii. W środowisku kulturowym człowieka zanieczyszczenia powietrza powodują korozje metali i materiałów budowlanych. Działają niekorzystnie również na świat roślinny, zaburzając procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania. Wtórnie skażają wody i gleby. W skali globalnej maja wpływ na zmiany klimatyczne. Zanieczyszczenia powietrza zwiększają także kwasowość wody pitnej. Powoduje to wzrost zawartości ołowiu, miedzi, cynku, glinu, a nawet kadmu w wodzie dostarczanej do naszych mieszkań. Zakwaszone wody niszczą instalacje wodociągowe, wypłukując z niej różne substancje toksyczne.

ZANIECZYSZCZENIE HYDROSFERY - Wraz z intensywnym rozwojem przemysłu, człowiek coraz bardziej zanieczyszcza środowisko naturalne. Duża ilość ścieków i odpadów przemysłowych trafia do rzek a potem do mórz. Zanieczyszczeń jest tak dużo, że rzeki i zbiorniki wodne w zastraszającym tempie zatracają zdolność do samooczyszczania wód. Zanieczyszczenia to nie tylko ścieki ale także stosowane przez rolników środki ochrony roślin czy nawozy. W ten sposób zanieczyszczeniu ulega gleba. Środki te przedostają się najpierw do wód gruntowych a potem do innych cieków.

Skala degradacji hydrosfery jest bardzo duża, dalsze jej zanieczyszczanie może doprowadzić do katastrofy ekologicznej.

Zanieczyszczenia wód śródlądowych różnią się od zanieczyszczeń mórz. Pierwsze stanowią problem państw, drugie natomiast są problemem ogólnoświatowym. Zanieczyszczenia mórz pochodzą głównie z rzek i spływu powierzchniowego. Nie tylko wody lądowe stanowią źródło zanieczyszczeń, ponieważ duże ich ilości dostają się z powietrza i z bezpośredniej działalności człowieka na otwartym morzu. Ścieki komunalne, przemysłu spożywczego, ścieki radioaktywne, zanieczyszczenia ropopochodne, odpady zatapiane przez wojska, węglowodory chlorowane. Zanieczyszczenia mogą pochodzić także z wytwarzanej energii cieplnej, zatapiania przedmiotów stałych ( złom, statki z zawartością szkodliwą dla środowiska), zatapianie osadów dennych. Na dnie Bałtyku znajduje się co najmniej kilkadziesiąt tysięcy ton broni chemicznej, także iperyt. Zagrożenie niosą także okręty podwodne o napędzie atomowym. Największe zagrożenie wód występuje w strefach przybrzeżnych. Degradacja środowiska oceanów to przede wszystkim efekt działań człowieka w głębi lądów.

Zanieczyszczenia mogą pochodzić z różnych źródeł, możemy je podzielić na dwa rodzaje: chemiczne, a te z kolei na: organiczne- (białka, tłuszcze, węglowodany, żywice, ropa) oraz nieorganiczne (kwasy, zasady, kationy metali ciężkich). Inny podział dzieli je na zanieczyszczenia fizyczne (czyli właściwości wody, np. barwa, temperatura) oraz fizjologiczne (smak, zapach). Biologiczne zanieczyszczenia powodują bakterie, grzyby, wirusy, pierwotniaki. Wody podziemne mogą być wzbogacane przez substancje antropogeniczne, pochodzące z zanieczyszczenia powierzchni Ziemi i atmosfery, na przykład przez stosowanie środków ochrony roślin lub nawozów sztucznych. Zanieczyszczenia takie zmieniają skład chemiczny wody podziemnej.

Wszystkie rodzaje zanieczyszczeń są niebezpieczne dla człowieka ale także dla całego środowiska naturalnego. Musimy zadbać, aby na naszej planecie nigdy nie zabrakło czystej wody, dlatego też trzeba dbać i oczyszczać zasoby hydrosfery. Jednym ze sposobów, najprostszym ale niestety niewystarczającym jest samooczyszczenie wód. Oprócz tego istnieją takie metody jak: przesiewanie, koagulacja, sterylizacja, filtracja, natlenianie.

Polska jako teren eksploracji turystycznych,

OCHRONA PRZYRODY; ŚWIAT/POLSKA

Ochrona przyrody – ogół działań zmierzających do zachowania w niezmienionym lub optymalnym stanie przyrody ożywionej i nieożywionej, a także krajobrazu. Głównym celem ochrony przyrody jest utrzymanie stabilności ekosystemów i procesów ekologicznych oraz zachowanie różnorodności biologicznej. Działania na rzecz ochrony przyrody podejmowano od najdawniejszych czasów. Znane jest rozporządzenie z 1100 roku p.n.e. wChinach, dotyczace "zachowania cenniejszych drzew, niektórych lasów i polepszenia gospodarki leśnej"^[1]. W starożytności kult drzew i lasów był szeroko rozpowszechniony. Z tej przyczyny zwycięskie wojska, chcąc zadać bolesny cios, wycinały drzewa w pokonanych miastach. Rzymianin Ciceron pisał: "niszczenie lasów jest najgorszym wrogiem dobrobytu społeczeństwa"

Wraz z coraz większym wykorzystaniem zasobów przyrody oraz powiększaniem się wiedzy przyrodniczej pojawiały się inne motywy ochrony środowiska naturalnego.

• motywy religijne – wg wielu pierwotnych wierzeń "drzewa, jaskinie i inne osobliwości przyrody były siedzibą bogów i duchów, stąd otoczone je kultem religijnym. Dzięki temu stawały sie one 'tabu', którego zniszczenie wiązało sie ze ściągnięciem na siebie potępienia i przekleństwa"^[1]. Tak było np. z polami gejzerowymi na terenie Parku Narodowego Yellowstone; Indianie uważali wybuchy gorącej wody i pary wodnej za przejaw gniewu złych duchów i stąd otaczali te miejsca kultem i ochroną.

• motywy kulturowe – niektóre miejsca otaczano ochroną, ponieważ wiązały się z wydarzeniami lub postaciami upamietnionymi w historii i kulturze narodowej danego kraju, np. "Wodogrzmoty Mickiewicza" (Tatry), "Dąb Jagiełły" (Puszcza Białowieska), "Lipy Czarnoleskie"^[1].

• motywy ekonomiczne – pewne gatunki chronione były z przyczyn ekonomicznych. Jako przykład mogą posłużyć tzw. "regalia"(oddanie prawa odłowu określonych zwierząt i ryb dworom królewskim i książęcym), czy zarządzenie ochrony cisa (z drzewa tego wyrabiano łuki i kusze, nadmierne ich wycinanie i wywóz za granicę mogło grozić osłabieniem siły militarnej kraju), polowań najelenie, dziki, konie leśne i łososie wydane przez króla Jagiełłę, czy odłowu bobrów wydany Bolesława Chrobrego.

• motywy estetyczne – pewne elementy środowiska chroniono ze względu na ich piękno. Przykładem jest "prawo ochrony ptaków śpiewających w Szwajcarii z 1353 roku, zakaz zabijania skowronków wydany w Norymberdze w XV wieku, czy zakaz niszczenia kwiatów wiosennych w okresie Świąt Wielkanocnych wydany w XVII wieku w księstwie Műnster"^[1]. Rozwój motywacji estetycznej przyczynił się np. modny we Francji w XVIII wieku "kult natury", zainicjowany przez Jana Jakuba Rousseau.

• motywy patriotyczne – "miłość do Ojczyzny mieści w sobie nieodzownie miłość ojczystej Ziemi", pisał Jan Gwalbert Pawlikowski. Hasło to zainspirowało w Polsce ruchy krajoznawstwa głoszące potrzebę ochrony przyrody.

• W XIX wieku do rozpropagowania idei ochrony środowiska przyczynił się niemiecki przyrodnik Aleksander von Humboldt, który wprowadził pojęcie pomnik przyrody.

• Rozwój wiedzy przyrodniczej w XIX wieku przyczynił sie do powstania idei parku narodowego. Pierwszym takim obiektem był Park Narodowy Yellowstone powołany ustawą amerykańskiego Kongresu w 1872 roku. W 1887 roku powołano Park Narodowy Banff wKanadzie, a w 1894 roku w Nowej Zelandii Park Narodowy Tongariro.

Efekt cieplarniany – zjawisko podwyższenia temperatury planety powodowane obecnością gazów cieplarnianych watmosferze. Zmiany powodujące wzrost roli efektu cieplarnianego mogą być jedną z przyczyn globalnego ocieplenia.

Ciało niebieskie pozbawione atmosfery (np. Księżyc) pochłania i emituje promieniowanie bezpośrednio ze swojej powierzchni. Atmosfera zaburza ten proces wymiany ciepła, głównie poprzez ograniczenie ilości energii cieplnej wypromieniowywanej z powierzchni planety i dolnych warstw jej atmosfery bezpośrednio w przestrzeń kosmiczną. Proces ten jest wywołany przez gazy cieplarniane, pyły i aerozole zawieszone w atmosferze^[2]. W opisie zjawiska uwzględnia się też wszystkie inne procesy zachodzące w atmosferze, jak i na powierzchni planety, odpowiedzialne za przepływ energii z gwiazdy macierzystej, a także przenoszące energię z planety w przestrzeń kosmiczną. W Układzie Słonecznym występowanie efektu cieplarnianego stwierdzono na Ziemi, Marsie, Wenus oraz na księżycu Saturna –Tytanie.

Promieniowanie – strumień cząstek lub fal wysyłanych przez ciało.

Wytwarzanie promieniowania jest nazywane emisją.

Pierwotnie pojęcie promieniowanie używano do promieni słonecznych. Potem do tych rodzajów wysyłanych cząsteczek i fal (bez wnikania w ich naturę), którego wąski strumień (promień patrz światło) rozchodząc się w przestrzeni może być traktowany jak linia w geometrii (nie rozdziela się).

Ochrona gatunkowa jest w Polsce jedną z form ochrony przyrody. Zgodnie z brzmieniem Ustawy o ochronie przyrody z 2004^[1] roku na celu ma zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, grzybów i zwierząt oraz ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ochrona ta dotyczy gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych.

Podstawy prawne ochrony gatunkowej ustala ustawa o ochronie przyrody, a szczegółowe jej zasady oraz wykazy gatunków chronionych określa minister właściwy do spraw środowiska w drodze rozporządzenia publikowanego w Dzienniku Ustaw^[2] (dodatkowe gatunki mogą być objęte ochroną w danym województwie przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska).

W stosunku do gatunków objętych ochroną gatunkową obowiązują określone zakazy (zabijania, zbierania, przetrzymywania, niszczenia ich siedlisk, handlowania, wywożenia za granicę, płoszenia itp.). Na odstępstwa od zakazów zezwolenie wydaje Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska lub regionalny dyrektor ochrony środowiska.

W Polsce pod ochroną gatunkową znajduje się około 400 gatunków zwierząt, 213 gatunków roślin oraz 265 gatunków grzybów i porostów (stan na koniec 2002 roku).

Gatunkowa ochrona zwierząt – jedna z form ochrony przyrody przyjęta w ustawie o ochronie przyrody. W stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkowąwprowadzone są następujące zakazy: zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, posiadania żywych zwierząt, posiadania zwierząt martwych lub ich części, niszczenie siedlisk i ostoi, wybieranie, posiadanie oraz przechowywanie jaj i inne.

Ze względu na błąd legislacyjny, od 15 listopada 2008 do 22 listopada 2011 r. ochrona gatunkowa zwierząt formalnie w Polsce nie obowiązywała, gdyż dotychczasowe rozporządzenie Ministra Środowiska w tej sprawie było sprzeczne z upoważnieniem ustawowym. 23 listopada 2011 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, które obecnie reguluje to zagadnienie.